text
stringlengths 54
158k
| source
stringclasses 1
value |
|---|---|
Nauki przyrodnicze
Nauki przyrodnicze – część nauk empirycznych badająca przyrodę, z wyłączeniem społeczeństwa. Badają one różne aspekty świata materialnego, ożywionego i nieożywionego, zwykle z zastosowaniem aparatu matematycznego, jak również właściwej sobie metodologii.
Starszym określeniem nauk przyrodniczych jest przyrodoznawstwo, które w najprostszym podejściu dzieli się na przyrodoznawstwo matematyczne i przyrodoznawstwo opisowe. Ze względu na to, że znaczna część tego, co tradycyjnie nazywane jest „przyrodoznawstwem opisowym”, coraz częściej korzysta z aparatu matematycznego, taki dychotomiczny podział przyrodoznawstwa obecnie zastępowany jest innymi podziałami.
Do nauk przyrodniczych w całości należą:
nauki fizyczne jak fizyka, astronomia czy planetologia;
chemia; szerzej rozumiane nauki chemiczne obejmują też inżynierię chemiczną zaliczaną do nauk technicznych;
biologia; inne nauki biologiczne to np. biotechnologia wykraczająca poza ściśle rozumiane przyrodoznawstwo;
część nauk o Ziemi jak geologia, oceanografia czy meteorologia.
Istnieją nauki, które należą do tej kategorii tylko częściowo, w pewnych obszarach; przykłady to:
geografia – część jej działów należy do nauk społecznych, choćby demografia;
antropologia – część fizyczna jest nauką przyrodniczą, ale antropologia kulturowa to nauka społeczna lub humanistyczna.
Ekonomia jest nauką społeczną, jednak zawiera działy jak ekonometria, podobne do nauk przyrodniczych w używaniu metod ścisłych, konkretniej ilościowych.
Pojęcie nauk przyrodniczych bywa używane w przyznawaniu nagród; przykładowo Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w początkowej fazie, w latach 1992–2010, miała kategorię nauk przyrodniczych i medycznych.
== Zobacz też ==
nauki matematyczno-przyrodnicze
przyrodoznawstwo matematyczne
przyrodoznawstwo opisowe
historia naturalna
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Nauki matematyczno-przyrodnicze
Nauki matematyczno-przyrodnicze – grupa nauk, do której zalicza się nauki przyrodnicze (lub w węższym zakresie definiowania silnie zmatematyzowane ich elementy) oraz matematykę i nauki w stosunku do niej pokrewne.
Nauki matematyczno-przyrodnicze:
matematyka
fizyka
astronomia
chemia
biologia
geologia
geografia
Do nauk matematyczno-przyrodniczych zalicza się również bardziej szczegółowe dyscypliny nauki wchodzące w skład wyżej wymienionych oraz nauki leżące na pograniczu tych dziedzin jak np:
geofizyka
biofizyka
astrochemia
oceanologia
paleontologia
|
wikipedia
|
Antropologia
Antropologia (gr. ἄνθρωπος anthropos „człowiek”, λόγος logos „nauka”) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie w kontekście historycznej zmienności, biorąc pod uwagę warunki socjalno-ekonomiczne oraz kulturowe; poszukuje zrozumienia roli kultury i struktur władzy w życiu człowieka. Ma dwa podstawowe nurty:
antropologię fizyczną zajmującą się zmiennością biologiczną i fizjologiczną człowieka;
antropologię kulturową (antropologia społeczna) zajmującą się człowiekiem w społeczności (zbliżony do socjologii).
Istnieją też inne podziały antropologii, np. w USA jest rozpowszechniony podział nauk antropologicznych na cztery nurty:
antropologia fizyczna
antropologia historyczna, czyli archeologia
antropologia lingwistyczna
antropologia kulturowa lub społeczna.
Poza tak rozumianym podziałem pozostają następujące nauki czy dziedziny wiedzy mające w nazwie słowo "antropologia":
antropologia filozoficzna
antropologia religijna (nie mylić z antropologią religii).
== Działy antropologii ==
Z uwagi na pole zastosowań lub zasadniczy przedmiot badań wyróżnia się między innymi następujące działy antropologii:
antropolingwistyka
antropologia słowa
antropologia religii (nie mylić z antropologią religijną)
antropologia ciała
antropologia polityczna
antropologia organizacji
antropologia sportu
antropologia tańca
antropologia edukacji
antropologia jedzenia
antropologia płci i seksualności
antropologia sztuki
antropologia wizualności
antropologia widowisk
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Fryderyk HenrykF.H. Lewestam Fryderyk HenrykF.H., Antropologija, [w:] Encyklopedia Orgelbranda, t. 1, Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1859, s. 984 .
|
wikipedia
|
Historia naturalna
Historia naturalna – termin dwuznaczny:
zmiany zachodzące w przyrodzie;
nauki przyrodnicze, badające zarówno przyrodę ożywioną, jak i nieożywioną (np. skały, minerały).
W polszczyźnie XXI wieku określenie to jest rzadziej używane niż przyrodoznawstwo.
== Historia ==
W przeszłości do dziedzin historii naturalnej włączano także obserwacje fizyczne, chemiczne i astronomiczne. Współcześnie termin ten stosuje się najczęściej do określania prac o przyrodzie ożywionej. Jednakże obecnie traktowany jest on w świecie nauki jako archaiczny, zbyt ogólny i rzadko stosowany w pracach naukowych.
Termin „historia naturalna” był już stosowany przez Arystotelesa i innych starożytnych filozofów greckich, które określali tak swoje badania nad światem przyrody. Pliniusz Starszy nazwał tak swoje główne dzieło. Średniowieczni chrześcijańscy filozofowie stosowali go głównie do określenia studiów nad scala naturae (wielki łańcuch Bytu), natomiast nurt arystotelesowski kontynuowali niektórzy badacze arabscy.
Przyrodniczy aspekt terminu powrócił do nauk w Europie w czasie renesansu. W Polsce w XVII wieku zagadnienie to popularyzował Jan Jonston przyrodoznawca i autor wielu prac wydawanych w Niemczech, Anglii i Niderlandach. Jednak upowszechnienie przyrodniczego sensu terminu było zasługą Linneusza. Od tej pory w XVIII i XIX w. często używano w literaturze naukowej terminu „historia naturalna” na określenie wszelkich badań przyrodniczych. Również muzea gromadzące zbiory przyrodnicze przyjmowały wtedy często nazwę muzeum historii naturalnej, utrzymaną przeważnie do dziś (np. Muzeum Historii Naturalnej w Londynie, Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu).
W drugiej połowie XIX w. miała miejsce debata, której celem miało być wytyczenie pojęciowej granicy między historią naturalną jako całokształtem zmian zachodzących w przyrodzie a dziejami, czyli całokształtem zmian zachodzących w kulturze. Znaczącym uczestnikiem tej debaty był Thomas Henry Huxley (1825 – 1895), który najpierw uważał, że badając historię naturalną zdobywamy także wiedzę na temat społeczeństwa i kultury (ujęcie ewolucjonizmu społecznego), lecz od opublikowania pracy Evolution and Ethics (1893) wskazywał na odmienność praw obowiązujących w przyrodzie i w historii człowieka.
Przykładem niedostrzegania różnicy między historią naturalną a historią człowieka jest stanowisko krytyka teorii ewolucji i kreacjonisty Charlesa Hodge'a, który bronił idei celowości (teleologii) zmian zachodzących w przyrodzie.
Od przełomu XIX/XX w. w związku z rozwojem nauk i ich specjalizacją, termin „historia naturalna”, odnoszony do wszystkich zmian zachodzących w Naturze, zaczął być zbyt ogólnikowy. Utrzymał się on jednak wówczas w takich dziedzinach jak ekologia, etologia i biologia ewolucyjna
W XX wieku termin jest nieostry i bywa używany na określenie zmian zachodzących w przyrodzie (w sensie filogenetycznym i ontogenetycznym), jak również na określenie nauki.
== Zobacz też ==
Historia Naturalna Polski
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Stephen G. Herman: Wildlife biology and natural history: time for a reunion. Journal of Wildlife Management (2002) 66(4):933–946
Robert E. Kohler: Landscapes and Labscapes: Exploring the Lab-Field Border in Biology. University of Chicago Press: Chicago, 2002.
Ernst Mayr: The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance. The Belknap Press of Harvard University Press: Cambridge, Massachusetts, 1982.
Ronald Rainger; Keith R. Benson; Jane Maienschein (red.): The American Development of Biology. University of Pennsylvania Press: Philadelphia, 1988.
|
wikipedia
|
Natura
Przyroda, in. natura (łac. natura ‘przyroda’, stgr. φύσις [physis] ‘natura’) – w najszerszym znaczeniu wszechświat, rzeczywistość. Termin ten obejmuje także zjawiska fizyczne oraz życie – bez uwzględnienia wytworów i oddziaływania ludzi.
== Wszechświat ==
Wszechświat w kosmologii to nazwa oznaczająca czasoprzestrzeń, która zawiera wszystkie obiekty materialne i energię, dostępne do obserwacji metodami bezpośrednimi lub pośrednimi poprzez teleskopy i inne przyrządy obserwacyjne. Według stanu wiedzy na 2008 słowo wszechświat jest dla naukowców dwuznaczne. Zgodnie z ogólnie przyjętą teorią względności i opartej na niej teorii Wielkiego Wybuchu wiek Wszechświata szacuje się na 13,7 mld lat. Dla niektórych kosmologów obserwacyjnych, jest to sfera o promieniu około 4 × 1026 m (50 mld lat świetlnych), z nami w centrum, a pojęcie ogólnej czasoprzestrzeni nie ma sensu. Dla niektórych fizyków teoretycznych, Wszechświat jest czasoprzestrzenią według modelu Wielkiego Wybuchu w małej skali (8 × 1026 m). Obecne pomiary jednorodności promieniowania tła wskazują, że Wszechświat jest prawdopodobnie płaski i będzie rozprzestrzeniał się w nieskończoność.
Powszechnie dziś przyjętym modelem powstania i ewolucji Wszechświata jest model Wielkiego Wybuchu.
== Ziemia ==
Ziemia – trzecia w kolejności, licząc od Słońca, piąta co do wielkości planeta Układu Słonecznego. Jest największą z planet skalistych w Układzie Słonecznym, a także jak dotychczas jedynym znanym miejscem występowania życia. Wokół Ziemi krąży jeden naturalny satelita – Księżyc oraz prawdopodobnie dwa księżyce pyłowe (księżyce Kordylewskiego) i znaczna liczba sztucznych satelitów. Stałą, stabilną orbitę posiada także planetoida (3753) Cruithne, która pozostając w rezonansie z orbitą Ziemi przez niektórych jest uważana za drugi księżyc Ziemi.
Ziemia posiada masę i grawitację odpowiednią dla utrzymania atmosfery, chroniącej przed promieniowaniem jonizującym oraz własne pole magnetyczne chroniące przed wiatrem słonecznym. Oddalenie od Słońca jest właściwe dla utrzymania odpowiedniej temperatury. Uważa się, że czynniki te sprzyjały powstaniu życia na ziemi.
== Zobacz też ==
filozofia przyrody
nauki przyrodnicze
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Nauka i naukoznawstwo
"Nauka i naukoznawstwo" ("Science and Science of Science", "Наука та наукознавство") - międzynarodowe czasopismo, który wydaje z 1993 roku Centrum badań naukowo-technicznego potencjału i historii nauki im. G.M. Dobrowa NAN Ukrainy.
Czasopismo jest stworzone na zapleczu republikańskiego międzyresortowego naukowego zbioru "Naukoznawstwo i informatyka" ("Наукознавство та інформатика"). Ten zbiór Centrum wydawało od 1970 do 1992.
W redakcyjne kolegium czasopisma wchodzą fachowcy z Ukrainy, Rosji, Wielkiej Brytanii, Chin, USA i Węgier.
Artykuły mogą ukazywać się na trzech językach: ukraińskim, rosyjskim i angielskim.
Cel czasopisma - przybliżenie rozwoju nauki i naukoznawstwa w historycznych, współczesnych i perspektywicznych aspektach, ujawnienie wpływu nauki na gospodarkę, kulturę, edukację i inne dziedziny życia, analiza socjalnych, ekologicznych, wojskowych i innych aspektów naukowych badań, opracowanie problemów państwowej naukowo-technicznej i innowacyjnej polityki, inicjowanie dyskusji w naukowym i społecznym środowisku względem stanu nauki i jej możliwości rozwiązywania aktualnych problemów.
Czasopismo orientuje się na różne grupy odbiorców, jak specjalistów z badania nauki (naukoznawców, organizatorów nauki, filozofów, historyków nauki), jak i szerokiego grona czytelników.
== Główne przedmiotowe pole publikacji czasopisma ==
- nauka w życiu ludzi i społeczeństw;
- wyniki badań naukoznawczych;
- wyniki badań w obwodzie historii i filozofii nauki.
== Stałe rubryki czasopisma ==
- nauka, technologie i innowacje we współczesnym świecie;
- problemu rozwoju naukowo-technicznego potencjału i jego współdziałania z gospodarką, systemem edukacji i kulturą;
- horyzonty rozwoju nauki (z przeszłości, przez teraźniejszość do przyszłości);
- praca naukoznawcy i historyka nauki (główne naukowe prace, dysertacje badania, recenzje, przegląd profilowych naukowych czasopism;
- z historii wynalazków i odkryć;
- Ukraina w światowym kontekście, chronologia głównych wydarzeń w naukowo-organizacyjnym życiu ukraińskiej nauki.
Adres redakcji: Kijów, bulwar Tarasa Szewczenki 60.
Strona internetowa wydawcy : http://stepscenter.at.ua.
Archiwa numerów :
http://www.nbuv.gov.ua/portal/natural/nnz/texts.html,
https://web.archive.org/web/20111231045525/http://stepscenter.ho.ua/works.htm.
|
wikipedia
|
Przyrodoznawstwo matematyczne
Przyrodoznawstwo matematyczne – niejednoznaczne pojęcie, mogące oznaczać:
odmianę przyrodoznawstwa
nazwę dla zbioru dyscyplin określanych dziś mianem „nauk fizykalnych”, wywodząca się z czasów Oświecenia
taki zbiór dyscyplin przyrodniczych, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami ujmowane są w zależności matematyczne.
Nazwa bierze się stąd, że w Odrodzeniu za sprawą Galileusza popularność zyskała platońska w swym pochodzeniu idea matematyzacji przyrody – księga natury pisana jest językiem matematyki – i prowadzenia nad nią badań w określony sposób.
Przyrodoznawstwu matematycznemu przeciwstawiane jest przyrodoznawstwo opisowe, traktowane jako zbiór dyscyplin biologicznych, geograficznych, geologicznych, takich, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami nie są ujmowane w zależności matematyczne, lub zależności owe mają znaczenie drugorzędne.
Granica między obydwiema dziedzinami przyrodoznawstwa nie jest ostra.
Ze względu na to, że znaczna część tego, co tradycyjnie nazywane jest „przyrodoznawstwem opisowym”, coraz częściej i chętniej korzysta z aparatu matematycznego, taki dychotomiczny podział przyrodoznawstwa zastępowany jest innymi podziałami.
== Zobacz też ==
modelowanie matematyczne
== Linki zewnętrzne ==
Szymon Sikora, Metoda matematyczno-empiryczna Izaaka Newtona, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński, kanał „Copernicus” na YouTube, 30 marca 2023 [dostęp 2024-10-09].
|
wikipedia
|
Przyrodoznawstwo opisowe
Przyrodoznawstwo opisowe jest to:
odmiana przyrodoznawstwa;
(wywodząca się z czasów Oświecenia) nazwa dla zbioru dyscyplin biologicznych, geograficznych, geologicznych i innych takich, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami nie są ujmowane w zależności matematyczne, lub zależności owe mają znaczenie drugorzędne.
Przyrodoznawstwu opisowemu przeciwstawiane jest matematyczne przyrodoznawstwo traktowane jako zbiór dyscyplin przyrodniczych, w których prawa i hipotezy wyrażające związki między zjawiskami ujmowane są w zależności matematyczne.
Granica między obydwiema dziedzinami przyrodoznawstwa nie jest ostra.
Ze względu na to, że znaczna część tego, co tradycyjnie nazywane jest „przyrodoznawstwem opisowym”, coraz częściej i chętniej korzysta z aparatu matematycznego, taki dychotomiczny podział przyrodoznawstwa zastępowany jest innymi podziałami.
|
wikipedia
|
Nauki humanistyczne
Nauki humanistyczne, humanistyka – grupa nauk badających człowieka jako istotę społeczną i jego twórczość. Przynajmniej częściowo należą do nauk empirycznych. Do humanistyki czasem włącza się też filozofię, przykładowo w klasyfikacji OECD. Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych bywała przyznawana za prace filozoficzne.
Przedstawiciel humanistyki to humanista, przy czym to słowo dotyczy też przedstawicieli humanizmu, np. tego renesansowego.
== Humanistyka a inne grupy nauk ==
=== Nauki ścisłe i przyrodnicze ===
Granice między humanistyką a naukami ścisłymi i przyrodniczymi bywają płynne i umowne. Przykładów dostarczają antropologia – dzielona na fizyczną i kulturową – oraz językoznawstwo:
ma ono obszary ścisłe jak lingwistyka matematyczna i w korzysta się w nim z technik informatycznych;
fonetyka wiąże się z naukami przyrodniczymi jak anatomia, fizjologia czy akustyka – istnieją dyscypliny jak fizjologia mowy czy akustyka mowy;
innym działem bliskim przyrodoznawstwu jest neurolingwistyka.
Jednym z przedmiotów humanistyki jest sztuka, która czasem wiąże się z pojęciami matematycznymi i fizycznymi – tak się dzieje w teorii muzyki, akustyce muzycznej i sztukach wizualnych, które czasem korzystają z geometrii i teorii barw. Sztuka korzysta też z techniki, przykładowo architektura z budownictwa, malarstwo z technologii chemicznej, a fotografia z optyki; do tego literatura artystyczna opisuje różne technologie, zwłaszcza w fantastyce naukowej, która prognozuje rozwój techniki i jej wpływ na człowieka. Przez to analiza dzieła sztuki może wymagać wiedzy z dziedzin ścisłych.
Innym punktem styczności jest dziejoznawstwo – ściśle rozumiana historia jest nauką humanistyczną jako badanie piśmiennictwa, jednak przeszłość jest poznawana także przez archeologię i kryminalistykę korzystające z różnych technologii i dorobku nauk ścisłych. Historia gospodarcza również korzysta z metod ilościowych jak kliometria. Archeologia bywa włączana do humanistyki, np. w klasyfikacji OECD; łączy się z przyrodoznawstwem nie tylko przez swoje metody, ale i przedmiot – badania prehistorii człowieka, np. antropogenezy, przechodzą płynnie w paleontologię.
Do humanistyki włącza się też filozofię; ona również ma zarówno obszary humanistyczne, np. antropologia filozoficzna, jak i bliskie naukom ścisłym, np. filozofia matematyki, fizyki czy przyrody.
Z tych i innych powodów zdarzali się humaniści będący jednocześnie ścisłowcami lub przyrodnikami jak:
Leonardo da Vinci – artysta i filozof rozwijający też fizykę i technikę;
Mikołaj Kopernik – z zawodu prawnik, urzędnik i dyplomata, amatorsko też filolog klasyczny, czasem włączany w poczet filozofów; zajmował się również medycyną, astronomią, matematyką i bywa nazywany fizykiem;
Isaac Newton – zajmował się biblistyką, historią i filozofią, choć jest najbardziej znany jako fizyk i matematyk;
Gottfried Wilhelm Leibniz – z zawodu prawnik, dyplomata, historyk i bibliotekarz, wpływowy również jako bibliotekoznawca, filozof, matematyk i inżynier-wynalazca;
Jean le Rond d’Alembert – filozof, teoretyk sztuki, matematyk i fizyk;
Thomas Young – lingwista, lekarz, fizjolog i fizyk;
Hermann Grassmann – lingwista, filolog, matematyk i fizyk;
Bertrand Russell – filozof i matematyk;
Michał Heller – filozof w stopniu profesora, teolog chrześcijański, historyk, fizyk teoretyczny i kosmolog.
Mimo to ścisłowiec bywa nazywany antonimem humanisty.
=== Nauki społeczne ===
Badania humanistyczne łączą się ze społecznymi wielorako; przykładowo historia bywa zaliczana do obydwu kategorii, przy czym ma obszary bliższe humanistyce jak historia sztuki, ale też te bliższe naukom społecznym jak historia społeczna czy wspomniana gospodarcza. Pewne obszary humanistyki są łączone z obszarami społecznymi przez nauki interdyscyplinarne; przykłady to kulturoznawstwo i jego działy jak religioznawstwo i orientalistyka.
W anglosaskim kręgu kulturowym nauki humanistyczne dzielą się na:
arts, czyli nauki związane z kulturą, sztuką, jak historia sztuki, filologia, muzykologia, niektóre działy filozofii;
social sciences, czyli bardziej związane ze społeczeństwem, z jego stronami użyteczną i praktyczną, i z jego kontaktem ze środowiskiem naturalnym, jak historia, archeologia, socjologia, psychologia, ekonomia i antropologia.
== Dyscypliny humanistyczne ==
Dyscypliny nauk humanistycznych w Polsce:
== Instytucje humanistyczne w Polsce ==
Pojęcie humanistyki bywa używane w organizacji uczelni, np. w nazwach całych szkół, ich wydziałów lub kierunków studiów.
=== Wydziały uczelni ===
W latach 20. XXI wieku wydziałów humanistycznych istnieje w Polsce co najmniej kilkanaście; w kolejności alfabetycznej są to:
Wydział Humanistyczny Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (AGH);
Wydział Humanistyczny Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim (AJP);
Wydział Humanistyczny Politechniki Koszalińskiej (PK);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie (UJD);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach (UJK);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego (UKW);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Szczecińskiego (USz);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Śląskiego (UŚ);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Zielonogórskiego (UZ);
Wydział Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (KUL);
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW);
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu w Siedlcach (UwS);
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu SWPS (SWPS);
Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Akademii Marynarki Wojennej (AMW).
=== Uczelnie ===
Humanistyka pojawia się też w nazwach całych uczelni jak:
Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi (AHE)
Bałtycka Wyższa Szkoła Humanistyczna w Koszalinie
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny (SWPS)
=== Inne ===
Istnieją kierunki studiów poświęcone humanistyce ogółem, bez ograniczania się do jednej z jej dziedzin. Przykłady to Międzydziedzinowe Indywidualne Studia Humanistyczne (MISH), nazywane też inaczej i prowadzone na kilkunastu polskich uczelniach. Absolwentem takiego kierunku na Uniwersytecie Warszawskim jest przykładowo polski pisarz Jacek Dehnel. Powstały też czasopisma badawcze o różnych obszarach humanistyki, np. „Roczniki Humanistyczne”. Polska Akademia Nauk (PAN) zawiera Wydział I – Nauk Humanistycznych i Społecznych, obejmujący różne instytuty.
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Henryk Kiereś, Humanistyka, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
ABC Humanistyki, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński (CKBI UJ), kanał „Copernicus” na YouTube [dostęp 2024-10-12]:
Andrzej Borowski, Humanista, 20 lipca 2019.
Tenże, Humanistyka, 31 lipca 2019.
|
wikipedia
|
Antropologia
Antropologia (gr. ἄνθρωπος anthropos „człowiek”, λόγος logos „nauka”) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie w kontekście historycznej zmienności, biorąc pod uwagę warunki socjalno-ekonomiczne oraz kulturowe; poszukuje zrozumienia roli kultury i struktur władzy w życiu człowieka. Ma dwa podstawowe nurty:
antropologię fizyczną zajmującą się zmiennością biologiczną i fizjologiczną człowieka;
antropologię kulturową (antropologia społeczna) zajmującą się człowiekiem w społeczności (zbliżony do socjologii).
Istnieją też inne podziały antropologii, np. w USA jest rozpowszechniony podział nauk antropologicznych na cztery nurty:
antropologia fizyczna
antropologia historyczna, czyli archeologia
antropologia lingwistyczna
antropologia kulturowa lub społeczna.
Poza tak rozumianym podziałem pozostają następujące nauki czy dziedziny wiedzy mające w nazwie słowo "antropologia":
antropologia filozoficzna
antropologia religijna (nie mylić z antropologią religii).
== Działy antropologii ==
Z uwagi na pole zastosowań lub zasadniczy przedmiot badań wyróżnia się między innymi następujące działy antropologii:
antropolingwistyka
antropologia słowa
antropologia religii (nie mylić z antropologią religijną)
antropologia ciała
antropologia polityczna
antropologia organizacji
antropologia sportu
antropologia tańca
antropologia edukacji
antropologia jedzenia
antropologia płci i seksualności
antropologia sztuki
antropologia wizualności
antropologia widowisk
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Fryderyk HenrykF.H. Lewestam Fryderyk HenrykF.H., Antropologija, [w:] Encyklopedia Orgelbranda, t. 1, Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1859, s. 984 .
|
wikipedia
|
Archeologia
Archeologia (z gr. ἀρχαῖος archaīos – dawny, stary i -λογία -logiā – mowa, nauka) – nauka, której celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich.
== Źródła archeologiczne ==
Źródła archeologiczne obejmują wytwory ręki ludzkiej (artefakty), ślady wpływu człowieka na środowisko naturalne (ekofakty), jak też i szczątki samych ludzi.
Źródła archeologiczne można podzielić na:
nieruchome (obiekty); do kategorii archeologicznych źródeł nieruchomych należą np. pozostałości budowli, groby, starożytne drogi czy ślady orki.
ruchome (przedmioty); do tej kategorii należą np. narzędzia krzemienne czy fragmenty naczyń glinianych. Ruchome źródła archeologiczne występować mogą w powiązaniu ze źródłami nieruchomymi (obiektami), tworząc z nimi zespół, bądź też występować osobno w postaci tzw. znalezisk luźnych.
Efektywne źródła archeologiczne, czyli te, które rzeczywiście wykorzystywane są przez naukę przy tworzeniu rekonstrukcji przeszłości, są wynikiem całego łańcucha następujących po sobie przekształceń:
tworzenia się materialnych śladów (korelatów) działań ludzkich w przeszłości (np. wytwarzania narzędzi, wznoszenia budowli czy karczowania lasu),
procesów depozycji (np. wyrzucania śmieci czy chowania zmarłych),
procesów podepozycyjnych (np. rozkładu substancji organicznej w ziemi) oraz
procesu odkrywczego i dokumentacyjnego (działalności archeologów).
Te kolejne przekształcenia powodują nieodwracalną utratę znacznej części informacji o przeszłości, co utrudnia jej rekonstrukcję.
Ponadto proces odkrywczy w archeologii obejmuje zazwyczaj metody niszczące, a mianowicie wykopaliska archeologiczne, w czasie których świadectwo przeszłości jest niszczone i przekształcane w dokumentację.
Rozwój archeologii zmierza w związku z tym do wypracowania nieniszczących metod badawczych (archeologia niedestrukcyjna, obejmująca m.in. zastosowanie metod geofizycznych, geochemicznych i analizę zdjęć lotniczych i satelitarnych), jak również do objęcia ochroną autentycznej substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych zachowanych w ziemi (potencjalnych źródeł archeologicznych).
== Miejsce archeologii w systemie nauk i jej subdyscypliny ==
Ze względu na cel tej dyscypliny archeologia w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) ściśle łączy się z historią. Natomiast w krajach anglosaskich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, archeologię uważa się za wiążącą się ściśle z antropologią i etnologią, ponieważ w Nowym Świecie istnieje ciągłość między żywymi społeczeństwami plemiennymi badanymi przez antropologię kulturową a społeczeństwami badanymi przez archeologów. We Francji, gdzie powstanie naukowej archeologii wiązało się przede wszystkim z geologią, archeologię uważa się często także za związaną z naukami o Ziemi.
Chociaż archeologia pierwotnie zajmowała się jedynie najdawniejszymi dziejami człowieka (termin ten pochodzi od greckich słów archaios – starożytny i logos – słowo), obecnie wspomaga również rekonstrukcję czasów historycznych, w tym także i najnowszych.
W związku z tym można wyróżnić:
archeologię prahistoryczną (pradziejową, prahistoria, archeologia pradziejowa)
archeologię protohistoryczną (protohistoria)
archeologię historyczną
Rola źródeł archeologicznych i archeologii jest odmienna dla czasów nieoświetlonych źródłami pisanymi (wówczas archeologia jest jedyną nauką dostarczającą wiedzy na temat przeszłości społeczeństw ludzkich) i dla czasów historycznych, dla których istnieją źródła pisane (wówczas archeologia pozwala zweryfikować obraz uzyskany dzięki analizie źródeł pisanych i go uszczegółowić).
Nauką różniącą się co do celów, ale podobną ze względu na stosowane środki jest paleoantropologia, zajmująca się poszukiwaniem szczątków ludzkich. Nauką zajmującą się poszukiwaniem i badaniem szczątków zwierząt kopalnych jest paleontologia.
Powstanie archeologii było związane z pozyskiwaniem zabytków do kolekcji starożytności, dopiero w XIX w. archeologia uzyskała status nauki.
== Metody badawcze archeologii ==
Metody badań archeologicznych można podzielić na:
metody poszukiwania i pozyskiwania źródeł archeologicznych
metody analizowania źródeł i wydobywania z nich informacji
Na etapie poszukiwania źródeł archeologia posługuje się np. analizą dawnych map, analizą historycznej sieci osadniczej, analizą środowiska naturalnego, poszukiwaniem artefaktów na powierzchni ziemi (np. wyoranych fragmentów ceramiki zabytkowej), obserwacją powierzchni z aparatów latających (archeologia lotnicza), analizą zawartości fosforu w glebie (badania geochemiczne), jak również rozmaitymi metodami geofizycznymi (metodami elektromagnetyczną, elektrooporową czy magnetyczną). Odnalezione miejsca występowania źródeł archeologicznych mogą być badane wykopaliskowo (wykopaliska archeologiczne) lub objęte ochroną rezerwatową.
=== Metody datowania w archeologii ===
Ustalanie chronologii źródeł archeologicznych obejmuje:
ustalanie chronologii względnej
ustalanie chronologii absolutnej (kalendarzowej).
Metodami ustalania chronologii względnej są:
analiza stratygrafii stanowiska archeologicznego
seriacja chronologiczna
Metodami ustalania chronologii absolutnej są np.:
analiza analogii z obszarów o ustalonym datowaniu
analiza importów z obszarów o ustalonym datowaniu (np. z obszaru Cesarstwa Rzymskiego)
metody izotopowe (np. metoda radiowęglowa i metoda potasowo-argonowa)
metody termoluminescencyjna (TL) i optoluminescencyjna (OSL)
tefrochronologia (ustalanie datowania na podstawie identyfikacji warstw popiołów wulkanicznych pochodzących z wybuchów wulkanów o znanej chronologii)
dendrochronologia (analiza sekwencji słojów w elementach drewnianych pochodzących z wykopalisk i porównywanie ich ze skalami dendrochonologicznymi)
=== Archeologia i nauki biologiczne ===
Archeologia korzysta również z możliwości poznawania przeszłości, jakie wynikają ze współpracy z naukami biologicznymi.
Paleobotanika, dzięki identyfikacji i analizie szczątków roślinnych (pyłków i/lub szczątków owoców i nasion) pozwala m.in. na:
odtworzenie dziejów zasiedlenia danego miejsca (na podstawie analizy zmian w diagramie pyłkowym – palinologia)
ustalenie właściwości środowiska naturalnego w danym okresie (na podstawie znajomości warunków, w których rosną gatunki zidentyfikowane dzięki obecności pyłku lub makroszczątków roślinnych w depozytach archeologicznych);
odtworzenie charakteru gospodarki i rodzaju spożywanych pokarmów roślinnych (rodzaje uprawianych i zbieranych roślin);
ustalenie preferencji kulturowych do korzystania z pewnych gatunków roślinnych (jeśli pewne gatunki są nadreprezentowane w spektrach pyłkowych).
Archeozoologia dzięki identyfikacji i analizie szczątków zwierzęcych pozwala m.in. na:
ustalenie jakie zwierzęta były eksploatowane konsumpcyjnie, jakie były hodowane, na jakie polowano – a więc również na odtworzenie warunków środowiska i ustalenie preferencji kulturowych;
ustalenie wielkości stada i ilości spożywanego mięsa;
rekonstrukcję cech morfologicznych zwierząt w przeszłości (dane dotyczące ewolucji zwierząt)
Paleoentomologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków owadów pozwala na:
ustalenie warunków klimatycznych (temperatury powietrza, wilgotności), roślinności, pokrywy glebowej i świata zwierzęcego (pasożyty) oraz intensywności działań ludzkich.
Paleolimnologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków organizmów żyjących w wodach śródlądowych (głównie okrzemek i wioślarek), pozwala na:
odtworzenie przemian klimatycznych i procesów antropogenicznego zmieniania krajobrazu, ponieważ poszczególne warunki mają określone wymagania środowiskowe.
Antropologia fizyczna, dzięki identyfikacji i analizie szczątków kostnych człowieka, pozwala na:
ustalenie cech anatomicznych człowieka przeszłości (dane dotyczące ewolucji człowieka);
ustalanie zmienności człowieka w czasie i przestrzeni
ustalenie stanu i struktury biologicznej populacji pradziejowych,
ustalenie przyczyn śmierci i nękających chorób,
ustalanie pokrewieństwa na podstawie grup krwi i badania DNA
reakcji morfologicznych człowieka na warunki życia w pradziejach
== Historia archeologii ==
W najszerszym tego pojęcia znaczeniu historia archeologii zawiera następujące zagadnienia:
Historia odkryć archeologicznych
Opis rozwoju technik stosowanych podczas wykopalisk
Historia prospekcji
Ewolucja metod datowania
Rozwój analizy zabytków
Ewolucja myśli teoretycznej
=== Starożytność ===
Prawdopodobnie zainteresowanie epokami minionymi istniało już w starożytności. Nigdy jednak nie stało się nauką, która zajmowałaby się rekonstrukcją przeszłości na podstawie dostępnych źródeł materialnych. Nieliczne świadectwa pisane z okresu XVIII dynastii znalezione na opuszczonych budowlach egipskich, babilońska kolekcja Nabonida, czy wzmianki w dziełach greckich pisarzy Tukidydesa i Pauzaniasza świadczą o sporadycznym zainteresowaniu zabytkami, a nie o systematycznym, celowym poszukiwaniu wiedzy. Rzymianie zainteresowani byli kulturą grecką. Sporą kolekcję zabytków materialnych zgromadzili Cyceron i cesarz August. Zainteresowanie jednak miało i negatywne skutki: podbite miasta były rabowane, a dzieła sztuki masowo wywożone do Rzymu, jak na przykład stało się to po zniszczeniu Koryntu w 146 roku p.n.e. czy Aten w 80 roku p.n.e.
=== Średniowiecze ===
Średniowiecze wywarło swój wpływ na późniejsze interpretacje znalezisk archeologicznych. W tej epoce wykształcił się pogląd, że pewna wiedza o minionych epokach pochodzi tylko z Biblii oraz zachowanych źródeł pisanych greckich i rzymskich. Nastąpił spadek zainteresowania przeszłością i jej dorobkiem kulturowym. Jedne obiekty, wzniesione przez starożytnych, wykorzystywano do pozyskania budulca wtórnego, inne (megality, kurhany itd.) plądrowano w poszukiwaniu skarbów. Jeśli natrafiano na skamieniałości w kształcie roślin lub zwierząt, uważano, że powstały wskutek działania natury (dla przykładu, Jan Długosz wspominał o samoistnie rodzących się z ziemi garnkach).
=== Renesans ===
Poszukiwanie wiedzy w źródłach greckich i rzymskich w dobie renesansu przyczyniło się do stopniowego zwiększenia zainteresowania dziełami sztuki i architektury, na które w tym okresie patrzono przez pryzmat estetyczny. Cyriak z Ankony w pierwszej połowie XV wieku zebrał liczne materiały (notatki, szkice budowli starożytnych, kopie starożytnych inskrypcji) podczas swoich podróży po Italii, Grecji i Bliskim Wschodzie. Prace budowlane w Rzymie przyczyniły się do odkryć takich zabytków, jak Grupa Laokoona, Wenus Medycejska i Apollo Belwederski. W Tarquinii, po otwarciu grobowców etruskich, znaleziono zabytki etruskie i wazy greckie. Znaleziska z okresu klasycznego trafiały do kolekcji wielkich rodów włoskich. W drugiej połowie XVI wieku zainteresowanie przeszłością poszerzyło się o zabytki dziedzictwa narodowego. Dla przykładu, William Camden badał zabytki rzymskie i wczesnośredniowieczne, które odkryto w Anglii. Założone przez niego w Londynie stowarzyszenie Society of Antiquaries miało na celu studia nad lokalnymi starożytnościami.
Wykopaliska archeologiczne nie były jeszcze prowadzone na masową skalę. Do interpretacji dziejów korzystano ze źródeł pisanych. Badania nad zabytkami sprowadzały się do odwiedzenia miejsca, opisania, naszkicowania i zmierzenia zabytku, a także do zebrania i spisania legend związanych z danym miejscem.
=== Oświecenie ===
Pod wpływem myślicieli epoki oświecenia na dzieje kultury ludzkiej zaczęto patrzeć przez pryzmat ewolucji oraz postępu technicznego i społecznego, skierowanego na ulepszenie warunków życiowych. Uważano, że społeczeństwa dążą do rozwoju, a na ich poziom kulturowy wpływa środowisko naturalne, w którym ewoluują. Te prądy filozoficzne wywarły wpływ na ruch antykwarystów (np. Royal Society), który zaczął poszukiwać odpowiedzi na pytania o sposoby budowania i wykorzystywania narzędzi, a także o czas powstania zabytków, na temat których nie zachowały się żadne świadectwa pisane. W 1733 roku założono w Londynie stowarzyszenie Society of Dilettanti, które podjęło się badań nad kulturami starożytności basenu śródziemnomorskiego. Jednocześnie wykształcona warstwa społeczeństwa, która była zainteresowana zabytkami starożytności, zaczęła domagać się udostępnienia zasobów kolekcji prywatnych, co doprowadziło do sponsorowania przez możnych wpierw uczelnianych, a później również publicznych bibliotek i muzeów. Tak, w 1643 roku, otwarto w Paryżu pierwszą publiczną bibliotekę fundacji Julesa Mazarina, w 1734 roku – Muzea Kapitolińskie w Rzymie, w 1743 roku władze toskańskie udostępniły publicznie kolekcję Medici, a w 1753 roku utworzono Muzeum Brytyjskie.
Od drugiej połowy XVIII wieku zaczęto organizować prace wykopaliskowe, które miały na celu zaspokojenie zapotrzebowania na uzupełnienie kolekcji lub na kolejne cenne przedmioty do sprzedania. W 1710 roku Emanuele Maurizio d'Elbeuf prowadził prace w Herkulanum, od 1748 roku Roque Joaquín de Alcubierre – w Pompejach. Nie były to wykopaliska archeologiczne we współczesnym tego słowa znaczeniu, ponieważ nie sporządzano żadnego planu i dokumentacji na temat postępu prac. W Wielkiej Brytanii w pogoni za artefaktami Bryan Faussett rozkopał ponad 750 grobowców.
W 1764 roku Johann Joachim Winckelmann opublikował swoją Geschichte der Kunst des Alterthums, w której opisał ewolucję sztuki klasycznej na podstawie analizy zgromadzonych w Watykanie rzeźb antycznych i zachowanych tekstów starożytnych pisarzy. Dzieło Winckelmanna stało się podstawowym źródłem do dalszych badań nad sztuką grecką dla środowiska naukowego na następne półtora stulecia. Jednym z prekursorów naukowego podejścia do badań archeologicznych był Thomas Jefferson, który na swojej posiadłości w 1784 roku rowem sondażowym przeciął kurhan, co pozwoliło mu na odnotowanie warstw, odpowiadających różnym okresom dziejowym.
=== XIX wiek ===
Pod wpływem badań geologicznych Jamesa Huttona (stratyfikacja warstw skalnych) i Charlesa Lyella (aktualizm geologiczny) archeologia na początku XIX wieku zaczęła się przekształcać w samodzielną dyscyplinę naukową. W 1836 roku Christian Jürgensen Thomsen – na podstawie analizy stylu znalezisk zgromadzonych w Muzeum Narodowym w Kopenhadze oraz kontekstu, w którym zostały odkryte (np. przedmioty pochodziły z jednego grobu lub skarbu) – wyróżnił trzy epoki:
Epokę kamienia
Epokę brązu
Epokę żelaza
Prawie trzy dekady później John Lubbock podzielił epokę kamienia na paleolit i neolit. Jens Jacob Asmussen Worsaae w połowie XIX wieku korzystał z doświadczenia i pomocy biologów i geologów, wprowadzając tym samym do archeologii interdyscyplinarność badań naukowych.
== Archeologia w Polsce ==
Pierwsze polskie muzeum archeologiczne powstało w połowie XIX w. w Krakowie (przy Akademii Umiejętności), a pierwsza katedra archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1866, kierował nią Józef Łepkowski.
Pierwszą służbą ochrony zabytków po odzyskaniu niepodległości było powołane w 1918 Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Archeologicznych. W 1928 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej utworzono Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. W okresie międzywojennym istotną rolę w rozwoju polskiej archeologii odegrały wykopaliska w Biskupinie.
Jedną z najważniejszych postaci polskiej archeologii był Kazimierz Michałowski, którego badania i prace wykopaliskowe sprawiły, iż polska szkoła archeologii zaczęła być rozpoznawalna na całym świecie.
Polskim czasopismem popularnonaukowym poświęconym archeologii i naukom pokrewnym jest kwartalnik „Archeologia Żywa”.
Lista polskich uniwersytetów prowadzących studia w kierunku „archeologia”
Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych w Tomaszowie Lubelskim
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Uniwersytet Gdański
Uniwersytet Jagielloński
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego – od roku akademickiego 2007/2008 odrębny kierunek studiów
Uniwersytet Łódzki
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Uniwersytet Rzeszowski
Uniwersytet Szczeciński – od roku akademickiego 2008/2009
Uniwersytet Warszawski
Uniwersytet Wrocławski
Wyższa Szkoła Edukacji Integracyjnej i Interkulturowej w Poznaniu
=== Przepisy ===
Zgodnie z ustawą z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami prowadzenie badań archeologicznych wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 36). Za prowadzenie ich bez pozwolenia albo wbrew jego warunkom grozi kara grzywny (art. 117). Znalezienie przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, zobowiązuje znalazcę do zabezpieczenia przedmiotu i oznakowania miejsca znalezienia oraz bezzwłocznego powiadomienia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, w ostateczności miejscowego przedstawiciela administracji (wójta lub burmistrza) który powiadamia konserwatora (art. 32n). Zlekceważenie tej powinności zagrożone jest karą grzywny i ewentualnie nawiązki do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami (art. 115n).
Znalezisko stanowiące zabytek archeologiczny przechodzi na własność Skarbu Państwa (art. 35). Odkrywcy (z wyjątkiem zajmujących się zawodowo badaniami archeologicznymi lub zatrudnionych w grupach zorganizowanych w celu prowadzenia takich badań) przysługuje nagroda (art. 34).
== Zobacz też ==
archeologia współczesności
datowanie
destrukt
kultura archeologiczna
oszustwa archeologiczne
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Ławecka D., Wstęp do archeologii, Warszawa 2003. ISBN 83-01-13966-8.
Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), [w:] Wielka historia Polski, t. 1, Kraków 1998.
Paul Bahn i Colin Renfrew, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002.
Andrzej Abramowicz, Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa-Łódź 1991.
Oxford, Wielka Historia Świata
|
wikipedia
|
Choreologia
Choreologia – nauka o zasadach, technice, historii i metodologii nauczania tańca. Jest to też notacja tańca według systemu stworzonego przez Joan i Rudolfa Beneshów w latach 1947–1955.
Specjalistą w zakresie techniki, historii i metodologii nauczania tańca jest choreolog.
== Zobacz też ==
choreografia
kinetografia
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Ekosemiotyka
Ekosemiotyka – nauka łącząca semiotykę z ekologią człowieka, zajmująca się badaniem relacji znaków pochodzenia kulturowego z organizmami żywymi, ich społecznościami i środowiskiem. Pojęcie ekosemiotyki zostało zaproponowane przez Winfrieda Nötha i Kaleviego Kulla.
Główną sferą zainteresowania ekosemiotyki jest wpływ konceptu (idei, modelu opartego na znakach semiotycznych) na projektowanie środowiska i zmiany w nim. Ekosemiotyka zajmuje się wpływem znaków na środowisko ekologiczne. Jest więc nauką o znakach (zarówno ludzkich, jak i zwierzęcych) w ramach geograficznych. Bada udział procesów semiotycznych w mniejszych, jak i większych strukturach.
Ekosemiotyka jest silnie związana z ekolingwistyką. Ekolingwistyka, zajmująca się wpływem znaków pochodzenia lingwistycznego na środowisko, jest integralną częścią ekosemiotyki, która obejmuje także znaki nielingwistyczne.
== Historia pojęcia ==
Ekosemiotyka jako dział semiotyki powstał w 1998 roku dzięki artykułom autorstwa Nötha i Kulla. Swoistym prekursorem ekosemiotyki była biosemiotyka, dziedzina semiotyki badająca znaki w świecie ożywionym. To właśnie badacze związani z tą dziedziną stworzyli ekosemiotykę. Rozwijająca się biosemiotyka doprowadziła do zainteresowania się działaniem znaków w środowiskach i społecznościach. W 2001 roku kolejne wydanie artykułów zaowocowało serią konferencji, kursów i rozmaitych studiów nad nową dziedziną. Samo pojęcie pierwszy raz zostało użyte przez Nötha w 1996 roku, chociaż już wcześniej rozważano ekologię semiotyczną. W 2002 roku przyznano pierwszy grant naukowy związany z ekosemiotyką. Uzyskał go Kalevi Kull z Uniwersytetu w Tartu.
== Ekosemiotyka w praktyce ==
Ekosemiotyka, nauka jednoczącą kulturę i środowisko jako nauka interdyscyplinarna, może być wykorzystywana w praktyce w ekologii i ekokrytycyzmie. Paradygmat ekosemiotyczny był wielokrotnie wykorzystywany w badaniach nad krajobrazem i jego ekologią.
== Krajobraz w ekosemiotyce ==
W ekosemiotyce krajobraz rozumiany jest jako zbiór znaków w określonej przestrzeni geograficznej. Wobec tego krajobraz jest systemem semiotycznym, obfitującym w rozmaite znaczenia i tworzącym pewną całość. Ekosemiotykę można więc rozumieć jako semiotykę krajobrazu.
== Główne zasady ==
Ekosemiotyką kieruje osiem głównych zasad zaproponowanych w pracy Marana i Kulla pt. Ecosemiotics: Main principles and current developments:
Większość wewnątrz gatunkowych i międzygatunkowych struktur społecznych jest oparta na relacjach znakowych. Oznacza to, że komunikacja budująca hierarchię i relacje w grupie społecznej (ludzkiej bądź zwierzęcej) oparta jest na semiotyce.
Zmiana znaku wpływa na zmiany w środowisku. Organizmy żywe kształtują je na podstawie swojego pojmowania środowiska.
Ekosystem jest modyfikowany przez semiozę. Semiozyczne działania zwierząt integrują i stabilizują środowisko.
Semioza ludzka i jej zdolność do dekontekstualizacji jest powiązana z degradacją środowiska. Jest to unikalna zdolność, którą dysponuje wyłącznie człowiek.
Kultura ludzka jest integralną częścią ekosystemu. Ekosystem tworzy kontekst kultury, a pojęcie kultury bez kontekstu jest niekompletne (patrz pkt. 8)
Środowisko jest swoistym interfejsem relacji semiotycznych rozmaitych gatunków. Wobec tego jest integralną częścią tych relacji i aktywnie na nie wpływa.
Do opisu ekologicznych narracji semiozy wymagane są symbole, opis narracyjny jest nieadekwatny. Wynika to ze złożoności i wielowymiarowości tych zjawisk.
Pojęcie kultury bez uwzględnienia elementu środowiskowego jest niekompletne.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Humanistyka cyfrowa
Humanistyka cyfrowa – szeroki obszar aktywności naukowej, w której wykorzystuje się źródła, metody i narzędzia cyfrowe do prowadzenia badań, publikowania wyników i budowania infrastruktury badawczej w różnorodnych dyscyplinach humanistycznych i społecznych. Humanistyka cyfrowa to aktywności na przecięciu technik obliczeniowych i zasobów humanistycznych. Materiały, które podlegają opracowaniu i badaniu mogą być analogowe i zdigitalizowane lub w pierwotnej postaci cyfrowej. Ich integracja z narzędziami obliczeniowymi zależy od wyborów dokonywanych na każdym etapie planowania projektu badawczego.
Problemy z wypracowaniem jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji cyfrowej humanistyki doczekały się wielu opracowań, jednak, jak stwierdził Matthew Kirschenbaum „nigdy nie dowiemy się, czym humanistyka cyfrowa <<jest>>, ponieważ nie chcemy tego wiedzieć, ani nie jest to dla nas użyteczne”. Według niego pojęcie cyfrowej humanistyki ma być rozwiązaniem problemu braku innych, bardziej precyzyjnych pojęć, i odwoływać się nie tyle do teorii, co do praktyki badawczej.
== Metody cyfrowej humanistyki ==
Do metod cyfrowej humanistyki należą m.in. badania korpusowe, metody przetwarzania języka naturalnego, analiza sieciowa, edycje cyfrowe, czytanie zdystansowane, text mining, wizualizacja danych, mapy cyfrowe (systemy informacji geograficznej), przetwarzanie obrazów cyfrowych, archiwistyka stron internetowych, fotogrametria. Przykładem wdrożenia metod cyfrowych do tradycyjnych kierunków badań humanistycznych jest np. cyfrowa paleografia czy lingwistyka kwantytatywna, która dopiero dzięki zasobom i metodom cyfrowym mogła podjąć problem automatycznego wyznaczania struktury semantycznych.
Rozwój cyfrowej humanistyki ograniczają znaczne koszty infrastruktury cyfrowej, kompetencje badaczy, dostępność źródeł i danych oraz przepisy prawa autorskiego. Dostęp do infrastruktury i narzędzi jest, jak przekonuje Joris van Zundert, wtórny wobec koncepcji badań - sama technologia nie jest w stanie być źródłem innowacji w humanistyce.
== Humanistyka cyfrowa w Polsce ==
Pierwsza konferencja naukowa poświęcona humanistyce cyfrowej w Polsce pt.: „Zwrot cyfrowy w humanistyce” odbyła się 25–26 listopada 2012 roku w Lublinie. Organizatorami przedsięwzięcia byli Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej oraz Uniwersyteckie Centrum Zdalnego Nauczania i Kursów Otwartych UMCS. Owocem konferencji był ebook dostępny na jednej z wolnych licencji Creative Commons. Równoległym wydarzeniem towarzyszącym konferencji był THATCamp, zorganizowany przez Teatr NN i portal Historia i Media.
Według danych za 2014 rok w Polsce realizowano około 80 projektów naukowych cyfrowej humanistyki.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
AndrzejA. Radomski AndrzejA., RadosławR. Bomba RadosławR. (red.), Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / Nowe Media / Kultura 2.0 [pdf], Lublin: E-naukowiec, 2013, ISBN 978-83-936418-0-2 . Brak numerów stron w książce
Radosław Bomba, Narzędzia cyfrowe jako wyznacznik nowego paradygmatu badań humanistycznych, [w:] Zwrot cyfrowy w humanistyce (red.) A. Radomski, R. Bomba, Wyd. E-naukowiec, Lublin 2013
J. Drucker, The Digital Humanities Coursebook. An Introduction to Digital Methods for Research and Scholarship, Routlege, London, 2021, https://doi.org/10.4324/9781003106531.
== Linki zewnętrzne ==
Alliance of Digital Humanities Organizations (ADHO)
Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities (DARIAH)
Konsorcjum CLARIN-PL
Wprowadzenie do humanistyki cyfrowej
|
wikipedia
|
Nauki o zarządzaniu
Nauki o zarządzaniu – dyscyplina naukowa w dziedzinie nauk społecznych.
== Historia ==
Według wcześniej obowiązującej w Polsce klasyfikacji zarządzanie było domeną nauk ekonomicznych, stąd dyscyplina ta była określana jako organizacja i zarządzanie. Później interdyscyplinarne podejście do zarządzania, zwłaszcza wykorzystania psychologii oraz innych nauk społecznych i humanistycznych, zaowocowało dychotomicznym podejściem do nauk o zarządzaniu. Szczegółowe przepisy w tym zakresie zawarto w dwóch aktach prawnych:
Uchwała Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych
Ustawa z 14 marca 2003 o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji i Nauki z dnia 11 października 2022 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych, wydanym na podstawie art. 5 ust. 3 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, nauki o zarządzaniu są dyscypliną naukową w dziedzinie nauk społecznych.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Sprawa Grievance Studies
Sprawa Grievance Studies – mistyfikacja z 2017–2018 wymierzona w proces recenzji naukowej czasopism nauk humanistycznych. Trójka autorów projektu (J.A. Lindsay, P. Boghossian i H. Pluckrose) zgłaszała w tym okresie sfabrykowane przez siebie artykuły do czasopism naukowych z takich obszarów jak kulturoznawstwo, queer czy gender studies, starając się o doprowadzenie do ich publikacji. Deklarowaną intencją autorów było zademonstrowanie słabości procesu naukowego w dziedzinach, które określili zbiorczym mianem grievance studies (ang. nauki o pretensjach).
Mistyfikacja została przerwana i ujawniona pod koniec 2018, kiedy fikcyjna tożsamość autorki jednej z publikacji przyciągnęła publiczną uwagę i zaczęła być badana przez dziennikarzy. Do tego czasu, spośród 21 spreparowanych tekstów – po 48 próbach zgłoszeń i większej liczbie korekt – cztery zostały opublikowane, trzy były przyjęte do publikacji, siedem pozostawało w procesie recenzji i oceny, a siedem spotkało się z tyloma odrzuceniami, że autorzy zaniechali ich zgłaszania.
O sprawie napisały światowe media i publicystyka, w tym polska „Polityka” czy „Focus”. Do prowokacji odnieśli się także metodologowie i naukowcy, przedstawiając zarówno pozytywne, jak i negatywne oceny jej znaczenia. Y. Mounk określił ją w nawiązaniu do Sprawy Sokala, mistyfikacji z 1996 r., „Sokalem do kwadratu” (ang. Sokal Squared).
== Przebieg sprawy ==
Dwójka z autorów prowokacji, J.A. Lindsay i P. Boghossian, ujawniła 19 maja 2017 mistyfikację o zbliżonym charakterze, która polegała na opublikowaniu sfabrykowanego tekstu „The conceptual penis as a social construct” w czasopiśmie „Cogent Social Sciences”. Początkowo przedstawiali to osiągnięcie jako dyskredytujące gender studies, jednak pod wpływem krytycznych uwag – zwracających uwagę m.in. na drapieżnie komercyjny charakter czasopisma, oraz jego otwarty profil tematyczny – przyznali że „rezultaty prowokacji były bardzo ograniczone, a wiele skierowanej wobec niej krytyki – zasadne”.
Nowa prowokacja, Grievance Studies, miała według autorów rozpocząć się 16 sierpnia 2017 (H. Pluckrose dołączyła do projektu we wrześniu), z wykorzystaniem skorygowanej metodologii. Tym razem celem było wiele czasopism „notowanych wyżej” w akademickich rankingach; teksty mogły być poprawiane i zgłaszane do kolejnych periodyków w zstępującej kolejności rankingowej. Autorstwo prac było kompletnie fikcyjne, jak np. „Helen Wilson” z nieistniejącego instytutu „Portland Ungendering Research Initiative”, lub zapożyczało tożsamość realnych osób które się na to zgodziły, jak dr historii Richard Baldwin z Gulf Coast State College.
W ciągu następnych miesięcy autorzy przygotowali 21 projektów artykułów (podawana także niższa liczba 20 wynika z podobieństwa dwóch tekstów), i zgłaszali je do czasopism naukowych z obszarów socjologii, kulturoznawstwa, i nauk krytycznych. Treść tekstów celowo uwzględniała żargon, nawiązania i tezy, które realni autorzy uznali za postmodernistyczne, absurdalne, i niestosowne dla nauki – na przykład postulat o zależności pomiędzy homofobią a postawą wobec homoseksualnych zbliżeń zwierząt domowych, lub parafrazę fragmentu Mein Kampf o solidarności społecznej. Prace były zgłaszane 48 razy do różnych tytułów. Zgłoszenia odrzuciły m.in. wszystkie czasopisma socjologiczne. Status pierwszej udanej publikacji uzyskał po pięciu miesiącach tekst „Human Reactions to Rape Culture and Queer Performativity at the Dog Park” dotyczący wpływu homofobii na percepcję zwierząt domowych. Rozważanie tej tezy opierało się na sfałszowanym badaniu empirycznym w dużej skali, które wymagałoby setek godzin pracy obserwacyjnej pod gołym niebem; publikacja została wyróżniona przez redakcję czasopisma „Gender, Place, and Culture”. W sumie do zakończenia projektu do publikacji przyjęto 7 artykułów.
Według oryginalnego planu projekt miał trwać do 31 stycznia 2019, jednak zakończono go przedterminowo. 7 czerwca 2018 konto New Real Peer Review na Twitterze zwróciło uwagę na tekst „Dog Park”, co wzbudziło zainteresowanie reporterów The College Fix, Reason, i innych mediów, którzy zaczęli próby weryfikacji tożsamości fikcyjnej autorki. 6 sierpnia redakcja „Gender, Place, and Culture” opublikowała komunikat wyrażający zaniepokojenie, że „Helen Wilson” mogła naruszyć warunki publikacji, i nie udziela odpowiedzi na prośby o udokumentowanie tożsamości. Według autorów prowokacji, w tym czasie usiłowali się z nimi skontaktować m.in. dziennikarze „The Wall Street Journal”, przez co uznali, że projekt należy już przerwać; prywatnie ujawnili mistyfikację dziennikarzom w sierpniu. „The Wall Street Journal” opublikował tekst na ten temat 2 października w dziale opinii, a autorzy projektu ogłosili własny esej opisujący ich perspektywę, oraz upublicznili archiwum z wybranymi prywatnymi materiałami, takimi jak korespondencja z recenzentami. Wszystkie pochodzące z prowokacji teksty przyjęte do publikacji zostały w niedługim czasie wycofane przez redakcje.
== Reakcje i następstwa ==
Projekt przyciągnął zarówno głosy poparcia, jak i krytyki w środowiskach naukowych. Przykładowo, politolog Y. Mounk stwierdził, że Boghossian i współpracownicy wskazali na realne, niepokojące problemy metodologiczne i etyczne w wybranych naukach humanistycznych. Fakt że czasopismo „Hypatia” opublikowało sfabrykowany tekst argumentujący na rzecz etyczności prowokacji w ekonomii ilustruje według niego hipokryzję obecną w tej dziedzinie. Zajmujący się kryzysem replikacji biolog C.T. Bergstrom uznał z kolei, że prowokacja jest nieudana, i nie poddaje się obronie jako niewyszukane oszustwo akademickie. W jego ocenie, autorzy nie dowiedli tego co zamierzali, i wykazali jedynie niezrozumienie tego, czemu jest w stanie służyć recenzja naukowa, i jak działa nauka.
Reporter Slate, D. Engber, wyraził przekonanie, że staranna mistyfikacja wymierzona w każdą inną naukę przyniosłaby podobne rezultaty, a „ekscentryczne” badania również są wartościowe – odwołując się m.in. do skandalu Schöna w fizyce czy badań nagrodzonych Ig Noblem. Zwrócił uwagę, że prace które faktycznie przyjęto do publikacji były w większości raczej nudne niż niestosowne; najbardziej kontrowersyjne tezy i prowokacyjne zabiegi zostały złagodzone lub odrzucone w procesie recenzji. Pozostała część hipotez obroniła się według niego dzięki sfingowanemu oparciu na monumentalnych danych empirycznych. Fizyk Sean M. Carroll napisał, że w projekcie uderzyła go fundamentalna złośliwość i brak dobrej woli. Autorzy prowokacji zadeklarowali w odpowiedzi na takie zarzuty, że kierowali się konstruktywnymi motywacjami troski o jakość nauki, i że podzielają wartości szeroko pojętej sprawiedliwości społecznej. A. Garry, redaktorka „Hypatii”, jednego z oszukanych czasopism, wyraziła rozczarowanie zmarnowaniem wielu godzin pracy recenzentów. Psycholog ewolucyjny P. Smaldino skomentował na Twitterze porównania prowokacji do sprawy Sokala pisząc, że tekst opublikowany przez Sokala był kompletnie nonsensowny, tymczasem artykuły zespołu Boghossiana nie były bezwartościowe i podejmowały zasadne w naukach humanistycznych tematy; podobne zdanie wyraził psycholog J. Heathers.
Autorzy opisali swoją mistyfikację jako badanie jakościowe o charakterze autoentografii – nie jako eksperyment naukowy. Określanie prowokacji mianem „eksperymentu” wywołało sprzeciw metodologów i innych komentatorów, m.in. ze względu na to, że projekt nie opierał się na modelu badanego problemu, czy też nie uwzględniał niczego, co pełniłoby funkcję grupy kontrolnej.
=== Dochodzenie Portland State University ===
Uniwersytet Portland State zatrudniający P. Boghossiana wszczął w styczniu 2019 – w ocenie większości ekspertów konsultowanych przez New York Magazine, rutynowe – dochodzenie w sprawie braku uzyskania przez niego wymaganej aprobaty komisji bioetycznej na dokonanie badania z uczestnictwem ludzi oraz sfałszowania danych w publikacjach naukowych. W obronie autora przed sankcjami z tego powodu stanęli m.in. S. Pinker, R. Dawkins, czy A. Sokal.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Zwrot przestrzenny
Zwrot przestrzenny (ang. spatial turn) – nurt badawczy w naukach humanistycznych, który zakłada, że przestrzeń, w której żyje i działa człowiek, nie jest faktem obiektywnym, lecz społecznym. Jego przedstawiciele twierdzą, że terminy przestrzenne są z jednej strony formowane przez aktywność człowieka, a z drugiej same na niego oddziaływają – dlatego pojęcia geograficzne (takie jak np. kontynenty czy miasta) są tylko kulturowo uwarunkowanym konstruktem myślowym.
Zwrot przestrzenny występuje w geografii, historiografii, literaturoznawstwie, socjologii, czy politologii. Część jego przedstawicieli postuluje utworzenie nowej dyscypliny naukowej, nazywanej najczęściej humanistyką przestrzenną (ang. spatial humanities).
== Historia ==
Pierwsze prace zaliczane do tego nurtu powstały w ramach geografii społecznej w latach 70. XX wieku. Wywołały one ożywione debaty na kilku konferencjach naukowych, w czasie których dyskutowano nad związkiem między przestrzenią działania człowieka a jego aktywnością. Odwoływano się w nich często do badań Michela Foucaulta, który już w 1967 roku twierdził, że analiza przestrzeni społecznych zastąpi w przyszłości tradycyjne analizy historyczne.
Dyskusje te podsumował i pierwszy użył terminu spatial turn amerykański geograf Edward Soja w pracy Postmodern Geographies:The Reassertion of Space in Critical Social Theory z 1989 roku. Soja skrytykował wywodzącą się z marksizmu tendencję do prowadzania badań nad historycznym i społecznym rozwojem ludzkości w ten sposób, że czynnik geograficzny był traktowany jako wartość stała. Jego zdaniem w badaniach tego typu należy uwzględnić jako zmienną, obok czynników historycznego i społecznego, także czynnik geograficzny. W wydanej w 1996 roku pracy Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places Soja w praktyce zastosował własne postulaty analizując konceptualizację przestrzeni społecznej w dziejach między innymi Los Angeles, kalifornijskiego hrabstwa Orange oraz Amsterdamu.
Na przełomie XX i XXI wieku zwrot przestrzenny zadeklarowali przedstawiciele innych niż geografia dyscyplin naukowych, przede wszystkim historiografii, politologii i socjologii. Propagatorem tego pojęcia był niemiecki uczony Karl Schlögel, głównie za sprawą zbioru studiów, wydanego w Polsce w 2009 roku jako W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce. W swoich badaniach, opublikowanych w wielu pracach wydanych na przełomie XX i XXI wieku, Schlögel doszedł między innymi do wniosku, że w życiu społecznym Europy Środkowej, obok czynnika historycznego, dużą rolę odgrywa język i pojęcia używane do opisywania przestrzeni geograficznej.
== Badania ==
Badacze reprezentujący nurt zwrotu przestrzennego podejmowali badania nad różnorodnymi problemami koncentrującymi się wokół zagadnienia przestrzeni. Należą do nich między innymi ogólny rozwój form percepcji przestrzeni, konstruowanie obrazu przestrzeni geograficznej w poszczególnych tekstach i różnych rejonach ekumeny, kulturowe uwarunkowania pojęć geograficznych, związek między obserwacją naoczną a wiedzą paradygmatyczną, sposoby definiowania i opisywania przestrzeni nieznanych z autopsji, włączenie sacrum w przestrzeń fizyczną, fabularyzacja przestrzeni (czyli jej porządkowanie przez przypisywanie określonych narracji poszczególnym obiektom), ewolucja form konceptualizacji przestrzeni geograficznej, sposoby definiowania granic, czy wpływ przestrzeni wyobrażonej na opis krajobrazu. Szczególną uwagą politologów cieszą się badania nad związkiem pomiędzy formą konstruowania przestrzeni a sposobem ustanawiania władzy i wzajemnych stosunków.
Do prac tego nurtu w nauce polskiej zalicza się między innymi Fabularyzacja przestrzeni. Średniowieczny przykład granic Jacka Banaszkiewicza z 1979 roku, Poczucie przestrzeni i świadomość geograficzna Bronisława Geremka z 1997 roku, Terytorium a świat: wyobrażeniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze portugalskiej od schyłku średniowiecza do współczesności Ewy Łukaszyk z 2003 roku, czy „Contra naturam?” Czwarty kontynent i problem antypodów w starożytności i średniowieczu Jerzego Strzelczyka z 2003 roku.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Adam Krawiec: „Zwrot przestrzenny” w mediewistyce. W: Vademecum historyka mediewisty. Jarosław Nikodem, Dariusz Andrzej Sikorski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 536–540. ISBN 978-83-01-17239-8.
|
wikipedia
|
Nauki biologiczne
W Polsce nauki biologiczne dzielą się na następujące dyscypliny naukowe:
biochemia
biofizyka
biomechanika
biorobotyka
biologia
aerobiologia
anatomia
antropologia fizyczna
astrobiologia
biogeografia
chorologia
bioinformatyka
biogerontologia
biologia molekularna
biologia rozrodu
biologia rozwoju
embriologia
bionika
bioelektronika
biomechatronika
cybernetyka
biocybernetyka
botanika
cytologia (biologia komórki)
ewolucjonizm
genetyka
filogenetyka
fizjologia
histologia
hydrobiologia
kladystyka
mykologia
morfologia
neurobiologia
paleontologia
socjobiologia
systematyka
taksonomia
zoologia
entomologia
etologia
ichtiologia
biomatematyka (biologia matematyczna)
biotechnologia
ekologia
ekofizjologia
autekologia
synekologia
ekologia krajobrazu
sozologia
mikrobiologia
mikrobiologia ogólna
mikrobiologia szczegółowa
wirusologia
bakteriologia
mikrobiologia gleb
mikrobiologia wód i ścieków
mikrobiologia żywności
mikrobiologia lekarska
mikrobiologia weterynaryjna
mikrobiologia rolnicza
mikrobiologia przemysłowa
mikrobiologia sanitarna
mikrobiologia środowiskowa
== Bibliografia ==
Uchwała Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dn. 24 października 2005 r. w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. pan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-01-07)].
|
wikipedia
|
Biogerontologia
Biogerontologia (od. bios „życie“, geron „starzenie“, logos „nauka“) – jest stosunkowo młodą gałęzią nauki i zajmuje się badaniami nad przyczynami starzenia biologicznego oraz konsekwencjami starzenia się organizmów.
Biogerontologia jest niedawno utworzonym, ale stosunkowo szybko rozwijającym się działem biologii, zwłaszcza w najnowszych badaniach nad leczeniem ludzi, którym zajmuje się geriatria. W odróżnieniu od geriatrii, biogerontologia zajmuje się powodami starzenia się organizmów i stara się wypracować możliwe strategie zapobieżenia temu.
Biologiczne starzenie się organizmów obejmuje na ogół nieodwracalne procesy, które prowadzą nieuchronnie do śmierci organizmu, jego organów lub poszczególnych komórek. Przyjmuje się, że jest to główną przyczyną śmierci organizmu, ponadto zjawiska starzenia odgrywają negatywną rolę w katabolicznym podziale komórek. Obecnie dyskutowane jest ponad 300 różnych przyczyn odpowiedzialnych za starzenie się organizmów.
== Zobacz też ==
Zaniedbywalne starzenie się
Medycyna regeneracyjna
Terapia genowa
Terapia komórkowa
Inżynieria tkankowa
Proces starzenia się
Aubrey de Grey
== Literatura ==
Guarente, Partridge, Wallace: Molecular biology of aging. Cold Spring Harbour 2008, ISBN 978-0-87969-824-9
Tomas Prolla et al.: Science, Bd. 309, S. 481, 2005 (zu: Mutationen in mitochondrialer DNA als Schlüsselfaktoren für das Altern)
Günter Ahlert: "Altern – Ergebnis ökologischer Anpassung" Karger Vlg. Basel 1996, 67 S., ISBN 3-8055-6361-2
Robert Zwilling: Das Rätsel der Alterung. Biologie in unserer Zeit 37(3), S. 156 – 163 (2007), ISSN 0045-205X
Karin Krupinska: Altern und Alter bei Pflanzen. Biologie in unserer Zeit 37(3), S. 174 – 182 (2007), ISSN 0045-205X
Ludger Rensing: Von welchen zellulären Faktoren wird das Altern bestimmt? Die Grenzen der Lebensdauer. Biologie in unserer Zeit 37(3), S. 190 – 199 (2007), ISSN 0045-205X
== Linki zewnętrzne ==
Badania Biogerontologiczne w Polsce
Genetics of Healthy Aging – GEHA – consortium clusters 25 partners coming from 11 European countries, and China.. geha.unibo.it. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-05)].
LINK-AGE
SENS (Strategies for Engineered Negligible Senescence)
|
wikipedia
|
Biologia medyczna
Biologia medyczna – dyscyplina naukowa z pogranicza biologii i medycyny, obejmująca działy nauki i techniki posiadające zwykle w nazwie przedrostek "bio-", znajdujące jednocześnie zastosowanie w ochronie zdrowia i/lub diagnostyce laboratoryjnej. Biologia medyczna od kilku lat stanowi osobny kierunek nauczania na poziomie uniwersyteckim i doktoranckim, jak również specjalizację wielu zakładów naukowo-badawczych.
Alternatywne nazewnictwo dziedzin biologicznych mających zastosowanie w medycynie (podział w zależności od profilu i przedmiotu zainteresowań):
klasyczna biologia medyczna,
biotechnologia medyczna,
biologia molekularna,
biologia medyczna w medycynie molekularnej,
biotechnologia medyczna w medycynie molekularnej,
biologia molekularna w medycynie molekularnej,
medyczna biologia molekularna i inne.
== Działy specjalizacji biologia medyczna ==
=== Działy związane z metodologią biologii molekularnej ===
Dyscypliny związane z biologią medyczną i wykorzystujące metodologię biologii molekularnej stanowią podstawę naukowo-technologiczną rozwijającej się medycyny molekularnej. Biologia molekularna znajduje zastosowanie w ochronie zdrowia, w metodach analitycznych, diagnostycznych i terapeutycznych, na poziomie genomu, transkryptomu, proteomu i metabolomu pojedynczej komórki. Metody biologii molekularnej wykorzystywane są w badaniach zależności między strukturą różnych cząsteczek a ich funkcją w komórce, umożliwiają przewidywanie fizjologicznych/patologicznych konsekwencji mutacji/zmian genetycznych, badanie przepływu informacji między poszczególnymi strukturami molekularnymi: DNA – RNA – białko – przewidywany efekt biologiczny (cecha), dostarczają narzędzi do tworzenia nowej predykcyjnej i prewencyjnej medycyny molekularnej, a w przyszłości umożliwią prowadzenie rutynowych zabiegów polegających na ukierunkowanej zmianie procesów biologicznych wybranych komórek (np rutynowej terapii genowej). Technologie wykorzystujące metody biologii molekularnej umożliwiły pozytywne zakończenie jednego z największych, wieloletnich programów międzynarodowych Projektu Poznania Ludzkiego Genomu (en. Human Genome Project, HUGO Project), jak również rozpoczęcie bardziej skomplikowanego technologicznie projektu "TCGA" budowania atlasu genomu raka (en. The Cancer Genome Atlas). Metody biologii molekularnej znajdują swoje zastosowanie zarówno w badaniach naukowych jak i w wynikających z nich aplikacjach medycznych i diagnostycznych
==== biochemia ====
Dział: biochemia, wykorzystywana również powszechnie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej, gdzie nacisk kładzie się na badanie chemicznych właściwości cząsteczek występujących w organizmach żywych (głównie organicznych), jakościową oraz ilościową analizę biochemiczną, oznaczanie aktywności enzymatycznej itp.
==== biofizyka ====
Dział: biofizyka, zwłaszcza molekularna, wykorzystywana w ochronie zdrowia np. w celu: oceny wpływu fizykochemicznych właściwości oddziaływania powierzchni komórek z innymi komórkami jak również z różnymi biomateriałami, stosowania terapii fotodynamicznych nowotworów, badania wewnątrzkomórkowych zjawisk energetycznych i mechanicznych, diagnostyki z wykorzystaniem zjawiska Elektronowego Rezonansu Magnetycznego (EMR) jak również Magnetycznego Rezonansu Jądrowego (MNR).
==== biologia komórki ====
Dział: biologia komórki, wykorzystywana w ochronie zdrowia np. w celu: analizy morfometrycznej, parametrów przyżyciowych komórek i tkanek, zajmująca się hodowlą komórkową w tym keratynocytów (hodowla skóry dla pacjentów po oparzeniach), diagnostyką przyżyciową komórek (np namnażaniem wyselekcjonowanej puli komórek o określonych parametrach lub namnażaniem komórek w celu diagnostyki wewnątrzkomórkowych pasożytów, bakterii i wirusów) badaniami nad hodowlą komórek, tkanek i narządów do transplantacji, terapią ex-vivo, badaniem komórek nowotworowych,
==== biotechnologia ====
Dział: biotechnologia, znajdująca zastosowanie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej, obejmująca opracowywanie i wdrażanie technologii związanych z profilaktyką, diagnostyką i terapią chorób w tym genetycznych jak również zakaźnych, umożliwia rozwój technologii molekularnych na rzecz mikrobiologii, wirusologii i parazytologii, opracowywanie nowoczesnych metod i systemów diagnostycznych, opracowywanie technologii biofarmaceutycznych (np. leków białkowych jak insulina, hormon wzrostu, leki genetyczne tj. aptamer pegaptanib stosowany w leczeniu zwyrodnienia plamki żółtej związanej z wiekiem (AMD)). Biotechnologia wraz z bioinformatyką mają największy wpływ na postęp technologiczny biomedycyny,
==== bioinformatyka ====
Dział: bioinformatyka medyczna, intensywnie rozwijający się dział biologii medycznej (mierzony liczbą publikacji bioinformatycznych) mający zastosowanie w ochronie zdrowia, a zwłaszcza w badaniach in silico genomu, transkryptomu, proteomu i metabolomu komórki jak również w diagnostyce laboratoryjnej np. w analizie mikromacierzy ekspresyjnych, analizie wyników badań spektrometrii masowej. Bioinformatyka ma również zastosowanie w medycznym modelowaniu biologicznym w tym przewidywania aktywności substancji farmaceutycznych, budowie użytecznych wizualizacji anatomicznych i funkcjonalnych, medycynie obrazowej i tworzeniu coraz bardziej użytecznego w ochronie zdrowia oprogramowania bio-medycznego,
==== biologia systemowa ====
Dział: biologia systemowa, zajmującą się badaniem złożonych oddziaływań i zależności genomu transkryptomu, proteomu i metabolomu na poziomie wzajemnego oddziaływania poszczególnych szlaków sygnałowych, oddziaływań całych systemów funkcjonalnych komórki i organizmu,
==== nanobiotechnologia ====
Dział: nanobiotechnologia medyczna, dział biotechnologii zajmujący się tworzeniem struktur/urządzeń o rozmiarach nanometrycznych (na poziomie pojedynczych atomów i cząsteczek),
==== tkankowa bioinżynieria materiałowa ====
Dział: tkankowa bioinżynieria materiałowa, mająca zastosowanie w ochronie zdrowia przez opracowywanie materiałów biomedycznych nowej generacji, określania właściwości i przydatności różnych biomateriałów do bezpośredniego zastosowania w organizmie człowieka lub też dla działu biologii komórki (np. kolagenowe trójwymiarowe hodowle komórkowe)
==== molekularna laboratoryjna biologia medyczna ====
Dział: molekularna laboratoryjna biologia medyczna – dział diagnostyki laboratoryjnej, wykorzystującej metody biologii molekularnej, w tym amplifikacji DNA/RNA, technik immunohistochemicznych, spektrometrii masowej białek i metabolitów, mikromacierzy ekspresyjnych, SNP, sekwencjonowania genomowego, sekwencjonowanie białek itp.
==== terapia molekularna ====
Dział: terapia molekularna, rozwijający się coraz intensywniej dział operujący wiedzą w zakresie biologii molekularnej (etap opracowania technologicznego) i medycyny molekularnej (etap badań klinicznych),
Biologia medyczna oparta na metodach biologii molekularnej łączy w sobie wszystkie zagadnienia rozwijającej się medycyny molekularnej, obejmującej wielkoskalowe zależności strukturalne i funkcjonalne między genomem, transkryptomem, proteomem i metabolomem człowieka, stanowiące podstawę systemu kształcenia w naukach biomedycznych, zwłaszcza w kierunkach nazywanych często "life science”.
=== Działy związane z biologią klasyczną ===
cytologia
fizjologia człowieka
fizjologia rozwoju z embriologią
fizjologia żywienia – nauczanie na tym kierunku obejmuje też elementy toksykologi, parazytologii i ekologii; absolwenci znajdują zatrudnienie w przemyśle farmaceutycznym, medycznym i spożywczym jak też laboratoriach medycznych oraz placówkach dydaktycznych i naukowo badawczych;
=== Działy biologii, mające szczególne zastosowanie w ochronie zdrowia ===
mikrobiologia,
wirusologia,
parazytologia,
toksykologia,
immunologia,
genetyka klasyczna,
cytogenetyka
Działy te wyodrębniane są z biologii medycznej jako zupełnie niezależne dziedziny mające zastosowanie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej.
Biomedycyna, w której skład wchodzą wymienione powyżej działy biologii medycznej, została również ujęta w Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie (Europejskiej Konwencji Bioetycznej).
== Zagadnienia formalno-prawne ==
=== Komitet Badań Naukowych ===
Termin biologia medyczna pojawia się w 1999 r. w wykazie dyscyplin naukowych według klasyfikacji KBN, wyszczególnionym w uchwale nr 24/99 Komitetu Badań Naukowych z dnia 15 września 1999 r., gdzie wyszczególniono: „…5/ Zespół Nauk Medycznych (P-5):…” z dyscypliną „… P-5.2 biologia medyczna, w tym: anatomia, cytologia, fizjologia, embriologia, biochemia w medycynie, genetyka człowieka, histologia, immunologia medyczna, mikrobiologia lekarska …”, jak również „…4/ Zespół Nauk Biologicznych, Nauk o Ziemi i Ochrony środowiska (P-4): P-4.1 biologia molekularna, biochemia, biofizyka, biotechnologia z inżynierią genetyczną,…”.
Określenie biologia medyczna pojawia się ponownie w 2003 r. w wykazie dyscyplin naukowych według klasyfikacji KBN, załączonym do uchwały nr 36/2003 Komitetu Badań Naukowych z dnia 18 września 2003 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych należących do właściwości poszczególnych zespołów Komitetu Badań Naukowych piątej kadencji, gdzie na podstawie art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 33, poz. 389 i z 2003 r. Nr 39, poz. 335) wyszczególniono pod numerem 57 dyscyplinę biologia medyczna.
=== Standardy kształcenia według MNiSW ===
W załączniku nr 58 dotyczącym standardów kształcenia w zakresie lekarskiego kierunku studiów przedstawiono oficjalną definicję treści i spodziewanych efektów kształcenia w zakresie biologii medycznej, która została załączona do Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. z dnia 13 września 2007 r.), zgodnie z art. 9 pkt 2 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365, z późn. zm.2). Załącznik nr 58 do wymienionego powyżej rozporządzenia zawiera uporządkowane kolejno: „… III. Ramowe treści kształcenia, 3. Treści i efekty kształcenia, A. Grupa treści podstawowych, 3. Kształcenie w zakresie biologii medycznej…”, gdzie zapisano: „Treści kształcenia: Struktura i funkcje genów u Prokaryota i Eukaryota. Genetyka populacyjna. Genetyka rozwoju. Ekogenetyka. Elementy biotechnologii. Parazytologia lekarska – układ pasożyt – żywiciel. Cykle rozwojowe pasożytów człowieka. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: rozumienia genetycznej regulacji u wirusów i bakterii – organizmów prokariotycznych o nieskomplikowanej budowie genomu; rozumienia złożonej budowy i funkcji genomu organizmów eukariotycznych; oceny wpływu zanieczyszczenia środowiska czynnikami mutagennymi i kancerogennymi na organizm człowieka; rozumienia oddziaływania mutagenów z genomem człowieka; wykorzystywania podstawowych metod biologii molekularnej; rozpoznawania najczęściej spotykanych pasożytów człowieka w oparciu o znajomość ich budowy, cykli życiowych oraz podstawowych objawów chorobowych przez nie wywołanych.”. Kształcenie w zakresie biologii medycznej na kierunku lekarskim przewiduje 60 godzin.
W załączniku nr 3 Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. dotyczącego standardów kształcenia w zakresie kierunku analityki medycznej, w rozdziale II „Kwalifikacje absolwenta” wymieniono biologię medyczną jako jedną z dziedzin, w których absolwent analityki medycznej powinien uzyskać kwalifikacje zawodowe: „…Absolwent jest przygotowany do pracy w: medycznych laboratoriach diagnostycznych; zakładach opieki zdrowotnej prowadzących badania kliniczne; instytutach naukowo-badawczych i ośrodkach badawczo-rozwojowych; jednostkach kontrolno-pomiarowych i laboratoriach z dziedziny biologii i genetyki medycznej, higieny ogólnej, kontroli i badania żywności oraz ochrony środowiska; urzędach i instytucjach państwowych oraz samorządowych działających w dziedzinie biologii medycznej i ochrony zdrowia…”.
Z kolei w załączniku nr 12 Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. dotyczącego standardów kształcenia w zakresie kierunku biologia, w rozdziale „… III. Ramowe treści kształcenia, 3. Treści i efekty kształcenia, B. Grupa treści kierunkowych, 1. Kształcenie w zakresie biologii molekularnej i podstaw biotechnologii…”, stanowiącym podstawę naukowo-technologiczną biologii medycznej i rozwijającej się medycyny molekularnej, podkreślono zastosowanie tego kierunku w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej: „Treści kształcenia: Molekularna organizacja komórki. Struktura i funkcje białek, kwasów nukleinowych, lipidów i węglowodanów. Budowa i funkcja enzymów. Metabolizm -lokalizacja, regulacja i integracja procesów komórkowych. Zaburzenia metabolizmu. Replikacja DNA. Mutacje i naprawa DNA. Rekombinacja genetyczna. Kod genetyczny. Ekspresja genów i jej regulacja. Metody analizy genetycznej. Chromosomowa teoria dziedziczenia. Dziedziczenie pozachromosomowe. Genomika i proteomika. Molekularne podstawy chorób dziedzicznych i nowotworowych. Inżynieria genetyczna i jej podstawowe narzędzia. Diagnostyka molekularna. Terapia genowa. Budowa i zróżnicowanie mikroorganizmów. Fizjologia drobnoustrojów. Wirusologia molekularna. Molekularne podstawy patogenezy mikroorganizmów. Molekularne i komórkowe podstawy odpowiedzi immunologicznej. Tolerancja i nadwrażliwość immunologiczna. Szczepienia i przeszczepy. Biotechnologia – wykorzystanie organizmów w medycynie, rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska. Organizmy modyfikowane genetycznie. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: posługiwania się podstawowymi technikami biochemicznymi, genetycznymi, mikrobiologicznymi i immunologicznymi; rozumienia molekularnych podstaw funkcjonowania organizmów prokariotycznych i eukariotycznych; rozumienia możliwości wykorzystywania materiału biologicznego w medycynie, rolnictwie, przemyśle i ochronie środowiska.” Natomiast w punkcie „13. Kształcenie w zakresie genetyki człowieka: Treści kształcenia: Budowa genomu człowieka. Metody badań stosowane w genetyce człowieka – różnice w stosunku do metod używanych w genetyce innych organizmów. Molekularne podstawy zaburzeń genetycznych u człowieka – metody ich wykrywania. Występowanie chorób genetycznych człowieka w różnych populacjach. Możliwości leczenia chorób genetycznych. Różnorodne praktyczne zastosowania metod genetyki molekularnej człowieka – zapłodnienie in vitro, diagnostyka prenatalna, medycyna sądowa. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: rozumienia specyfiki genomu człowieka i metod stosowanych w genetyce człowieka; rozumienia przyczyn zaburzeń genetycznych człowieka i możliwości ich leczenia; praktycznego wykorzystywania genetyki molekularnej człowieka.”
W załączniku nr 13 Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. dotyczącego standardów kształcenia w zakresie kierunku biotechnologia, w rozdziale „… III. Ramowe treści kształcenia, 3. Treści i efekty kształcenia, B. Grupa treści kierunkowych, 2. Kształcenie w zakresie biologicznych aspektów biotechnologii…”, stanowiącym podstawę naukowo-technologiczną biologii medycznej i rozwijającej się medycyny molekularnej, podobnie jak w przypadku kierunku biologia podkreślono zastosowanie tej dziedziny w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej: „Treści kształcenia: Izolacja, identyfikacja i określanie właściwości pojedynczych substancji biologicznie aktywnych. Właściwości enzymów i możliwości ich wykorzystania do prowadzenia procesów biotechnologicznych – analiza i przygotowanie do zastosowań przemysłowych i medycznych. Techniki molekularne i technologie wykorzystywane w badaniach materiału genetycznego: PCR, klonowanie i sekwencjonowanie DNA, analizy genowe i genomowe. Mikroorganizmy o znaczeniu przemysłowym. Techniki sterowania metabolizmem komórkowym u różnych organizmów.Dodatkowo na studiach licencjackich: projektowanie i wykonywanie manipulacji na materiale genetycznym. Wykorzystywanie danych molekularnych w badaniach biologicznych i medycznych. Efekty kształcenia – umiejętności i kompetencje: rozumienia możliwości wykorzystania materiału biologicznego w biotechnologii – od pojedynczych cząsteczek, poprzez kompleksy cząsteczki, makrocząsteczki do organizmów jednokomórkowych i wielokomórkowych; stosowania podstawowych technik eksperymentalnych i laboratoryjnych biologii molekularnej.”
=== Specjalizacje ===
Pomimo że biologia medyczna od kilku lat stanowi osobny kierunek nauczania na poziomie uniwersyteckim i doktoranckim, jak również specjalizację wielu jednostek naukowo badawczych, inaczej niż np. w przypadku fizyki medycznej, do chwili obecnej nie została formalnie usankcjonowania wpisem na listę dziedzin mających zastosowanie w ochronie zdrowia i/lub diagnostyce laboratoryjnej.
=== Instytucje ===
Naukowe, medyczne i formalno-prawne zagadnienia dotyczące biologii medycznej stanowią przedmiot zainteresowania wielu jednostek oraz instytucji w Polsce:
Powołany decyzją PAN Instytut Biologii Medycznej PAN,
Komitet Biotechnologii Medycznej Polskiej Akademii Nauk,
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej] w Sosnowcu – uprawnienia nadawania tytułu doktora w dyscyplinie: biologia medyczna,
Katedra Biochemii Klinicznej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego,
Katedra Biologii Medycznej Wydziału Nauk Medycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,
Zakład Biologii Medycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego,
Katedra Biologii Medycznej Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy,
Samodzielna Pracownia Biologii Medycznej Pomorskiej Akademii Medycznej,
Centrum Egzaminów Medycznych (CEM) w Łodzi,
Polska Federacja Biotechnologii,
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
Ministerstwo Zdrowia,
== Zobacz też ==
Fizyka medyczna,
Chemia medyczna,
Biomedycyna,
Biologia molekularna,
Medycyna molekularna,
Diagnostyka laboratoryjna,
Laboratoryjna diagnostyka sądowa,
Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny.
== Linki zewnętrzne ==
Instytut Biologii Medycznej Polskiej Akademii Nauk,
Studia doktoranckie w zakresie biologii medycznej Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie,
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej w Sosnowcu – uprawnienia nadawania tytułu dr w dyscyplinie biologia medyczna,
Katedra Biologii Medycznej Collegium Medicum w Bydgoszczy,
Samodzielna Pracownia Biologii Medycznej Pomorskiej Akademii Medycznej,
Biblioteka biologii medycznej i molekularnej,
Biologia medyczna w wykazie dyscyplin naukowych. kbn.icm.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-15)]. według klasyfikacji KBN – 2003 r.,
Polska Federacja Biotechnologii,
European Federation of Biotechnology. efb-central.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-08)].,
Principles of Medical Biology,
Molecular Medicine and Gene Therapy,
The Department of Biomedicine. uib.no. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-23)]. – Master in Medical Biology,
Medical Biology. studeren.uva.nl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-13)]. at the University of Amsterdam,
Institute of Medical Biology. imb.a-star.edu.sg. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-01)].,
Kształcenie specjalizacyjne. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-25)]. diagnostów laboratoryjnych -Tryb postępowania według CMKP,
Program specjalizacji. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-01)]. diagnostów laboratoryjnych,
Specjalizacja diagnostów. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-26)]. – wniosek o uznanie dotychczasowego doświadczenia zawodowego za równoważny specjalizacji,
Powierzenie obowiązków specjalisty. cmkp.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-25)]. w dziedzinach, w których dotychczasowe przepisy nie przewidywały uzyskania lub tytułu specjalisty,
Powierzenie obowiązków specjalisty w dziedzinach, w których nie ma wystarczającej liczby specjalistów,
Pełnomocnicy uczelni medycznych ds organizacji specjalizacji diagnostów laboratoryjnych- według CMKP.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Biomechatronika
Biomechatronika – interdyscyplinarna dziedzina nauki, zajmująca się projektowaniem, produkowaniem i wykorzystywaniem rozwiązań mechatronicznych w biologii. Urządzenia biomechatroniczne mają szeroką gamę zastosowań – od wytwarzania protez kończyn, poprzez rozwiązania inżynieryjne związane ze zmysłem słuchu, wzroku, oddychaniem, układem krwionośnym czy układem nerwowym. Współczesna biomechatronika poszukuje rozwiązań pozwalających ludziom odzyskać lub poszerzyć możliwości kognitywne i fizyczne poprzez udoskonalanie systemów interfejsu mózg-maszyna i harmonizowanie systemów biologicznych z mechanicznymi czy elektronicznymi .
== Zobacz też ==
neuroprotetyka
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Graham M.G.M. Brooker Graham M.G.M., Introduction to Biomechatronics, Raleigh: SciTech Publishing, 2012, ISBN 978-1891121272 .
DingguoD. Zhang DingguoD. i inni, Biomechatronics: Harmonizing Mechatronic Systems with Human Beings, „Frontiers in Neuroscience”, 12 (768), 2018, DOI: 10.3389/fnins.2018.00768 .
|
wikipedia
|
Biomedycyna
Biomedycyna – dziedzina medycyny wykorzystująca osiągnięcia nauk biologicznych, biochemicznych, biofizycznych i biotechnologicznych, mająca zastosowanie m.in. w prewencji, diagnostyce i leczeniu chorób. Biomedycyna jako nauka zajmuje się nie tylko fizjologicznym i patologicznym kontekstem zdrowia i choroby człowieka ale również regulacją prawną zagadnień etycznych, ujętych np. w Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie (Europejskiej Konwencji Bioetycznej), jak również regulacjach prawnych dotyczących zapłodnienia in vitro i klonowania człowieka. W zakresie klinicznym i diagnostycznym, podstawę naukową i technologiczną biomedycyny definiują dziedziny z zakresu nauk o życiu (ang. life sciences), które znajdują zastosowanie w ochronie zdrowia i diagnostyce laboratoryjnej w tym: biologia medyczna, chemia medyczna i fizyka medyczna, a w szczególności działy takie jak:
biogerontologia
medycyna regeneracyjna
biologia molekularna
biochemia
biofizyka
biologia komórki
biologia rozwoju
biologia strukturalna
biotechnologia
bioinformatyka
biologia systemowa
nanobiotechnologia
tkankowa bioinżynieria materiałowa
laboratoryjna biologia medyczna
terapia genowa
cytologia
fizjologia człowieka
embriologia
fizjologia żywienia
mikrobiologia
wirusologia
parazytologia
toksykologia
immunologia
genetyka klasyczna
cytogenetyka
ekologia
ewolucja
bioetyka i inne
Biomedycyna oparta na metodologii wymienionych dziedzin łączy w sobie zagadnienia biomedyczne, obejmujące wielkoskalowe zależności strukturalne i funkcjonalne między fizjologią, patologią, psychologią i etyką człowieka.
Studia licencjackie i magisterskie z zakresu biomedycyny prowadzone są w Polsce przez Uniwersytet Medyczny w Lublinie.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Medycyna molekularna
Medycyna molekularna – dziedzina medycyny wyłaniająca się z potrzeby rozwoju medycyny spersonalizowanej i oparta na metodologii biologii molekularnej, mającej zastosowanie w działach związanych z biologią medyczną takich jak: biotechnologia, biochemia, biofizyka, biologia komórki, bioinżynieria, biologia systemowa, bioinformatyka, nanotechnologia, terapia genowa. Rozwój nowej dziedziny został zapoczątkowany publikacją Linusa Pulinga z roku 1949, dotyczącą różnic między hemoglobiną osób zdrowych i hemoglobiną u chorych na anemię sierpowatą.
Medycyna molekularna zajmuje się:
diagnostyką i ustalaniem etiologii i patogenezy (przyczyn) chorób na poziomie podstawowych cząsteczek i struktur komórkowych,
ustalaniem rokowania i przewidywaniem teraźniejszych, jak i przyszłych fizjologicznych i patologicznych konsekwencji określonych zmian molekularnych na poziomie genomu, transkryptomu, proteomu i metabolomu,
terapią molekularną w tym terapią genową, zwłaszcza chorób nieuleczalnych i źle rokujących, takich jak nowotwory (w tym białaczki), rak piersi, rak płuc, czerniak skóry, zakażenia wirusowe (HIV, HCV, HBV, HPV), inne genetyczne choroby dziedziczne, tj. aberracje chromosomowe, dystrofia mięśniowa, fenyloketonuria, mukowiscydoza i wiele innych.
Medycyna molekularna jako nowa nauka, bada możliwości zastosowania nowych technologii biomedycznych, stąd na postęp w leczeniu wielu nieuleczalnych chorób przyjdzie jeszcze poczekać wiele lat. Niemniej jednak skuteczne leczenie chorób o podłożu molekularnym w tym chorób genetycznych możliwe będzie przez zastosowanie technologii wykorzystujących metody biologii molekularnej w tym terapii genowej.
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Andrzej Szczeklik: Medycyna molekularna. [dostęp 2012-10-18]. (pol.).
|
wikipedia
|
Neurolingwistyka
Neurolingwistyka − nauka na pograniczu lingwistyki, psychologii i neurologii, badająca mechanizmy nerwowe w obrębie ludzkiego mózgu, które kontrolują aktywność językową, oraz zmiany kształtujące się w mowie przy lokalnych zaburzeniach w pracy mózgu. Neurolingwistyka próbuje na podstawie różnych zaburzeń (afazji, jąkania, dyzartrii) skonstruować model relacji między mową a aspektami funkcjonowania mózgu.
Ze względu na swój multidyscyplinarny charakter neurolingwistyka czerpie metodologię i teorię z wielu innych dziedzin nauki takich jak: neurobiologia (neuronauka), językoznawstwo, kognitywistyka, neuropsychologia czy informatyka. Duża część analiz neurolingwistycznych bazuje na psycholingwistyce i językoznawstwie ogólnym, skupiając się na badaniu mechanizmów umożliwiających mózgowi przeprowadzanie procesów, które zdaniem psycholingwistów i językoznawców ogólnych są niezbędne do tworzenia i rozumienia wypowiedzi. Neurolingwiści badają fizjologiczne mechanizmy, za pomocą których mózg przetwarza informacje związane z językiem, a także teorie językoznawcze i psycholingwistyczne, wykorzystując afazjologię, neuroobrazowanie, elektrofizjologię, a także symulacje komputerowe.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
Jolanta Mazurkiewicz-Sokołowska: Lingwistyka mentalna w zarysie. Kraków: Universitas, 2011. ISBN 97883-242-1212-5.
|
wikipedia
|
Pokolenie
Pokolenie (generacja – łac. generatio „rodzenie, tworzenie”) – termin posiadający kilka konotacji związanych z urodzeniem, tworzeniem i prokreacją.
== Biologia ==
W biologii pokolenie to wszyscy potomkowie pary rodzicielskiej lub większej grupy osobników, którzy w jednakowym stopniu wywodzą się od nich.
== Genetyka ==
W genetyce pokolenie rodzicielskie oznacza się umownie literą P (z łaciny pater = ojciec, parentes = rodzice), pokolenie potomne oznaczane jest symbolem F (z łaciny filia = córka, filius = syn).
== Genealogia ==
W genealogii pokoleniem nazywa się krewnych pochodzących w tym samym stopniu od wspólnego przodka (jedno pokolenie obejmuje wszystkich kuzynów), a szerzej także grupę osób (spokrewnionych, zamieszkujących jeden teren lub innych) wchodzącą w wiek dorosły (rozrodczy) w podobnym okresie, np. pokolenie naszych rodziców, nasze pokolenie, pokolenie naszych dzieci itp. Stąd też wywodzi się określenie przechodzić z pokolenia na pokolenie (dotyczy np. obyczajów i zwyczajów prawnych). Kolejne pokolenie średnio rodzi się co 30 lat.
== Socjologia ==
W socjologii pokolenie definiowane jest na pięć sposobów. Są to:
ogniwo w ciągu genealogicznym – generacja jest określona przez biologiczną zależność między rodzicami a dziećmi i miejsce w schemacie pokrewieństwa, który wywodzi się od wspólnych przodków
ogniwo w ciągu kulturowym – pokolenie wyróżnia podział ról społecznych analogiczny do relacji rodzice-dzieci, np. nauczyciel-uczeń
zbiór osób w zbliżonym wieku, określony w przedziale trzeciej części stulecia – w tym ujęciu przyjmuje się, że ojciec jest przeciętnie o trzydzieści trzy lata starszy od dzieci
zbiór osób znajdujących się w poszczególnych fazach życia (okresach rozwojowych), np. dzieci, młodzi, dorośli, starzy; takie ujęcie jest ahistoryczne i pozwala na porównywanie analogicznych grup wieku w różnych społeczeństwach i epokach
wspólnota postaw i hierarchii wartości – cechy te przypisuje się wspólnym przeżyciom, doświadczeniom; to ujęcie jest historyczne i związane z określonymi datami procesu dziejowego – wówczas przykładowo wskazuje się na następujące pokolenia (uwaga: nie jest to typologia naukowa): generacja X, generacja Y, pokolenie Z lub pokolenie Jana Pawła II. Koncepcją próbującą uporządkować opis pokoleń w euro-atlantyckim kręgu kulturowym jest teoria pokoleń Straussa-Howe'a.
Pierwsze ujęcie służy opisowi pokolenia w strukturze życia rodzinnego, drugie w kręgu kulturowym, a pozostałe odnoszą się do społeczeństwa jako całości.
W naukach społecznych funkcjonują także definicje z perspektywy: antropologii, polityki społecznej oraz demografii i ekonomii. W antropologii pokolenie dotyczy więzi i ról rodzinnych jednostek oraz pokrewieństwa i posiadania wspólnego przodka (np. ojciec, babka, pradziadek). W polityce społecznej pojęcie pokolenia odnosi się do aktywności zawodowej i uprawnień socjalnych przypisanych jednostkom w danych grupach wieku (np. wiek obowiązkowego pobierania nauki) oraz grup docelowych polityk wyodrębnionych poprzez podobieństwo faz cyklu życia (np. młodość, dorosłość, starość). Natomiast w demografii i ekonomii pokolenie jest definiowane jako grupa osób w zbliżonym wieku, urodzonych w podobnym okresie.
Według Piotra Szukalskiego z koncepcją pokolenia wiążą się m.in. następujące zagadnienia: relacje międzypokoleniowe (w tym tzw. „konflikt pokoleń”), kontrakt międzypokoleniowy, solidarność międzypokoleniowa, sprawiedliwość międzypokoleniowa, umowa społeczna, dobra publiczne, cykl życia, srebrna gospodarka, dyskryminacja ze względu na wiek, rachunkowość generacyjna, system podatkowy, bezpośrednie wydatki publiczne, polityka mieszkaniowa, polityka rodzinna.
== Na rynku pracy ==
Pokolenia budzą także duże zainteresowanie w kontekście rynku pracy. Różnice między pokoleniami X, Y, Z czy baby boomers w zakresie postaw wobec pracy zawodowej mają w ogromnym stopniu wpływać na to jak ludzie postrzegają swoją pracę i jak pracują oraz mają tworzyć wyzwanie dla osób zarządzających współczesnym organizacjami. Jednak silnie obecna w potocznych przekonaniach i anegdotycznych dowodach, wiara w znaczące różnice pomiędzy pracownikami z różnych pokoleń nie znalazła dotychczas potwierdzenia w badaniach naukowych a same pokolenia X, Y, Z uznawane są coraz częściej za stereotypy, których używanie jest nie tylko krzywdzące dla pracowników, ale może nawet prowadzić do generowania niepotrzebnych kosztów biznesowych np. na poszukiwania metod zarządzania wyimaginowanymi pokoleniami. Odwoływanie się do przynależności do pokoleń X, Y, Z (i innych), by wyjaśniać zachowania pracowników, zostało przez badaczy różnic międzypokoleniowych Rauvole, Rudolpha i Zachera, określone angielską nazwą generationalism, który jest definiowany jako forma ageismu – przekonania wynikającego ze stereotypów na temat wieku, które zakłada, iż wszyscy członkowie danego pokolenia mają podobne cechy właściwe dla tego pokolenia z jednoczesnym ignorowaniem różnic indywidualnych pomiędzy ludźmi.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Zakład Biologii Antarktyki Polskiej Akademii Nauk
Zakład Biologii Antarktyki Polskiej Akademii Nauk (Polska Akademia Nauk Zakład Biologii Antarktyki) – samodzielna jednostka naukowa Polskiej Akademii Nauk istniejąca w latach 1992–2011, zajmująca się badaniami obszaru Antarktyki i koordynująca program naukowy polskich badań antarktycznych oraz prowadząca Polską Stację Antarktyczną im. Henryka Arctowskiego. Siedziba zakładu znajdowała się w Warszawie przy ul. Ustrzyckiej 10/12.
Zakład został powołany w 1992 r. i podlegał Wydziałowi II Nauk Biologicznych i Rolniczych. Dyrektorami byli prof. Stanisław Rakusa-Suszczewski i prof. Andrzej Tatur. Ze względu na zbyt duże obciążenia finansowe związane z prowadzeniem stacji antarktycznej, od 1 stycznia 2012 r. Zakład Biologii Antarktyki PAN został włączony w całości do struktur Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, w którym funkcjonuje pod nazwą Zakład Biologii Antarktyki i nadal prowadzi Polską Stację Antarktyczną.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Biologia
Biologia (z gr. βίος, bios – życie; λόγος, logos – słowo, nauka) – nauka przyrodnicza badająca życie. Część jej obszarów należy do nauk ścisłych.
Wiedza o organizmach była gromadzona już w prehistorii, jednak wyodrębnienie się biologii jako samodzielnej nauki przyszło w XIX wieku. Wtedy też rozwinęła się myśl ewolucyjna; o ile hipotezy pokrewieństwa gatunków istniały już wcześniej, to właśnie w tym stuleciu pojawiły się pierwsze modele wyjaśniające zmienność biosfery. Lamarkizm poprawnie powiązał ten proces z przystosowaniem (adaptacją) organizmów do środowiska, jednak błędnie opisał mechanizm przemian, postulując dziedziczenie cech nabytych. Dopiero darwinizm podał główną przyczynę różnic międzypokoleniowych – dobór naturalny. XIX stulecie to też początki genetyki w pracach Gregora Mendla oraz obalenie samorództwa. Wiek XX przyniósł rewolucję przez rozwój biologii molekularnej – udało się ustalić budowę i funkcje kluczowych makromolekuł charakterystycznych dla organizmów żywych jak białka i kwasy nukleinowe; postępy badań w tej skali przyczyniły się do upadku witalizmu. W XXI wieku biologia bada życie na wszystkich poziomach organizacji, docieka jego pochodzenia i występowania poza Ziemią.
Z biegiem lat biologia zaczęła korzystać z osiągnięć kolejnych nauk, uważanych za bardziej podstawowe jak nauki o Ziemi, chemia, fizyka, nauki o Kosmosie, matematyka czy różne nauki techniczne jak informatyka. Wiąże się to z powstawaniem dziedzin interdyscyplinarnych jak biogeografia, biochemia, biofizyka, astrobiologia, biomatematyka czy bioinformatyka. Z drugiej strony biologia jest fundamentem nauk „wyższego poziomu” jak psychologia, medycyna czy biotechnologia z agronomią. Osiągnięcia biologii wywarły też wpływ na inne obszary kultury jak sztuka czy doktryny filozoficzno-religijne, np. przez zakwestionowanie różnych mitologii. Między innymi z tego powodu rozwój i rozpowszechnianie wiedzy biologicznej próbowano tłumić oraz cenzurować:
niektóre religie odrzucały, a w latach 20. XXI wieku czasem dalej odrzucają ewolucjonizm, zwłaszcza jego darwinowską postać oraz ewolucyjną antropogenezę, promując pseudonauki jak kreacjonizm biologiczny;
ideologia marksistowska przez pewien czas popierała łysenkizm przeczący odkryciom genetyki oraz mechanizmom darwinowskim;
degradacja biosfery przez globalne ocieplenie bywa kwestionowana lub deprecjonowana przez pewne formy negacjonizmu klimatycznego.
Za rozwój biologii przyznawane są nagrody: przedstawiciele tej dziedziny otrzymują czasem Medale Copleya, Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny i Nagrody Shawa, a oprócz tego powstały laury specjalnie dla biologów jak odpowiednia dziedzina Nagrody Crafoorda. Polskich badaczy życia wyróżnia między innymi jedna z kategorii Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Od 1919 roku prace różnych towarzystw naukowych w tej dziedzinie koordynuje Międzynarodowa Unia Nauk Biologicznych (ang. IUBS).
== Historia ==
Nauki biologiczne sięgają tradycją co najmniej do starożytnej medycyny i historii naturalnej aż po Galena, Arystotelesa czy Hipokratesa. Od epoki renesansu historia nowożytna rewolucjonizuje myśl biologiczną przez wznowienie zainteresowania empiryzmem i odkryciem wielu nowych gatunków. Znaczącą rolę odegrali wówczas Wesaliusz i Harvey, którzy stosowali eksperyment i obserwację w badaniu anatomii i fizjologii. Z kolei Linneusz i Buffon rozpoczęli klasyfikację gatunków, jak również badanie powstawania i zachowania organizmów. Wynalezienie mikroskopu umożliwiło badanie mikroorganizmów i położyło podwaliny pod teorię komórki.
W czasie XVIII i XIX w. nauki biologiczne, takie jak botanika czy zoologia stają się uznanymi dyscyplinami naukowymi. Antoine Lavoisier i inni naukowcy zaczęli łączyć świat ożywiony i nieożywiony przez odkrycia z zakresu fizyki i chemii. Naturaliści i podróżnicy jak Alexander von Humboldt badali interakcje między organizmami a ich otoczeniem oraz na ile położenie geograficzne wpływa na te zależności, dając tym samym początek biogeografii, ekologii i etologii. Naturaliści zaczęli odrzucać esencjalizm i rozważać znaczenie wymierania i zmienności gatunków. Prace te, jak i wyniki badań embriologii i paleontologii, zsyntetyzował Karol Darwin w swojej teorii ewolucji w wyniku selekcji naturalnej.
W XIX w. pojawiła się koncepcja biologii jako spójnej i odrębnej dziedziny nauki. Termin został zaproponowany w 1802 roku niezależnie przez Gottfrieda Reinholda Treviranusa i Jean-Baptiste'a Lamarcka.
Ogłoszenie na początku XX wieku wyników badań Mendla doprowadziło do gwałtownego rozwoju genetyki. Pojawiły się nowe dyscypliny, szczególnie po zaproponowaniu przez Watsona i Cricka struktury DNA. Biologia była wówczas dzielona na obszary zajmujące się zagadnieniami na poziomie organizmu lub grupy organizmów oraz na te badające poziom komórkowy i molekularny. Pod koniec XX w. granice te znacznie się zatarły, ze względu na pojawienie się np. genomiki czy proteomiki i wykorzystywanie przez różne nauki biologiczne np. technik molekularnych przy równoczesnym badaniu relacji między genami a środowiskiem.
== Zakres i podział ==
Nauka ta opisuje pochodzenie życia, rozwój (zarówno filogenetyczny jak i ontogenetyczny), budowę i czynności organizmów oraz funkcjonowanie organizmów w środowisku.
Biologia obejmuje szeroki wachlarz zagadnień badawczych, które są często postrzegane jako odrębne dyscypliny naukowe: bywa opisywana jako tort, który można dzielić na pionowe sektory „taksonomiczne” (na najwyższym poziomie wyróżnia się zoologię, botanikę i mikrobiologię) i poziome warstwy dziedzin (fizjologia, cytologia, ekologia). Wspólnie odwołują się one do fenomenu życia na tle różnych aspektów badawczych, od biofizyki do ekologii. Wszystkie założenia w biologii są oparte na tych samych prawach co inne gałęzie wiedzy przyrodniczej, takich jak zasady termodynamiki i prawo zachowania masy.
Na poziomie organizmu, biologia częściowo wyjaśniła fenomeny takie jak narodziny, wzrost, starzenie się, śmierć i rozkład organizmów żywych, podobieństwa między potomkami a ich rodzicami (dziedziczenie), czy też rozkwit roślin, które intrygowały ludzkość przez całą jej historię. Inne fenomeny, takie jak laktacja, metamorfoza, lęg, zdrowienie i tropizm również znajdują się w sferze zainteresowania biologii. W większej skali czasu i przestrzeni biolodzy badają udomowianie zwierząt i roślin, wielką różnorodność organizmów żywych (bioróżnorodność), zmiany w organizmach jakie zachodzą na przestrzeni wielu pokoleń (ewolucja), ich wymieranie, specjalizację, zachowania społeczne u zwierząt itd.
Podczas gdy botanika zajmuje się badaniem roślin, zoologia jest gałęzią wiedzy zajmującą się badaniem zwierząt, zaś antropologia jest działem biologii badającym istoty ludzkie. Natomiast na poziomie molekularnym, życie jest poznawane przez dyscypliny takie jak biologia molekularna, biochemia i genetyka molekularna. Na bardziej podstawowym poziomie jest biofizyka, która zajmuje się przepływem energii w układach biologicznych. Badania na poziomie komórkowym leżą w sferze zainteresowań biologii komórki. Skalę wielokomórkową bada fizjologia, anatomia i histologia. Embriologia bada życie na etapie jego rozwoju zarodkowego, zaś powstawanie i rozwój poszczególnych organizmów od zapłodnionego jaja do śmierci bada ontogeneza. Przesuwając się w górę naszej skali, na poziom wielu organizmów, genetyka rozważa jak działa dziedziczenie cech między rodzicami a potomstwem. Etologia rozpatruje szeroko pojęte zachowania organizmów w ich naturalnym środowisku. Genetyka populacyjna ogarnia badaniami całe populacje, zaś systematyka rozważa rodowód organizmów na tle innych gatunków. Niezależne populacje i ich siedliska są badane przez ekologię i biologię ewolucyjną. Sozologia zajmuje się ochroną gatunków czy ekosystemów. Nowym, teoretycznym polem badań jest astrobiologia (nazywana też ksenobiologią albo egzobiologią), która bada możliwości występowania życia pozaziemskiego.
== Główne założenia ==
Biologia zazwyczaj nie opisuje systemów w kategoriach obiektów podlegających niezmiennym prawom fizycznym opisywanym przez matematykę. Układy biologiczne posiadają statystycznie przewidywalne tendencje do zachowywania się w określony sposób, lecz owe tendencje nie są zazwyczaj tak konkretne jak te opisywane przez fizykę czy chemię. Przedmiot badań biologii nadal podlega jednak tym samym prawom co nieożywiona część wszechświata.
Nauki biologiczne są charakteryzowane i ujednolicane przez podstawowe pojęcia takie jak uniwersalność, ewolucja, różnorodność, ciągłość, genetyka, homeostaza, wzajemne oddziaływanie.
=== Uniwersalność: Biochemia, komórki i kod genetyczny ===
Uderzającym przykładem biologicznej uniwersalności jest biochemia, oparta na związkach węgla, oraz zdolność układów biologicznych do przekazywania swych właściwości drogą dziedziczenia poprzez materiał genetyczny. Bazujący na DNA i RNA kod genetyczny jest uniwersalny (z drobnymi różnicami) dla wszystkich istot żywych.
Kolejną wspólną regułą jest to, że organizmy (czyli wszystkie formy życia na Ziemi poza wirusami) są zbudowane z komórek, jak również fakt, że wszystkie organizmy posiadają podobne procesy rozwojowe.
=== Ewolucja ===
Jednym z głównych założeń biologii jest to, że wszystkie formy życia mają wspólne pochodzenie oraz zmieniały się i rozwijały w procesie ewolucji, co spowodowało owo uderzające podobieństwo jednostek i procesów opisanych w poprzedniej sekcji. Karol Darwin opisał ewolucję jako teorię potwierdzoną przez sformułowanie jej siły napędowej – selekcji naturalnej (Alfred Russel Wallace jest uznawany za współodkrywcę tej teorii). Dryf genetyczny został nią objęty jako dodatkowy mechanizm rozwoju ewolucyjnego we współczesnej syntezie tej teorii.
Historia ewolucyjna gatunków, która opisuje charakterystykę różnych gatunków, ich pochodzenie razem z ich genealogicznymi powiązaniami z innymi gatunkami, nazywana jest ich filogenezą.
Informacje o filogenezie można pozyskiwać w zróżnicowany sposób. Są to m.in. porównywanie sekwencji DNA prowadzone przez biologów molekularnych i genomików oraz porównywanie skamielin lub innych zachowanych śladów dawnych organizmów żywych prowadzone przez paleontologów. Biologowie potrafią organizować i analizować powiązania ewolucyjne między organizmami za pomocą różnych metod, takich jak filogeneza, fenetyka i kladystyka.
=== Różnorodność ===
Klasyfikacja drzew filogenetycznych (drzew życia) organizmów leży w zakresie następujących dziedzin: systematyki i taksonomii.
Taksonomia umieszcza organizmy w grupach nazywanych taksonami, podczas gdy systematyka filogenetyczna szuka pokrewieństwa między nimi. Ta technika klasyfikacji rozwinęła się dzięki odkryciom kladystyki i genetyki, które teraz skupiają się nie na podobieństwie fizycznym i podobnej charakterystyce lecz na filogenezie.
Tradycyjnie organizmy żywe zostały umieszczone w pięciu królestwach:
Prokarionty (Prokaryota) -- Protisty (Protista) -- Grzyby (Fungi) -- Rośliny (Plantae) -- Zwierzęta (Animalia).
Obecnie wielu naukowców uważa system pięciu królestw za przestarzały. Współczesne, alternatywne systemy klasyfikacji dzielą organizmy na trzy królestwa:
Archeowce (Archaebacteria) -- Bakterie (Eubacteria) -- Jądrowce (Eukaryota).
Każde królestwo rozdziela się na mniejsze jednostki, dopóki nie zostanie oddzielnie sklasyfikowany pojedynczy gatunek, według następującego porządku: królestwo, typ, gromada, rząd, rodzina, rodzaj, gatunek. Nazwa systematyczna organizmu składa się z nazwy rodzajowej i nazwy gatunkowej (tzw. epitetu gatunkowego). Na przykład człowiek jest określany nazwą Homo sapiens. Homo jest nazwą rodzajową, zaś sapiens – nazwą gatunkową. Pisząc nazwę systematyczną organizmu należy pisać nazwę rodzajową wielką literą a nazwę gatunkową – małą. Całość jest zazwyczaj pisana kursywą.
Oprócz organizmów, wyróżniamy również grupę wewnątrzkomórkowych pasożytów, które są rozwojowo „mniej ożywione” w rozumieniu aktywności metabolicznej:
Wirusy -- Wiroidy -- Priony.
=== Ciągłość życia ===
Aż do XIX wieku powszechnie wierzono, że formy życia mogą pojawiać się w pewnych warunkach spontanicznie (teoria samorództwa). Ta teoria została zakwestionowana i uznana za błędną przez Williama Harveya, który ukuł regułę: wszelkie życie pochodzi z jaja (z łacińskiego Omne vivum ex ovo), co jest jedną z fundamentalnych zasad współczesnej biologii. Zasada ta oznacza, że istnieje nieprzerwana ciągłość życia od czasu jego powstania do chwili obecnej.
Grupa organizmów posiada wspólne pochodzenie jeśli posiada wspólnego przodka. Wszystkie organizmy na Ziemi pochodzą od wspólnego przodka (albo z pradawnej puli genowej). Uznaje się, że ów pierwszy, uniwersalny wspólny przodek wszystkich organizmów pojawił się około 3,5 miliarda lat temu. Biologowie generalnie odnoszą się do uniwersalności kodu genetycznego jako definitywnego dowodu potwierdzającego wspólne pochodzenie wszystkich bakterii, archeowców i jądrowców (zobacz: pochodzenie życia).
=== Genetyka ===
Wszelkie dziedziczne cechy organizmów, od ich budowy i cech fizjologicznych, po zwierzęce instynkty, czy ludzkie talenty i skłonności, są wynikiem występowania w komórkach odpowiednich białek, zakodowanych w genach. Geny, będące podstawową jednostką dziedziczenia, przenoszą te cechy do następnego pokolenia. Fizjologiczne przystosowanie organizmu do środowiska nie może zostać zakodowane w ich genach i odziedziczone przez potomstwo (zobacz: lamarkizm).
=== Homeostaza ===
Homeostaza jest zdolnością otwartych systemów (mogących wymieniać materię i energię z otoczeniem) do utrzymywania stabilnego stanu w rozumieniu równowagi dynamicznej. Regulacja ta odbywa się za pomocą sprzężonych ze sobą mechanizmów. Wszystkie organizmy żywe, czy to jednokomórkowe czy też wielokomórkowe wykazują homeostazę. Na poziomie komórkowym homeostaza objawia się poprzez utrzymywanie stałej wewnętrznej kwasowości (pH); na poziomie organizmów przykładem homeostazy jest utrzymywanie stałej temperatury ciała przez zwierzęta stałocieplne; na poziomie ekosystemów – kiedy rośnie stężenie dwutlenku węgla, rośliny są w stanie rosnąć zdrowsze i usuwać nadmiar gazu z atmosfery. Tkanki i organy również są w stanie utrzymywać homeostazę.
=== Interakcja ===
Każda żywa istota posiada wzajemne zależności z innymi organizmami i ich naturalnym środowiskiem. Jednym z powodów dlaczego systemy biologiczne mogą być trudne do zbadania jest mnogość różnych zależności między organizmami a ich środowiskiem nawet w najmniejszej skali. Mikroskopijna bakteria odpowiadająca za stężenie cukrów w danym środowisku, jest tak samo odpowiedzialna wobec swojego środowiska jak lew, kiedy wybiera się na polowanie szukając ofiary na afrykańskiej sawannie. Zachowania między gatunkami mogą być kooperacyjne, agresywne, pasożytnicze lub symbiotyczne.
Zagadnienie zaczyna być bardziej skomplikowane kiedy dwa lub więcej gatunków oddziałuje z ekosystemem. Tego typu badania są polem zainteresowań ekologii.
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Kategoria Biologia w katalogu DMOZ
pl.sci.biologia – polska grupa dyskusyjna poświęcona biologii
|
wikipedia
|
Homeorheza
Homeorheza (sgr. homoíos – podobny, równy; rhúsis – płynący) – tendencja układu do powrotu do określonej, zmieniającej się w czasie, trajektorii, w przeciwieństwie do tendencji układu do powrotu do określonego stanu, która jest określana jako homeostaza.
Termin ten został wprowadzony do biologii przez C.H. Waddingtona w jego książce "Strategy of the Genes" (1957), w której opisał tendencję rozwijających się lub zmieniających się organizmów do kontynuowania rozwoju lub adaptacji do swojego środowiska i zmiany w kierunku danej trajektorii.
== Zobacz też ==
homeostaza
|
wikipedia
|
Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk
Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk (do 31 grudnia 2010 Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk) – samodzielna jednostka naukowo-badawcza Polskiej Akademii Nauk.
== Charakterystyka ==
Od 1952 prowadzi badania z zakresu morfologii, taksonomii, systematyki, ewolucji, genetyki populacji, etologii i ekologii ssaków. W latach 1952–2023 pracownicy instytutu opublikowali ponad 3100 publikacji, w tym 410 książek i rozdziałów, ponad 1400 prac naukowych i 800 artykułów popularnonaukowych. Lista czasopism, na łamach których ukazywały się te prace obejmuje ponad 60 tytułów i zawiera najlepsze na świecie periodyki zajmujące się biologią, zoologią, ekologią i ochroną przyrody.
Od 2003 roku Zakład posiada status Centrum Doskonałości Unii Europejskiej. Z dniem 1 stycznia 2011, zgodnie z decyzją Nr 44 Prezesa Polskiej Akademii Nauk z dnia 30 grudnia 2010 r. oraz uchwałą Prezydium PAN nr 4/2011 z dnia 18 stycznia 2011 r., dotychczasowy Zakład Badania Ssaków PAN został przekształcony w Instytut Biologii Ssaków PAN; dzięki tej zmianie ZBS uzyskał większą samodzielność organizacyjną i prawną oraz uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora.
W obrębie Instytutu funkcjonują 4 zakłady: Zakład Genetyki i Ewolucji, Zakład Biogeografii, Zakład Ekologii Behawioralnej i Ekofizjologii oraz Zakład Ekologii Populacji.
Instytut Biologii Ssaków PAN we współpracy z wydawnictwem Springer wydaje międzynarodowe czasopismo naukowe w języku angielskim „Mammal Research” poświęcone wszystkim aspektom biologii ssaków. Współczynnik cytowań „Mammal Research” systematycznie rośnie i w 2022 r. wynosił 1,8.
Funkcję dyrektora Instytutu pełni dr hab. Michał Żmihorski, prof. IBS PAN.
== Pracownicy ==
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Oficjalna strona Instytutu Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk
|
wikipedia
|
Kobieta
Kobieta – dorosła przedstawicielka gatunku Homo sapiens o płci żeńskiej. Przed osiągnięciem dorosłości człowiek płci żeńskiej określany jest jako dziewczyna. Słowo „kobieta” może być używane w języku polskim na określenie ludzi płci żeńskiej bez względu na wiek (na przykład we wniosku o wydanie dowodu osobistego DO/W/1).
Normalnie kariotyp komórki somatycznej kobiety ma dwa chromosomy X. Z reguły kobiety są zdolne do ciąży i rodzenia dzieci od okresu dojrzewania do menopauzy. Układ rozrodczy kobiety składa się z jajników, jajowodów, macicy, pochwy i sromu. W pełni dojrzała kobieta ma na ogół szerszą miednicę, szersze biodra i większe piersi niż dorosły mężczyzna. Kobiety mają znacznie mniej włosów na twarzy i innych częściach ciała, mają wyższy skład tkanki tłuszczowej, a także są średnio niższe i mniej umięśnione niż mężczyźni.
== Etymologia ==
Słowo kobieta pojawiło się w XVI wieku. Etymolodzy proponują co najmniej 20 różnych wyjaśnień jego pochodzenia. Aleksander Brückner wywodzi je od słowa kob, czyli chlew, koryto. Językoznawca Franciszek Sławski oraz filolog Krystyna Długosz-Kurczabowa wywodzili słowo kobieta od prasłowiańskiego *kobь „wróżba z lotu ptaków” i *vĕta „wróżka”. Natomiast Wielki słownik języka polskiego Polskiej Akademii Nauk wskazuje, że wyraz kobieta był pierwotnie ekspresywizmem i nie posiada pewnej etymologii.
W pierwotnym znaczeniu mogła znaczyć tę, która służy przy korycie, zajmuje się chlewem. Wyraz miał mieć pejoratywne znaczenie i uchodzić za obelgę. Możliwe, że w neutralnym znaczeniu słowa zaczęto używać pod koniec XVIII wieku.
== Biologia kobiet ==
=== Genetyka i zaburzenia genetyczne kobiet ===
Najczęściej kobiety mają dwa chromosomy X, a mężczyźni jeden chromosom X i jeden Y. Około jedna na tysiąc kobiet rodzi się z trzema chromosomami X, co określa się jako trisomia chromosomu X. W rzadkich przypadkach na skutek translokacji lub rekombinacji w obrębie chromosomów X i Y, skutkującej chromosomem X niosącym kopię genu SRY u osób z dwoma chromosamami X, wykształcają się typowo męskie drugorzędowe cechy płciowe takie jak nasieniowody, penis i jądra, które są jednak często małe.
=== Cechy gospodarki hormonalnej, menstruacja i menopauza ===
Dojrzewanie płciowe u kobiet prowadzi do powstania zmian w organizmie, które umożliwiają rozmnażanie płciowe za sprawą zapłodnienia. W odpowiedzi na sygnały chemiczne z przysadki mózgowej jajniki wydzielają hormony, które stymulują proces dojrzewania ciała, w tym zwiększenie wzrostu i masy ciała, wzrost owłosienia, rozwój piersi i menarche (pojawienie się pierwszej miesiączki).
Większość dziewcząt dostaje pierwszej miesiączki w wieku 12–13 lat – są wtedy zdolne do zajścia w ciążę i rodzenia dzieci. Ciąża wymaga zazwyczaj wewnętrznego zapłodnienia jaja za pomocą plemnika, poprzez stosunek płciowy lub sztuczne zapłodnienie. Jednak dzięki zapłodnieniu in vitro do zapłodnienia może dojść poza organizmem człowieka.
Cykl miesiączkowy trwa przeciętnie 28 dni i składa się z czterech faz: fazy folikularnej, owulacji, fazy lutealnej i menstruacji. W trakcie trwania cyklu występują naturalne wahania hormonów takich jak estradiol, progesteron, folikulotropina i lutropina.
Zazwyczaj w wieku 49–52 lat kobieta przechodzi menopauzę, czyli czas, kiedy miesiączki ustają całkowicie, a one same nie są już w stanie spłodzić dziecka. W przeciwieństwie do większości innych ssaków życie człowieka trwa zwykle jeszcze wiele lat po menopauzie. Wiele kobiet zostaje babciami i ma swój wkład w opiekę nad wnukami i innymi członkami rodziny. Wielu biologów uważa, że wydłużona długość życia człowieka jest ewolucyjnie napędzana przez dobór krewniaczy, jednak inne teorie również zostały zaproponowane.
=== Cechy morfologiczne i fizjologiczne ===
Z punktu widzenia biologii żeńskie narządy płciowe biorą udział w rozmnażaniu, natomiast drugorzędne cechy płciowe związane są z karmieniem piersią dzieci i pozyskiwaniem partnera. Ludzi zalicza się do ssaków łożyskowych, co oznacza, że matka nosi płód w macicy, a łożysko ułatwia wymianę składników odżywczych i odpadów między matką a płodem.
Jajniki, oprócz swojej funkcji regulacyjnej, jaką jest produkcja hormonów, wytwarzają gamety żeńskie zwane komórkami jajowymi, które mogą być następnie zapłodnione przez gamety męskie (plemniki). Macica jest narządem, którego funkcją jest ochrona i odżywianie rozwijającego się płodu. Pochwa wykorzystywana jest do kopulacji i rodzenia dzieci. Srom, czyli zewnętrzne żeńskie narządy płciowe, składa się z ujścia pochwy, warg sromowych, łechtaczki i cewki moczowej. Przypuszcza się, że gruczoły mlekowe wyewoluowały z gruczołów zbliżonych do apokrynowych, w celu produkcji mleka, czyli odżywczej wydzieliny, która jest najbardziej charakterystyczną cechą ssaków, obok żyworodności. U dojrzałych kobiet piersi są na ogół większe niż u większości innych ssaków; uważa się, że to uwydatnienie piersi, które nie jest konieczne do produkcji mleka, jest przynajmniej częściowo wynikiem doboru naturalnego.
Estrogeny, czyli nadrzędne żeńskie hormony płciowe, mają znaczący wpływ na kształtowanie się kobiecej sylwetki. Produkowane są zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, ale ich poziom jest znacznie wyższy u kobiet, zwłaszcza w wieku rozrodczym. Estrogeny, oprócz innych funkcji, sprzyjają rozwojowi żeńskich drugorzędowych cech płciowych, takich jak piersi i biodra. W wyniku działania estrogenów, w okresie dojrzewania, u dziewcząt rozwijają się piersi i poszerzają się biodra. Działając przeciwko estrogenom, obecność testosteronu u dojrzewającej kobiety hamuje rozwój piersi oraz sprzyja rozwojowi mięśni i włosów na twarzy.
=== Różnice w budowie anatomicznej między kobietą a mężczyzną ===
Średnia wzrostu i ciężaru kobiet jest mniejsza niż u mężczyzn.
Wielkość mózgów kobiet oraz ich współczynnik encefalizacji są relatywnie mniejsze niż u mężczyzn, co było podstawą hipotez, że średni iloraz inteligencji kobiet jest mniejszy niż mężczyzn. Badania wskazują jednak za niezasadne odnoszenie się do różnic we współczynniku encefalizacji, gdyż różnice w średniej masie ciała kobiet i mężczyzn oraz znaczne różnice w średniej zawartości tkanki tłuszczowej (25–31% dla kobiet i 18–25% u mężczyzn) uniemożliwiają jego prawidłowe oszacowanie, a iloraz inteligencji zależy od wielu innych czynników (np. środowiskowych) niż tylko samej wielkości mózgu.
Kobiety mają delikatniejsze, mniej intensywne owłosienie ciała.
Miednica kobiety jest proporcjonalnie szersza niż miednica mężczyzny, co umożliwia ciążę i poród.
U kobiet wskaźnik 2D:4D jest zazwyczaj wyższy niż u mężczyzn.
== Transkobiety ==
Transkobiety mają przypisaną płeć męską przy urodzeniu, która nie jest zgodna z ich tożsamością płciową.
== Zdrowie kobiet ==
Istnieją choroby, które dotykają głównie kobiety, takie jak toczeń i inne choroby autoimmunologiczne oraz choroby związane z płcią, które występują znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn, u których mogą występować różne objawy, a także mogą oni różnie reagować na leczenie jak np. rak sutka. Dziedzina medycyny zajmująca się budową, czynnościami i schorzeniami narządu rodnego kobiety to ginekologia.
=== Umieralność matek ===
Śmiertelność matek jest definiowana przez WHO jako „roczna liczba zgonów kobiet z jakiejkolwiek przyczyny związanej z ciążą lub pogłębionej przez ciążę (z wyłączeniem przyczyn przypadkowych lub incydentalnych) podczas ciąży i porodu lub w ciągu 42 dni od zakończenia ciąży, niezależnie od czasu trwania i umiejscowienia ciąży”. Każdego roku ponad 500 000 kobiet umiera z powodu powikłań związanych z ciążą i porodem, głównie w tzw. krajach rozwijających się. W 2008 roku Światowa Organizacja Zdrowia wezwała do podnoszenia kwalifikacji położnych w celu poprawy usług zdrowotnych dla matek i noworodków. Aby wspierać poprawę umiejętności położnych, WHO ustanowiła program szkoleniowy dla położnych – Action for Safe Motherhood.
W 2013 roku z powodu komplikacji przed, w trakcie lub krótko po porodzie zmarło ok. 289 tys. kobiet, co stanowi poprawę w porównaniu z 1990 rokiem, gdy zmarło ok. 523 tys. Około 295 000 kobiet zmarło w 2017 roku, przy czym 94% zgonów matek miało miejsce w krajach rozwijających się. Około 86% zgonów matek występuje w Afryce Subsaharyjskiej i Azji Południowej, przy czym Afryka Subsaharyjska odpowiada za około 66%, a Azja Południowa za około 20%. Główne przyczyny śmiertelności matek to stan przedrzucawkowy i rzucawka, aborcje przeprowadzane w ryzykownych warunkach, powikłania ciąży spowodowane malarią i HIV/AIDS oraz intensywne krwawienia i infekcje występujące po porodzie.
== Edukacja ==
Powszechna edukacja, czyli zapewniona przez państwo edukacja na poziomie podstawowym i średnim, bez względu na płeć, nie jest jeszcze normą obowiązującą na całym świecie, chociaż występuje ona w większości krajów rozwiniętych. Tradycyjnie dominowała edukacja zróżnicowana ze względu na płeć i nadal występuje ona w niektórych krajach.
Edukacja kobiet dawniej ograniczała się do przyswojenia umiejętności praktycznych, takich jak szycie, haftowanie, gotowanie oraz innych umiejętności niezbędnych do prowadzenia gospodarstwa domowego. Kobiety z bogatych domów mogły ponadto, w ramach nauczania domowego, nauczyć się rysowania, śpiewu, gry na instrumencie, znajomości języków obcych, poezji i historii oraz umiejętności miłych konwersacji.
Zaczęło się to zmieniać na przełomie XVIII i XIX wieku. Przede wszystkim na skutek rodzącego się wtedy ruchu na rzecz emancypacji kobiet. Powstały pierwsze zorganizowane związki kobiet. Kobiety coraz częściej dopuszczano do nauki na uniwersytetach.
Aktualnie zgodnie z danymi UNESCO około 130 milionów dziewcząt w wieku od 6 do 17 lat nie uczęszcza do szkoły. Problem dostępu do edukacji dla dziewczyn w szczególności dotyczy takich krajów jak Sudan Południowy, Republika Środkowoafrykańska, Niger, Afganistan, Czad, Mali, Gwinea, Burkina Faso, Liberia i Etiopia.
=== Polska ===
W Polsce w okresie zaborów na drodze kształceniu kobiet stały braki miejsc w szkołach, przeszkody ekonomiczne, ale też – stawiane na pierwszym miejscu obowiązki domowe. Znaczące zmiany zaszły dopiero po upadku powstania styczniowego. Zaczęto krytykować dominującą do tej pory tzw. „edukację salonową”, która nie zapewniała umiejętności niezbędnych do podjęcia zawodu i samodzielnego utrzymywania się.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, chociaż dostęp do edukacji stawał się bardziej powszechny dla obu płci, nierówności między kobietami i mężczyznami się pogłębiały. Podczas pierwszego spisu powszechnego w 1921 roku analfabetyzm wśród kobiet wynosił 35,7%, z kolei wśród mężczyzn 30%. Tymczasem po dziesięciu latach, w 1931 roku, wynosił 27,9% u kobiet i 17,8% u mężczyzn.
== Zobacz też ==
historia kobiet
kobiecość
różnice psychologiczne między płciami
feminizm
dziewczyna
zjawisko Matyldy
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Odporność
Odporność – stan niepodatności organizmu na działanie niekorzystnych czynników zewnętrznych takich jak brak wody, brak pokarmu, obecność toksyn, pasożytów, mikroorganizmów chorobotwórczych.
W biologii przez odporność rozumie się utrzymywanie stanu równowagi organizmów wielokomórkowych pomiędzy sprawnymi mechanizmami biologicznej obrony przed zakażeniem i stanami chorobowymi, a utrzymywaniem stanu tolerancji, która zapobiega alergii i chorobom autoimmunologicznym.
Szczególnym przypadkiem odporności jest odporność immunologiczna.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Olimpiada Biologiczna
Olimpiada Biologiczna – przedmiotowa olimpiada szkolna z zakresu biologii, przeznaczona dla zainteresowanych biologią uczniów szkół ponadgimnazjalnych i szkół ponadpodstawowych, a także szczególnie uzdolnionych uczniów szkół podstawowych. Organizatorem konkursu jest Komitet Główny Olimpiady Biologicznej działający przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. W skład struktur Komitetu Głównego Olimpiady Biologicznej wchodzi 10 Komitetów Okręgowych, zlokalizowanych w miastach uniwersyteckich na terenie całego kraju.
Podstawowym celem Olimpiady Biologicznej jest wspieranie uczniów o zainteresowaniach przyrodniczych oraz ich opiekunów – nauczycieli biologii. Olimpiada Biologiczna stara się rozbudzić i rozwinąć pasję przyrodniczą Uczestników zawodów, a także stworzyć im możliwość współzawodnictwa z rówieśnikami w celu uzyskania celującego wyniku na egzaminie maturalnym, co w dalszej perspektywie ułatwi im podjęcie studiów na kierunkach przyrodniczych. Laureaci i finaliści zawodów zdobywają 100% punktów z egzaminu maturalnego z biologii w zakresie rozszerzonym, a czworo najlepszych wchodzi w skład reprezentacji Polski podczas Międzynarodowej Olimpiady Biologicznej (International Biology Olympiad; IBO ). W tym miejscu warto wspomnieć, iż Polska jest jednym z krajów założycielskich Międzynarodowej Olimpiady Biologicznej, która swą działalność rozpoczęła w 1990 roku.
Historia krajowej Olimpiady Biologicznej sięga 1971 roku, kiedy to zawody odbyły się po raz pierwszy. Od tego czasu wprowadzono wiele zmian, a począwszy od roku szkolnego 2016/2017 obowiązuje nowa formuła Olimpiady Biologicznej. Począwszy od 2011 roku laureaci Olimpiady Biologicznej zapraszani są do udziału w letnim obozie Wioska olimpijska organizowanym przez Stowarzyszenie Naukowe Collegium Invisibile pod patronatem rektorów uniwersytetów Jagiellońskiego oraz Warszawskiego wspierane przez Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci.
== Przebieg poszczególnych etapów ==
Olimpiada biologiczna składa się z 3 etapów: eliminacji szkolnych (zawodów I stopnia), eliminacji okręgowych (zawodów II stopnia) i eliminacji centralnych (zawodów III stopnia):
eliminacje szkolne odbywają się w październiku i są poprzedzone rejestracją Uczestnika w systemie elektronicznym przez Dyrektora Szkoły, do której Uczestnik uczęszcza, wraz z deklaracją tematu pracy badawczej. Zakres wiedzy i umiejętności na tym etapie zawodów jest zgodny podstawą programową przedmiotu biologia dla IV etapu edukacyjnego na poziomie rozszerzonym. Podobnie jak na egzaminie maturalnym Uczestnika obowiązuje także zakres wiedzy i umiejętności z III etapu edukacyjnego oraz poziomu podstawowego IV etapu edukacyjnego. Eliminacje polegają na rozwiązaniu egzaminu pisemnego, jednakowego dla wszystkich uczniów w całym kraju. Na podstawie wyników tego egzaminu tworzona jest lista rankingowa i kwalifikacja do kolejnego etapu zawodów.
eliminacje okręgowe odbywają się w styczniu i są poprzedzone przesłaniem gotowej pracy badawczej Uczestnika za pośrednictwem systemu elektronicznego (warunek formalny przystąpienia do zawodów). Podobnie jak na wcześniejszym etapie zawodów zakres wiedzy i umiejętności określa podstawa programowa przedmiotu biologia dla III i IV etapu edukacyjnego. Zawody organizowane są przez odpowiednie Komitety Okręgowe (w 10 miastach Polski) i polegają na rozwiązaniu egzaminu pisemnego, jednakowego dla wszystkich Uczestników. W oparciu o wyniki tego egzaminu tworzona jest lista rankingowa i kwalifikacja do kolejnego etapu zawodów.
eliminacje centralne odbywają się w przeciągu 3 dni w kwietniu w Warszawie i obejmują: krótki egzamin pisemny, którego zakres treści może wykraczać poza podstawę programową przedmiotu biologia; egzamin praktyczny polegający na wykonaniu określonych zadań w czterech pracowniach (botanicznej, zoologicznej, statystyczno-filogenetycznej i biochemicznej) oraz obronę wcześniej wykonanej pracy badawczej przed Komisją ds. Prac Badawczych. Po przeprowadzeniu zawodów III stopnia, KGOB ustala listę rankingową Uczestników i ogłasza listę finalistów oraz laureatów. Lista rankingowa oparta jest na średniej ważonej punktów otrzymanych przez Uczestników we wszystkich trzech częściach zawodów centralnych, czyli z zadań praktycznych, egzaminu pisemnego i obrony pracy badawczej.
Szczegółowe zasady przeprowadzania zawodów określa Regulamin Ogólnopolskiej Olimpiady Biologicznej (wraz z załącznikami) dostępny na stronie internetowej Olimpiady Biologicznej. W dokumentach tych można znaleźć także wszystkie niezbędne informacje dotyczące przygotowania pracy badawczej. Najnowsze informacje umieszczane są w zakładce "Aktualności".
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Strona olimpiady
|
wikipedia
|
Organizm
Organizm – istota żywa charakteryzująca się procesami życiowymi (przede wszystkim przemianą materii), której części składowe tworzą funkcjonalną całość (indywiduum) zdolną do samodzielnego życia. Badaniem różnorodności organizmów i ich klasyfikowaniem zajmuje się systematyka organizmów. Szczątki organizmów wymarłych w odpowiednich warunkach tworzą skamieniałości. Zespół cech organizmu, na które wpływają czynniki środowiskowe i genotyp, nazywa się fenotypem.
== Największe i najstarsze organizmy ==
Największy do tej pory odkryty organizm to grzyb opieńka ciemna – grzybnia jednego z osobników ma ok. 9 kilometrów kwadratowych. Organizmy rosnące klonalnie mogą osiągać olbrzymie rozmiary (poszczególne ramety trawy morskiej Posidonia oceanica są oddalone od siebie nawet o 15 km, zaś Posidonia australis – aż o 180 km) i żyć miliony lat.
== Zobacz też ==
Komórka
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Stacja Badawcza Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN w Mikołajkach
Stacja Badawcza Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Mikołajkach – placówka naukowa należąca do Polskiej Akademii Nauk leżąca w Mikołajkach (ulica Leśna 13), będąca bazą do prowadzenia badań multidyscyplinarnych głównie z dziedziny biologii Od 2014 w strukturach Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN jako Stacja Badawcza Instytutu Nenckiego w Mikołajkach.
== Położenie ==
Stacja Badawcza Instytutu Nenckiego PAN w Mikołajkach jest położona jest na zachodnim brzegu Jeziora Mikołajskiego, poza głównym obszarem miasta, na południowym skraju ulicy Leśnej w Mikołajkach (w momencie powołania była to aleja Marynarzy 14). Zajmuje teren 16,09 ha. Większość obszaru stacji jest zalesiona, leżąc na skraju Puszczy Piskiej, przy granicy Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Oprócz bezpośredniego położenia nad jednym z wielkich jezior mazurskich, zaletą lokalizacji stacji jest bliskość innych typów jezior, zwłaszcza dystroficznych leżących w puszczy i zbiorników astatycznych.
== Przeznaczenie ==
Stacja Badawcza Instytutu Nenckiego PAN w Mikołajkach pełni funkcję stacji terenowej służącej jako baza do prowadzenia badań laboratoryjnych oraz terenowych (wodnych i lądowych) na terenie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Sama stacja ma dostęp do Jeziora Mikołajskiego, a na jej obszarze znajduje się przystań. W budynkach stacji znajdują się liczne laboratoria, sala seminaryjna, sala konferencyjna, sale edukacyjne, biblioteka z czytelnią oraz budynek ekspozycyjno-wystawowy.
Oprócz miejsca do badań stacja służy do organizowania konferencji naukowych, warsztatów szkoleniowych, zajęć dydaktycznych i popularyzatorskich. Dane dotyczące warunków meteorologicznych i składu planktonu Jeziora Mikołajskiego pozyskiwane na stacji były w latach 2005–2013 prezentowane jako Serwis Mazurski przez warszawski oddział Polskiego Towarzystwa Hydrobiologicznego.
W oparciu o badania wykonane na stacji w latach 1953-2006 powstało ponad 800 publikacji naukowych. Sami pracownicy stacji w podobnym okresie opublikowali 190 prac naukowych.
Podstawową funkcją stacji jest działalność naukowa, choć w niektórych okresach udostępniano w niej miejsca noclegowe turystom.
== Historia ==
Część zabudowań stacji powstała w latach 1932–1938 jako pensjonat „Kurhaus Nikolaiken” prowadzony przez mikołajskiego handlowca Rudolfa Bomboscha. W 1945 roku pensjonat stał się własnością jeszcze prywatnej Akademii Nauk Politycznych, upaństwowionej rok później, funkcjonując od tego czasu jako miejsce organizowania bratniakowych obozów dla jej studentów. W 1949 roku ośrodek przejęło Akademickie Zrzeszenie Sportowej.
Decyzję o konieczności powołania stacji hydrobiologicznej na Pojezierzu Mazurskim podjęli biolodzy na konferencji w Kuźnicach w styczniu 1951 roku. Po dyskusji zadecydowano o takiej lokalizacji, promowanej przez Jana Dembowskiego, zamiast restytucji przedwojennej Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach. 15 września 1951 roku (protokół przekazania podpisano 18 września) w tym celu Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN przejął znajdujący się pod Mikołajkami Studencki Ośrodek Sportowy Zarządu Ośrodków Akademickich. Pierwszy personel stacji w 1952 roku tworzyło 6 osób – Andrzej i Wanda Szczepańscy jako pracownicy naukowi, a pozostali jako laboranci i pracownicy fizyczni. Już od tego roku stacja stała się miejscem wizyt studentów i naukowców, początkowo głównie z Instytutu Geografii PAN i Polskiego Towarzystwa Geograficznego i prowadzenia kursów szkoleniowych. Z czasem zwiększał się personel stacji oraz jej wyposażenie laboratoryjne, jak również transportowe, łącznie z jednostkami pływającymi. W 1960 Polska Akademia Nauk przekazała stację swojej innej swojej jednostce – Zakładowi Ekologii, następnie Instytutowi Ekologii, jako że dla IBD okazała się zbyt kosztowna w utrzymaniu, a nie dość potrzebna do prowadzenia działalności. Było to związane z tym, że w owym czasie stacja była wykorzystywana głównie przez pracowników tego zakładu, jak również Zakładu Hydrobiologii Uniwersytetu Warszawskiego. W 1965 roku stacja stała się placówką Działu Limnologii Stosowanej IE PAN, następnie Działu Hydrobiologii. Wówczas zastępcą kierownika działu do spraw stacji i kierownikiem jej pracowni środowiskowej został Jan Igor Rybak. Jego rola jako kierownika naukowego oznaczała koordynację badań prowadzonych na stacji przez naukowców z różnych ośrodków. Z kolei kierownikiem stacji jako takiej został Roman Polkowski. Jan Igor Rybak i Krzysztof Dusoge w 1970 roku opublikowali monografię opisującą stację i jej wyposażenie, a kilka lat później powstała książka „Traperzy nauki” Witolda Tyrakowskiego, której bohaterami byli pracownicy i goście stacji. W roku 1972 na skutek kontroli NIK w Instytucie Ekologii PAN zarzuty postawiono m.in. Rybakowi, a zwolniono Zdzisława Kajaka, kierownika Zakładu Hydrobiologii PAN, któremu podlegała stacja. Zarzuty ostatecznie wycofano, ale Kajak zrezygnował z funkcji. W 1973 roku kierownikiem stacji ponownie został Szczepański, który w międzyczasie pracował w Zakładzie Hydrobiologii PAN poza stacją. W tym okresie stacja zerwała współpracę z Zakładem Hydrobiologii UW, a nawiązała z Instytutem Mikrobiologii UW. Niedługo potem stacja zmieniła nazwę z Hydrobiologicznej na Terenową. W 1980 roku w stacji odbyła się konferencja założycielska Sekcji Fykologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego. W 1983 roku zmarł Szczepański, a kierownikiem stacji został Lech Kufel. Z jego inicjatywy od przełomu lat 1988/1989 zaczęto wydawać czasopismo podsumowujące osiągnięcia stacji Hydrobiological Station Mikolajki. Progress Report. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku dawny pracownik naukowy stacji, a od kilku lat kierownik jej działu administracyjno-technicznego, Janusz Kornatowski, został burmistrzem Mikołajek. Zaowocowało to m.in. wyasfaltowaniem ulicy prowadzącej od zwartej części miasta do stacji. W 1997 roku, częściowo na skutek wewnętrznych konfliktów z Jarosławem Sawickim, kierownikiem administracyjnym, Kufel przeniósł się do centrum instytutu w Dziekanowie Leśnym, a jego miejsce zajęła Jolanta Ejsmont-Karabin. Niedługo potem Jarosława Sawickiego zastąpiła Irena Sawicka. W 2001 roku sytuacja finansowa IE PAN robiła się coraz gorsza, jednak zorganizowano obchody 50-lecia stacji. Na przełomie września i października 2002 roku zlikwidowano IE PAN, powołując jednocześnie mniejszą jednostkę – Centrum Badań Ekologicznych PAN, w którego struktury weszła stacja, tracąc autonomię jednostki naukowej. Wówczas personel zmniejszył się z 23 osób do 8, w tym tylko dwóch naukowczyń. Centrum zlikwidowano z końcem 2013 roku, a 1 stycznia 2014 roku stacja ponownie stała się jednostką IBD PAN. W międzyczasie, w 2003 roku powstało Konsorcjum użytkowników Stacji Hydrobiologicznej złożone z właściciela stacji – odpowiedniej jednostki PAN oraz jednostek Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego i Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Pierwszym przewodniczącym Rady Konsorcjum Użytkowników Stacji w 2004 roku został Ryszard Chróst (mikrobiolog z UW). W 2015 roku centralnej alei stacji nadano imię Andrzeja i Wandy Szczepańskich i wmurowano tablicę ich upamiętniającą. Rok później na pamiątkę Jana Igora Rybaka na stacji posadzono dąb i umieszczono pamiątkową tabliczkę. Od 2015 roku stacją kieruje dr Tomasz Janecki. Do sierpnia 2019 roku na Stacji pracowała prof. Jolanta Ejsmont-Karabin.
=== Kierownicy ===
1951-09-15 – Andrzej Szczepański
1965 – Roman Polkowski
1973 – Andrzej Szczepański
1983-07-04 – Lech Kufel
1997-04-01 – Jolanta Ejsmont-Karabin
2015-09-01 – Tomasz Janecki
== Nagrody ==
Stacji jako instytucji przyznano kilka nagród. W 1976 roku przy okazji ćwierćwiecza stacji miasto Mikołajki przyznało jej medal 250-lecia miasta za osiągnięcia naukowe i zasługi popularyzatorskie. Z okazji półwiecza, w roku 2001, Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne odznaczyło stację swoją nagrodą, Medalem im. prof. Alfreda Lityńskiego. W 2017 roku Stacja Hydrobiologiczna Instytutu Nenckiego PAN w Mikołajkach znalazła się wśród finalistów konkursu Popularyzator Nauki PAP 2017.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Superorganizm
Superorganizm, nadorganizm – koncepcja istnienia organizmu składającego się z wielu mniejszych organizmów tego samego gatunku. Odnosi się ona zwłaszcza do kolonii owadów społecznych. Ich kasty porównuje się do różnych narządów jednego osobnika, a poszczególne osobniki – do komórek. Niektórzy postulują odniesienie superorganizmu także do ludzi.
== Zobacz też ==
fenotyp rozszerzony
inteligencja zbiorowa
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
System autopojetyczny
System autopojetyczny, system autopoietyczny (od gr. auto-, samo, i poiesis, wytwarzanie) – system samowytwarzający się, powstający i odtwarzający się tylko z użyciem własnych elementów. Reprodukuje (na przykład rozmnaża) się on poprzez rekonstrukcję samego siebie w reakcji na bodźce zmieniającego się środowiska.
Zatem autopojeza (autopoieza, autopoeza) to zdolność do samotworzenia i samoodtwarzania się (samoodnowy), która umożliwia przetrwanie systemu oraz jego dalsze istnienie i rozwój. Pojęcie to zastosowali na początku lat 70. XX wieku dwaj chilijscy biolodzy, Humberto Maturana i Francisco Varela, do opisania istot żywych jako systemów; rozpropagował je na gruncie nauk społecznych (szczególnie socjologii) Niklas Luhmann.
== Organizmy żywe ==
Pojęcie to wprowadzono w ramach poszukiwań odpowiedzi na pytania o istotę życia jako zjawiska, w tym dotyczące biogenezy i ewolucji – zasad samoorganizacji biologicznych systemów złożonych (organizmów, biocenoz, ekosystemów).
== Prawo ==
Koncepcja prawa jako systemu autopojetycznego pojawia się w pracach Luhmanna i jest kontynuowana przez jego uczniów (szczególnie Günthera Teubnera). Wraz z rozwojem społecznym prawo stopniowo autonomizuje się od innych systemów społecznych (gospodarki czy polityki) i stopniowo osiąga status prawa autopojetycznego (systemy prawne współczesnych państw wysoko rozwiniętych). W tej ewolucji wyróżnić można trzy etapy:
etap prawa dyfuzyjnego, w którym prawo odróżnia się od moralności, polityki, religii
etap prawa częściowo autopojetycznego, w którym następuje stopniowe usamodzielnianie się prawa, na przykład przez wytworzenie się osobnych reguł tworzenia lub stosowania prawa
etap prawa w pełni autopojetycznego.
== Zobacz też ==
homeostaza
chemoton
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Milian Zeleny: Autopoiesis: A Paradigm Lost?. W: Autopoiesis, Dissipative Structures and Spontaneous Social Orders. Milian Zeleny (red.). Boulder: Westview Press, 1980. Brak numerów stron w książce
== Linki zewnętrzne ==
Humberto R.H.R. Maturana Humberto R.H.R., The organization of the living: A theory of the living organization, „International Journal of Man-Machine Studies”, 7 (3), 1975, s. 313–332, DOI: 10.1016/S0020-7373(75)80015-0 [dostęp 2024-07-03] (ang.).
Juan CarlosJ.C. Letelier Juan CarlosJ.C., GonzaloG. Marín GonzaloG., JorgeJ. Mpodozis JorgeJ., Computing with Autopoietic Systems, London: Springer London, 2002, s. 67–80, DOI: 10.1007/978-1-4471-0123-9_6, ISBN 978-1-4471-1101-6 (ang.). rozdział w: Soft Computing and Industry
Pier LuigiP.L. Luisi Pier LuigiP.L., Autopoiesis: a review and a reappraisal, „Naturwissenschaften”, 90 (2), 2003, s. 49–59, DOI: 10.1007/s00114-002-0389-9 [dostęp 2024-07-03] (ang.).
|
wikipedia
|
Tensegracja
Tensegracja, model tensegracyjny (z ang. tension – napięcie oraz integrity – integralność, niepodzielność) – sposób opisu oddziaływania wzajemnego poszczególnych elementów w złożonej strukturze fizycznej. Dotyczy to zwłaszcza izolowanych elementów poddawanych kompresji w sieci poddanej działaniu stałego nacisku. Model tensegracyjny został skonstruowany przez Richarda Buckminstera Fullera i Kennetha Snelsona. Zakłada on iż elementy elastyczne pozostają naprężone lub rozluźnione w zależności od miejsca przyłożenia siły i jej wektora.
== Model tensegracyjny a zrozumienie wzajemnych oddziaływań struktur anatomicznych ==
Zgięcie ręki w ramieniu nie jest już rozpatrywane jako prosta dźwignia, której zasięg działania kończy się na samej kończynie. Dzięki nowemu spojrzeniu na rolę powięzi okrywającej większość mięśni, grup mięśniowych oraz nerwów, łączącej różne struktury anatomiczne w oparciu o model tensegracyjny można rozważać, mało jeszcze poznane, mechanizmy oddziaływania masażu na ciało ludzkie.
== Przykłady zastosowań modelu tensegracyjnego ==
Struktura architektoniczna złożona z wielu elementów. Kompresja jest sposobem oddziaływania w sposób bezpośredni lub pośredni np. cegieł w murze na inne cegły. Wywierają one określoną co do wartości, kierunku i zwrotu siłę, tworząc stabilną strukturę o dużej sztywności i ograniczonej ruchomości. Siły mogą tu być przenoszone poprzez poszczególne elementy struktury, np. kolumny w rzymskim akwedukcie.
Coraz częściej opisywany przez fizjoterapeutów model tensegracyjny ciała ludzkiego, popierany pozytywnymi efektami prowadzonych zabiegów na chorych zgłaszających różne dolegliwości, m.in. nerwobóle po operacji biodra.
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Rolf Institute of Structural Integration
OFC Wiedza – OFC Terapia Manualna. oftc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-12)].
Anatomy Trains. anatomytrains.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-12)].
Tensegrity Figuren. uni-regensburg.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-26)]. (niem.).
|
wikipedia
|
Transport przez błony biologiczne
Transport przez błony biologiczne – wymiana dwukierunkowa substancji pomiędzy otoczeniem i komórką.
== Budowa błony biologicznej ==
Błona biologiczna zbudowana jest z dwuwarstwy (biwarstwy), złożonej głównie z fosfolipidów. Mają one charakter amfipatyczny, co oznacza, że posiadają zarówno część hydrofilową (hydrofilną), jak i hydrofobową. W środowisku wodnym (takim jak w komórce), części hydrofobowe ("ogonki") są zwrócone do wewnątrz dwuwarstwy, natomiast części hydrofilne ("główki") zwracając się do wewnątrz komórki (do ICF) lub na zewnątrz (do ECF/ISF).
Poza fosfolipidami w skład błony biologicznej wchodzą:
cholesterol
białka błonowe:
peryferyjne
transbłonowe (penetrujące)
kanały jonowe
sacharydy związane z lipidami lub białkami (w tym tworzące glikokaliks).
== Podział transportu małocząsteczkowej substancji rozpuszczonej przez błony biologiczne ==
Dyfuzja prosta - ulegające substancjom małym (np. wodzie) swobodne przechodzenie przez błonę biologiczną na zasadzie fizycznego zjawiska dyfuzji.
Dyfuzja ułatwiona - transport substancji zgodnie z gradientem stężeń, przy użyciu białek błonowych. Przykładem takiego kanału może być transport D-glukozy do środka komórki mięśnia szkieletowego, lub adipocytu (komórki tłuszczowej) przez białko GLUT4.
Transport aktywny pierwotny - transport substancji przez błonę biologiczną, niezgodny z gradientem (różnicą) stężeń, w który zaangażowane jest białko błonowe i który wymaga zużycia energii, zgromadzonej najczęściej w ATP, np. pompa sodowo-potasowa
Transport aktywny wtórny - transport substancji przez błonę biologiczną, będący uzależnionym od przebiegu transportu (najczęściej) jonów Na+ które przebiegają zgodnie z gradientem stężeń, jednocześnie dostarczając energii, która jest pożytkowana na transport aktywny innej substancji przeciwnie do jej gradientu stężeń. W zależności od względnego kierunku tych dwóch transportów względem siebie wyróżnia się symport (gdy obie substancje przechodzą z tej samej strony błony na tę samą, np. transport glukozy i jonów sodu w komórkach nabłonkowych) oraz antyport (gdy zwroty transportu poszczególnych substancji są przeciwne, np. pompa sodowo-wapniowa w błonach mięśni szkieletowych).
== Osmoza ==
Osmozą nazywamy transport przez błonę biologiczną nie substancji rozpuszczonej w danej składowej TBW, ale rozpuszczalnika - wody. Zachodzi ona przeciwnie do gradientu stężeń substancji rozpuszczonej. Osmoza zachodzi równocześnie ze zjawiskiem dyfuzji, chyba że substancja rozpuszczona jest nieprzepuszczalna przez błonę półprzepuszczalną (w tym błonę biologiczną) - wtedy zachodzi wyłącznie osmoza.
=== Osmolarność ===
Aby określić sumaryczny kierunek transportu wody przez błonę komórkową stosuje się pojęcie osmolarności. Jest to wartość fizyczna, określająca sumaryczną ilość rozpuszczonych substancji w danym roztworze. Przelicza się ją w sposób następujący: jeżeli roztwór posiada osmolarność 1 Osm, to oznacza że stężenie wszystkich rozpuszczonych w nim substancji w sumie daje 1 mol/L. W przypadku elektrolitów stężenie przed sumowaniem mnoży się przez ilość substancji elektrycznie nieobojętnych, na jakie elektrolit dysocjuje. Dla przykładu roztwór chlorku sodu (NaCl) o stężeniu molowym 1 mol/L posiada osmolarność 2 Osm, bo dysocjuje on na dwa jony - kation sodowy i anion chlorkowy.
Woda przepływa przez błonę biologiczną w kierunku z miejsca o niższej osmolarności do miejsca o wyższej osmolarności.
W przypadku, w którym dwa roztwory po obu stronach błony biologicznej posiadają równą sobie osmolarność, mówimy, że oba są izoosmotyczne. Natomiast gdy ich osmolarność jest różna, to roztwór z wyższą osmolarnością nazywamy hiperosmotycznym, a roztwór z niższą osmolarnością - hipoosmotycznym.
=== Ciśnienie osmotyczne ===
Ciśnienie osmotyczne jest to ciśnienie, jakim należy zadziałać na błonę biologiczną od strony roztworu o niższej osmolarności, aby proces osmozy został zahamowany.
== Transport makrocząsteczek ==
=== Endocytoza ===
Mianem endocytozy określa się szczególny rodzaj transportu substancji ze środowiska zewnętrznego do komórki, który polega na tym, że pobierana substancja nie przechodzi przez błonę komórkową, lecz przemieszcza się razem z fragmentem tej błony w postaci pęcherzyka.
Endocytoza obejmuje dwa procesy: fagocytozę i pinocytozę.
=== Fagocytoza ===
Fagocytoza zachodzi wtedy, kiedy większe fragmenty obcych komórek lub mikroorganizmy zostają otoczone błoną komórkową i są wciągane do wnętrza komórki, gdzie tworzą wakuole. Z kolei do tych wakuoli otwierają się lizosomy zawierające enzymy. Dzięki nim sfagocytowane fragmenty ulegają strawieniu w obrębie wakuoli i zostają uwolnione do cytoplazmy, w której mogą pozostać w postaci ciał resztkowych.
Fagocytozę, ze względu na rozmiar cząsteczek i ich nierozpuszczalność w płynach fizjologicznych wchłanianych cząsteczek, nazywa się "jedzeniem komórkowym".
=== Pinocytoza ===
Pinocytoza jest procesem podobnym do fagocytozy z tą różnicą, że dotyczy cząsteczek związków chemicznych, które przyczepiają się do zewnętrznej powierzchni błony komórkowej. W tym miejscu błona ulega zagłębieniu aż do wytworzenia się wakuoli. Następnie cząsteczki te są trawione przez enzymy zawarte w lizosomach, a produkty końcowe hydrolizy przechodzą do cytoplazmy.
Pinocytoza, ze względu na rozmiar i rozpuszczalność w płynach fizjologicznych wchłanianych substancji, nazywa się "piciem komórkowym".
=== Egzocytoza ===
Egzocytozą określa się wyprowadzenie hydrofilnych substancji (najczęściej dotyczy to produktów wydzielniczych) zawartych w pęcherzykach z wnętrza komórki na zewnątrz. W procesie tym pęcherzyki z zawartością przeznaczoną do wydzielenia transportowane są od siateczki, przez aparat Golgiego w stronę obszaru wydzielniczego (sekretorycznego) błony komórkowej. Po fuzji pęcherzyków z błoną komórkową następuje uwolnienie zawartości pęcherzyka do przestrzeni międzykomórkowej.
Egzocytoza może przebiegać w dwojaki sposób - jako egzocytoza konstytutywna lub jako egzocytoza regulowana.
=== Egzocytoza konstytutywna ===
Egzocytoza konstytutywna polega na transporcie wydzieliny do powierzchni błony komórkowej w sposób ciągły, niezależny od bodźców działających na komórkę. Transport dokonuje się w postaci pęcherzyków o małych rozmiarach, które zdążają do błony komórkowej natychmiast po wypączkowaniu z bieguna trans diktiosomu (patrz: aparat Golgiego).
=== Egzocytoza regulowana ===
Egzocytoza regulowana polega na wyrzuceniu na zewnątrz zawartości zmagazynowanych w komórce ziarn wydzielniczych, w odpowiedzi na działający na komórkę sygnał zewnętrzny (hormon, neuroprzekaźnik, przeciwciało i in.). Bezpośredni, wewnątrzkomórkowy sygnał dla tego typu egzocytozy stanowi zwykle lokalny wzrost stężenia dwukationów wapniowych.
=== Wydzielanie substancji hydrofobowych ===
Substancje hydrofobowe, niezależnie od swoich rozmiarów, są w stanie swobodnie dyfundować przez błonę komórkową. Mechanizmowi takiemu ulegają m.in. cholesterol, czy steroidy.
== Polaryzacja błony biologicznej ==
=== Potencjał spoczynkowy ===
Pomiędzy wnętrzem komórek pobudliwych (ang. excitable cells), a płynem zewnątrzkomórkowym (ECF), występuje stale ujemny ładunek elektryczny, nazywany potencjałem spoczynkowym błony komórkowej. W komórkach nerwowych wynosi on od -60 mV do -80 mV, a w komórkach mięśniowych poprzecznie prążkowanych od -80 mV do -90 mV.
Istnienie potencjału spoczynkowego jest efektem występowania różnic stężeń jonów sodowych i potasowych, w mniejszym stopniu również chlorkowych (patrz tab. 2).
Ponieważ błona komórkowa (wraz z wbudowanymi doń białkowymi kanałami jonowymi) nie jest jednakowo przepuszczalna dla wszystkich jonów (stosunek przepuszczalności dla jonów Na+:K+:Cl- wynosi 10:1:4), powstaje ładunek elektryczny, utrzymywany m.in. przez pompę sodowo-potasową.
Ładunek ten dla pojedynczego jonu oblicza się za pomocą równania Nersta, a dla kompleksu wielu jonów (jak przy układzie biologicznym) za pomocą równania Goldmana.
=== Transport jonów podczas potencjału czynnościowego ===
Zobacz również: potencjał czynnościowy
W utworzeniu potencjału czynnościowego komórki pobudliwej uczestniczą kanały jonowe bramkowane woltażowo (woltażowozależne, napięciowozależne). Od strony molekularnej, gdy błona komórki osiągnie wartość progową (threshold) następuje otwarcie kanałów sodowych bramkowanych napięciem, których otwarcie i lawinowy napływ jonów do wnętrza komórki powoduje wzrost napięcia do wartości nawet +40 mV (nadstrzał/overshoot). W momencie osiągnięcia tego pułapu maksymalnego dochodzi do otwarcia bramkowanych napięciowo kanałów potasowych, co powoduje wypływ z komórki do płynu zewnątrzkomórkowego jonów potasowych. To z kolei powoduje powrót potencjału błonowego do wartości spoczynkowej (repolaryzację) lub nawet jej przekroczenie w drugą stronę, do nawet -90 mV (hiperpolaryzacja). Wtedy kanały potasowe zamykają się a w wyniku działania m.in. pompy sodowo-potasowej potencjał błonowy powraca do poziomu ok. -70 mV (średni potencjał spoczynkowy dla komórki nerwowej).
== Uwagi ==
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Życie
Pojęcie „życie” (gr. βίος, bios, stąd – biologia) nie ma dotąd ogólnie przyjętej, uniwersalnej definicji . W różnych dziedzinach nauki różne są zadania, do których definicja życia jest potrzebna, różne aspekty uważane są za ważniejsze, inna jest tradycja podejścia do tego zagadnienia. Różni badacze w różny sposób określają zbiory tego, co uważają za żywe i do których dopasowują definicje. Z tego powodu trudno spodziewać się, że jedna definicja zaspokoi oczekiwania wszystkich. Poniżej głównym odniesieniem konstrukcji tego artykułu jest perspektywa biologiczna, ale dyskusja toczy się także wśród fizyków, chemików i filozofów, a obecnie coraz silniej widoczne jest odniesienie do informacji i sieci złożonych. Dyskutanci nie ograniczają się tylko do swojej dziedziny – próbują zbudować konsensus, ale perspektywy istotnie wpływają na propozycje.
W większości podejść głównym celem jest określenie obiektu żywego, co potrzebne jest głównie w astrobiologii i badaniu biogenezy ale też w określeniu tworów życia sztucznego. Jednak niewątpliwie życie jest procesem i powstaje problem, co jest pierwotne – proces czy obiekt, które należy definiować najpierw. Uzyskanie z definicji procesu życia definicji obiektu żywego jest zwane operacjonalizacją, ale nie jest pewne, czy z dobrej definicji procesu da się uzyskać dobrą definicję obiektu żywego. Głównym celem definiowania procesu życia jest zrozumienie istoty jego odrębności od innych procesów, niekoniecznie jednak ta granica jest ostra, szczególnie w procesie biogenezy, raczej wyłania się stopniowo.
== Perspektywa biologiczna ==
Życie (gr. βίος, bios) w biologii ma dwie, związane ze sobą definicje:
zespół procesów życiowych – swoistych, wysoko zorganizowanych funkcjonalnie (w cykle i sieci), przemian fizycznych i reakcji chemicznych, zachodzących w otwartych termodynamicznie, wyodrębnionych z otoczenia układach fizycznych (zawierających zawsze kwasy nukleinowe i białka, według stanu współczesnej wiedzy), zbudowanych morfologicznie (o hierarchicznej strukturze), składających się z jednej lub wielu komórek (organizmach, osobnikach) oraz swoistych zjawisk biologicznych, zachodzących z udziałem tych organizmów – istniejący na Ziemi, a być może też na innych planetach
właściwość pewnych układów fizycznych (→ organizmów), w których zachodzą procesy życiowe.
W ciągu historii powstało wiele teorii nawiązujących do życia, m.in. materializm, hilemorfizm i witalizm. Do dziś nie ma jednej, uznanej przez większość definicji życia.
Najmniejszą jednostką życia jest organizm. Organizmy mogą składać się z jednej lub więcej komórek, przechodzą metabolizm, utrzymują homeostazę, mogą rosnąć, reagują na bodźce, rozmnażają się (płciowo lub bezpłciowo), oraz, drogą ewolucji, dopasowują się do otaczającego ich środowiska w ciągu kolejnych pokoleń. W biosferze Ziemi można znaleźć wiele różnorodnych organizmów, których życie opiera się na węglu oraz wodzie. Organizmy dzielą się m.in. na rośliny, zwierzęta, grzyby, protisty, archeony i bakterie. Kryteria życia w niektórych przypadkach bywają niejednoznaczne, w związku z czym, w zależności od źródła, stworzenia takie jak wirusy, wiroidy czy sztuczne życie są niezaliczane do organizmów żywych.
Abiogeneza to naturalny proces życiowy zachodzący w materii nieżyjącej, np. w związkach organicznych. Wiek Ziemi wynosi ok. 4,54 mld lat, jednak najstarsze formy życia ziemskiego powstały co najmniej 3,5 mld lat temu w eoarchaiku, kiedy twardniała skorupa ziemska. Najstarszym fizycznym świadectwem istnienia życia na Ziemi jest biogenny grafit pobrany ze skał metaosadowych powstałych 3,7 mld lat temu w zachodniej Grenlandii oraz skamieniałości maty drobnoustrojowej (ang. microbial mat) znalezionej w piaskowcu w zachodniej Australii. Wiele teorii, takich jak np. Wielkie Bombardowanie, sugeruje, że życie na Ziemi mogło istnieć jeszcze wcześniej. Odwołując się do badań z 2015 roku, życie na Ziemi mogło istnieć 4,1 mld lat temu; odwołując się jednak do innych badań, mogło istnieć już 4,25 mld lat temu, lub nawet 4,4 mld lat temu. Według jednego z badaczy, „jeśli życie na Ziemi powstało wystarczająco szybko, to może ono być powszechne we wszechświecie”.
Mechanizm, dzięki któremu powstało życie na Ziemi, pozostaje nieznany, chociaż powstało wiele dotyczących go hipotez. Życie, od czasu jego powstania, rozwinęło się w wielu formach, które zostały sklasyfikowane i podzielone na jednostki zwane taksonami. Organizmy żywe mogą żyć i prosperować w wielu warunkach. Mimo to, szacuje się, że spośród 5 mld gatunków zamieszkujących Ziemię w ciągu całej jej historii, wyginęło ok. 99% gatunków. Szacuje się, że liczba obecnie żyjących na Ziemi gatunków wynosi 10–14 mln, z czego do tej pory zostało udokumentowanych 1,9 mln.
Odwołując się do hipotezy panspermii, życie mikroskopijne – rozprowadzone przez meteoryty, planetoidy i inne małe ciała Układu Słonecznego – może istnieć również w innych miejscach we Wszechświecie. Mimo że znane jest nam jedynie życie istniejące na Ziemi, jest możliwe, że istnieje również życie pozaziemskie. Projekty naukowe, takie jak SETI, poszukują sygnałów radiowych w przestrzeni kosmicznej, które mogły zostać wysłane przez pozaziemskie cywilizacje.
== Definicja ==
Próby określenia, czym jest życie, podjęto m.in., ponieważ definicja życia jest niezbędna w badaniach nad powstaniem życia i w rozważaniach nad ewentualnym życiem pozaziemskim (w egzobiologii).
Jednoznaczne zdefiniowanie życia jest wyzwaniem dla naukowców i filozofów. Jest to trudne, ponieważ po części życie jest procesem, a nie czystą substancją, a ten proces niekoniecznie ma ostrą granicę, raczej wyłania się stopniowo. Definicja życia musi być wystarczająco ogólnikowa, aby obejmować zarówno wszystkie znane nam istniejące formy życia, jak i pozaziemskie formy życia, odmienne od tych zamieszkujących Ziemię.
=== Cechy życia ===
Początkowo życie określane było tylko opisowo poprzez wymienienie cech, które autor uważał za najważniejsze i dostatecznie wyróżniające to, co chciał uznać za życie lub żywe. Wśród tych cech były przede wszystkim:.
Homeostaza – zdolność regulacji środowiska wewnętrznego w taki sposób, aby utrzymywać jego parametry przy stałych wartościach; dla przykładu temperatura naszego ciała jest zmniejszana przez pocenie oraz stężenie elektrolitów.
Hierarchia – składanie się z jednej lub więcej komórek – podstawowych jednostek życia.
Metabolizm – przemiana energii poprzez przeistoczenie substancji chemicznych i energii na składniki komórkowe (anabolizm) oraz rozpad materii organicznej (katabolizm). Istoty żywe potrzebują energii do utrzymywania stałych wartości środowiska wewnętrznego (homeostaza) oraz tworzenia innych zjawisk związanych z życiem.
Wzrost – utrzymywanie wartości anabolizmu na wyższym poziomie niż wartość katabolizmu. U rozwijającego się organizmu powiększa się każda jego część.
Adaptacja – umiejętność przystosowania się organizmu do nowych warunków z upływem czasu. Jest podstawą procesu ewolucji; jest regulowany przez dziedziczenie i dietę organizmu, a także czynniki zewnętrzne.
Reakcja na bodźce – może przybierać wiele form, od kontrakcji organizmu jednokomórkowego po kontakcie z zewnętrzną substancją chemiczną do ciągu reakcji obejmujących wszystkie zmysły organizmu wielokomórkowego. Odpowiedź ta jest wyrażana w postaci ruchu; np. liście roślin rosnące w kierunku światła (fototropizm) oraz chemotaksja.
Rozmnażanie – umiejętność wytwarzania nowych jednostek życiowych: bezpłciowo, przez jeden organizm rodzicielski, lub płciowo przez dwa organizmy rodzicielskie.
Składowanie informacji – posiadanie informacji o organizmie, która steruje jego funkcjami życiowymi.
Te złożone procesy zwane są funkcjami fizjologicznymi.
=== Osiem cech życia Tibora Gánti ===
Tibor Gánti zaproponował następujący zbiór warunków, które powinien spełniać system, by uznać go za organizm żywy:
==== Cechy konieczne ====
Cechy konieczne, by dany obiekt uznać za żywy:
jest wyodrębniony ze świata zewnętrznego
posiada metabolizm
jest wewnętrznie stabilny, innymi słowy cechuje go homeostaza
posiada podsystem przechowywania i przetwarzania informacji, użyteczny dla reszty systemu
procesy wewnątrz systemu żywego są regulowane
==== Cechy potencjalne ====
Cechy które nie są konieczne by system uznać za żywy, ale konieczne by zachodził proces życia na większą skalę
obiekt żywy musi mieć zdolność do wzrostu i rozmnażania
w replikacji musi zachodzić zmienność (warunek ewolucji)
obiekt musi być śmiertelny.
Cechy konieczne definiują organizm żywy jako autonomiczną strukturę, cechy potencjalne zaś odpowiadają redukcjonistycznej definicji życia, dotyczą więc procesu życia.
=== Alternatywy ===
Aby odzwierciedlić minimalną ilość potrzebnych zjawisk, zaproponowano szereg innych biologicznych definicji życia, z których wiele opiera się na układach chemicznych. Biofizycy spostrzegli, że istoty żywe polegają na negentropii (negatywnej entropii). Innymi słowy, procesy życiowe mogą być postrzegane jako „opóźnienie” spontanicznej dyfuzji lub dyspersji wewnętrznej energii cząsteczek biologicznych. Bardziej szczegółowo, odwołując się do fizyków takich jak John Desmond Bernal, Erwin Schrödinger, Eugene Wigner czy John Scales Avery, życie należy do grupy zjawisk, które są układami otwartymi lub ciągłymi, potrafiących zmniejszać swoją wewnętrzną entropię kosztem substancji lub energii swobodnej pobieranej ze środowiska, która ostatecznie zostaje odrzucona w rozłożonej formie. Na wyższym szczeblu, istoty żywe są układami termodynamicznymi posiadającymi zorganizowaną strukturę molekularną. To oznacza, że życie jest materią, która może się rozmnażać i ewoluować w celu przetrwania. Stąd życie jest samowystarczalnym układem chemicznym funkcjonującym tak, jak opisuje to teoria Darwina.
Inni przyjmują punkt widzenia, który nie do końca jest zależny od chemii molekularnej. Jedna z definicji życia mówi, że istoty żywe są samozorganizowane i autopoietyczne (samowytwarzające się). Jedną z wersji tej definicji jest wersja Stuarta Kaffmana, mówiąca o autonomicznym agencie lub systemie wieloagentowym potrafiącym kopiować siebie lub innych oraz wykonać co najmniej jeden obieg termodynamiczny.
== Definicje życia jako zjawiska ==
Za najważniejsze cechy „życia jakie znamy” (z perspektywy biologicznej, chemicznej i fizycznej) uważane są: ciągła wymiana materii i energii między żywym organizmem a jego otoczeniem, z utrzymywaniem homeostazy, oraz zdolność do replikacji, powielania się, czy też rozmnażania i dziedziczenia cech. Do podtrzymywania wymiany energii z otoczeniem konieczny jest stały wkład wysiłku ze strony organizmu. Zatem życie to: zespół wzajemnie się podtrzymujących procesów metabolicznych zachodzących w organizmie żywym lub jego poszczególnych częściach. Istotną cechą życia, wywodzącą się z natury procesów metabolicznych, jest zdolność organizmów żywych do utrzymania wyższego poziomu uporządkowania, a więc niższej entropii niż otoczenie, kosztem zużycia energii.
Podział definicji w zależności od poziomu: najwyższy – definiowanie życia jako globalnego fenomenu, niższy – definiowanie jednostki żywej; oraz najniższy – rozróżnienie między jednostką żywą a martwą został także zaproponowany i odpowiednio sformułowany jako Kontinuum samopodtrzymującej się informacji dla życia jako zjawiska, oddzielny element kontiunuum samopodtrzymującej się informacji dla organizmu żywego oraz funkcjonalny, oddzielny element kontinuum samopodtrzymującej się informacji dla rozróżnienia między życiem i śmiercią.
Różne mogą być podziały definicji życia, dyskusja się toczy i zmieniają się przyjmowane kryteria, przybywa całkiem nowych ujęć, poniżej pokazany jest jeden z nich.
=== Redukcjonistyczna ===
Życie to system albo zbiór elementów zdolnych do ewolucji w sensie biologicznym.
Definicja ta faworyzowana jest przez niektórych badaczy sztucznego życia i niektórych redukcjonistów (np. Richard Dawkins). Zarzuca się jej jednak, że jest zbyt szeroka. Obejmuje np. replikujące się programy komputerowe (patrz system Tierra).
Próbą zawężenia jest definicja w postaci: życie to zbiór autonomicznych replikatorów zdolnych do ewolucji.
W przypadku życia na Ziemi rolę autonomicznych replikatorów spełniają organizmy żywe, zaś podlegają ewolucji dzięki niedoskonałej replikacji.
Definicja ta jednak w rzeczywistości nie rozwiązuje problemu ortodoksyjnych biologów, ponieważ programy z systemu Tierra są autonomicznymi replikatorami (zasiedlającymi system Tierra, podobnie jak organizmy żywe sensu stricto zasiedlają naszą planetę). Aby ich usatysfakcjonować, należałoby wprowadzić do definicji warunek materialności replikatorów. W dalszym ciągu jednak problemem pozostanie wówczas uznanie za żywą maszyny zdolnej do wykonania swojej względnie dokładnej kopii.
Z kolei niektórzy badacze sztucznego życia używają odrobinę precyzyjniejszej definicji: Życie to dynamiczne, samoorganizujące się struktury, zdolne do samopowielania się i ewolucji. Różnica polega na wprowadzeniu wymogu dynamicznego samopowielania się struktury – odbiera to większości z obiektów zainteresowań badaczy sztucznego życia (jak algorytmy ewolucyjne czy różne odmiany Game of Life) status żywych.
=== Cybernetyczna ===
Życie to system sprzężeń zwrotnych ujemnych podporządkowanych nadrzędnemu sprzężeniu zwrotnemu dodatniemu. Taka cybernetyczna definicja życia została zaproponowana przez Polaka, Bernarda Korzeniewskiego.
=== Termodynamiczna ===
Życie to złożona struktura dyssypatywna, mająca zdolność miejscowego odwracania wzrostu entropii.
Amerykański fizyk teoretyczny Lee Smolin, zdefiniował w kategoriach termodynamicznych życie jako samoorganizujący system nierównowagowy, którego procesami rządzi program, przechowywany w postaci symbolicznej (informacja genetyczna), zdolny do reprodukcji, włącznie z tym programem.
=== Z punktu widzenia teorii informacji ===
Życie to kontinuum samopodtrzymującej się informacji. Zgodnie z tą definicją jednostki (organizmy) żywe mają cechy swoistego systemu, sterowanego przez informację i przetwarzającego informację, wykorzystywania i przekazywania zawartej w nim informacji semantycznej.
=== Spojrzenie bardziej ścisłe i bardziej współczesne ===
Ostatnio nabiera znaczenia podział na dwa główne podejścia: autopoietyczne i darwinowskie. Oba te podejścia wyróżniają się szerszymi podstawami teoretycznymi, doceniają znaczenie procesu. Najszerzej przyjmowana definicja, stosowana przez NASA w temacie astrobiologii, to definicja podana głównie przez Joyce : „życie jest samo-podtrzymującym się systemem chemicznym, zdolnym do podlegania darwinowskiej ewolucji” jest typu darwinowskiego, ale rozbudowana o wymóg budulca chemicznego i nawiązanie do koncepcji autopoietyczne. Od czasu jej sformułowania wielu usiłowało ją uzupełniać o nowsze koncepcje, w których zaczyna dominować aspekt informacji. Jedną z ostatnich takich prób podali Vitas i Dobovišek , którzy proponują: życie jest dalekim od równowagi, samopodtrzymującym się układem chemicznym, zdolnym do przetwarzania, przekształcania i gromadzenia informacji uzyskanych ze środowiska.
Ten kierunek definiowania ma służyć astrobiologii i protobiologii. Charakterystyczną cechą tych korekt jest podnoszenie aspektu metabolizmu, co zwykle prowadzi do stwierdzenia, że wirusy nie są żywe. Z założenia definicje te nie mają dotyczyć sztucznego życia.
Coraz silniej zauważa się, ze definicja życia powinna być obudowana większą teorią , a teorie wywodzą własności z definicji. W biologii nie dąży się do teorii takiego typu jak w fizyce czy matematyce , więc ujęcia tego typu należy oddzielić od perspektywy biologiczno-chemicznej.
Tu wyróżnia się oryginalnością ujęcie Gecowa podsumowane w książce „Szkic dedukcyjnej teorii życia” , gdzie wywiedzione są dwie spójne definicje procesu życia z uporządkowanych podstaw zbudowanych do tego teorii półchaosu i nieintencjonalnej informacji celowej. Definicje te można zaliczyć do darwinowskich, wskazują istotę życia oraz trudności ze znalezieniem definicji obiektu żywego. Obie te teorie oferują nowe perspektywy opisywanych zagadnień, bez nich podane definicje są niezrozumiałe. Pierwsza z tych definicji to: utrzymywanie się systemu w stanie półchaosu pomimo zmienności losowej. Wskazany jest mechanizm tego utrzymywania, w którym występuje rozmnażanie. Półchaos to nieznany dotąd stan dynamicznych, deterministycznych, sieci złożonych Kauffmana, wykryty na drodze symulacji komputerowej. Jego specyficzne własności pozwalają zdefiniować naturalne kryterium tożsamości ewoluującego systemu, co także definiuje eliminację. Druga definicja to : samodzielny, długi i efektywny proces gromadzenia informacji celowej. Ta definicja w inny sposób ujmuje dawno zauważoną cechę życia jako procesu wbrew powszechnego wzrostu entropii. Wywiedzione są mechanizmy tego gromadzenia i wiele cech takiego procesu, które dobrze opisują obserwowane życie.
== Historia życia ziemskiego ==
=== Fanerozoik ===
Fanerozoik to eon trwający od 541 ±1,0 miliona lat do dnia dzisiejszego. Na fanerozoik składają się trzy ery: paleozoik, mezozoik i kenozoik. Eon ten charakteryzuje się znacznym wzrostem różnorodności biologicznej, począwszy od eksplozji kambryjskiej.
==== Era paleozoiczna ====
W erze paleozoicznej doszło do kilku ważnych wydarzeń związanych z życiem – można do nich zaliczyć m.in. ewolucję złożonych form życiowych, w związku z którą zamieszkujące suchy ląd organizmy zaczęły wykorzystywać tlen jako obowiązkowy produkt wymagany do oddychania. Paleozoik dzieli się na sześć okresów: kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon i perm.
W paleozoiku miały miejsce duże zmiany geologiczne, klimatyczne i ewolucyjne. W okresie kambru miała miejsce najszybsza i najszersza dywersyfikacja życia w historii Ziemi, znana jako eksplozja kambryjska. W tym czasie rozwinęła się duża część żyjących obecnie typów, m.in. ryby, stawonogi, płazy, gady i synapsydy. Początkowo stworzenia te zamieszkiwały oceany, jednak w końcu część z nich przeniosła się na stały ląd. W późniejszej fazie paleozoiku ląd został zdominowany przez różnego rodzaju formy życiowe. Kontynenty zostały pokryte ogromnymi lasami prymitywnych roślin, których duża część przekształciła się w pokłady węgla kamiennego znajdującego się obecnie w Europie oraz wschodniej części Ameryki Północnej. W końcowej fazie epoki dominującymi organizmami stały się duże i będące na wysokim poziomie rozwoju gatunki gadów, rozwinęły się również pierwsze rośliny, które żyją do dnia dzisiejszego – iglaste.
Era paleozoiczna zakończyła się największym masowym wymieraniem w historii Ziemi, znanym jako wymieranie permskie. Zjawisko było na tyle dotkliwe, że życie na lądzie ożywiało się przez następne 30 milionów lat; okres ten mógł być jednak krótszy w przypadku życia zamieszkującego morza.
===== Kambr =====
Okres kambru trwał od 541 ±1,0 do 485,4 ±1,9 miliona lat temu. Jest pierwszym z sześciu okresów ery paleozoicznej. W okresie kambru rozpoczęła się eksplozja kambryjska, która charakteryzuje się pojawieniem największej liczby nowych organizmów w ciągu jednego okresu. W tym czasie wykształciła się duża liczba glonów, mimo iż stawonogi stanowiły w wodzie większą część populacji. Doszło również do wykształcenia prawie wszystkich żyjących wodnych typów. W kambrze rozpoczął się rozpad superkontynentu Rodinia, z którego większa część stała się częścią superkontynentu Gondwana.
===== Ordowik =====
Ordowik trwał od ok. 485,4 ±1,9 do 443,8 ±1,5 miliona lat temu. W tym okresie w znacznej liczbie wykształcały się do dziś powszechne gatunki organizmów, m.in. prymitywne ryby, głowonogi i korale. Najpowszechniejszymi formami życia były jednak trylobity, ślimaki i skorupiaki. Co ważniejsze, w okresie ordowiku doszło do zakolonizowania Gondwany przez pierwsze stawonogi. W końcowej fazie ordowiku Gondwana znajdowała się na obszarze koła podbiegunowego, z kolei Ameryka Północna połączyła się z Europą, zamykając przy tym Ocean Atlantycki. Zlodowacenie Afryki doprowadziło do znacznego obniżenia poziomu morza. W wyniku zlodowacenia Ziemia całkowicie (lub prawie całkowicie) została pokryta lądolodem, a to z kolei doprowadziło do wymierania ordowickiego, podczas którego wymarło ok. 60% wodnych bezkręgowców i 25% rodzin; wymieranie to jest uważane za najwcześniejsze masowe wymieranie i drugie co do skali w historii Ziemi.
===== Sylur =====
Sylur trwał od ok. 443,8 ±1,5 do 419,2 ±3,2 miliona lat temu. W tym czasie zakończyło się trwające od ordowiku zlodowacenie, dzięki czemu powstały lepsze warunki dla życia na Ziemi. Rozwinęła się znaczna ilość ryb, m.in. żuchwowców, bezżuchwowców oraz pierwszych ryb słodkowodnych. Najliczniejszą grupą drapieżników pozostawały stawonogi, m.in. wielkoraki. Rozwinęły się również stworzenia żyjące wyłącznie na lądzie, takie jak grzyby, pajęczaki i pareczniki. Rozwój roślin naczyniowych pozwolił rozprzestrzenić się na stałym lądzie innym gatunkom roślin, które stały się prekursorami roślinnego życia zamieszkującego powierzchnię kuli ziemskiej. W okresie syluru Ziemia dzieliła się na cztery kontynenty: Gondwanę (Afryka, Ameryka Południowa, Australia, Antarktyda, Syberia), Laurencję (Ameryka Północna), Bałtykę (Północna Europa) i Awalonię (Zachodnia Europa). Podniesienie poziomu morza doprowadziło do rozprzestrzenienia się wielu nowych gatunków organizmów wodnych.
===== Dewon =====
Dewon trwał od ok. 419,2 ±3,2 do 358,9 ±0,4 miliona lat temu. Okres ten charakteryzuje się dużą różnorodnością ryb, obejmującą opancerzone Dunkleosteus oraz ryby, z których ewoluowały pierwsze czworonogi. Z kolei na lądzie, w wyniku eksplozji dewońskiej, doszło do znacznego urozmaicenia gatunków roślin – rozwinęły się pierwsze drzewa i nasiona. W wyniku tego zdarzenia doszło również do urozmaicenia stawonogów. Dewon charakteryzuje się również pojawieniem się pierwszych płazów oraz znalezieniem się ryb na szczycie łańcucha pokarmowego. W końcowej fazie dewonu, w wyniku wymierania dewońskiego, wymarło 70% gatunków, co oznacza, że to zdarzenie było drugim co do skali wymieraniem w historii Ziemi.
===== Karbon =====
Karbon trwał od ok. 358,9 ±0,4 do 298,9 ±0,15 miliona lat temu. We wczesnej fazie karbonu średnia temperatura na Ziemi wynosiła 20 °C, jednak w jego środkowej fazie średnia temperatura spadła do ok. 10 °C. Znaczna część powierzchni Ziemi była pokryta tropikalnymi bagnami, a z żyjących w tym czasie drzew powstał używany obecnie węgiel kamienny. Prawdopodobnie największą ewolucją w tym czasie był rozwój jaj owodniowych, co pozwoliło płazom przemieścić się w głąb lądu i stać się dominującą gromadą podtypu kręgowców. Oprócz tego, na bagnach karbonu rozwinęły się pierwsze gady i synapsydy. W okresie karbonu nieustannie ochładzał się klimat, co na przełomie permu i karbonu doprowadziło do zlodowacenia Gondwany, której znaczna część w tym czasie znajdowała się na kole podbiegunowym.
===== Perm =====
Perm trwał od ok. 298,9 ±0,15 do 252,17 ±0,06 miliona lat temu i był ostatnim okresem paleozoiku. W początkowej fazie permu doszło do połączenia się wszystkich kontynentów, tworząc superkontynent Pangea oraz jedyny wówczas istniejący ocean Panthalassa. Ziemia w tym czasie była bardzo sucha. Klimat środkowej Pangei charakteryzował się surowymi porami roku, co było spowodowane brakiem wpływu oceanu na tę część kontynentu. Suchy klimat był dogodny dla żyjących na Ziemi drapieżników i synapsydów. Dominującymi stworzeniami zamieszkującymi Pangeę były dimetrodony i edafozaury (Edaphosaurus). W okresie permu pojawiły się pierwsze rośliny iglaste, które zdominowały krajobraz lądowy Ziemi. W końcowej fazie permu Pangea stawała się coraz bardziej sucha. Jej wewnętrzna część składała się wyłącznie z suchych pustyń zamieszkanych przez skutozaury i gorgonopsy (Gorgonopsia). Stworzenia te ostatecznie wyginęły wraz z 95% pozostałych organizmów zamieszkujących wówczas Ziemię w wyniku wymierania permskiego, będącego trzecim co do skali tego typu zdarzeniem w historii Ziemi.
==== Era mezozoiczna ====
Znany również jako „era dinozaurów”, mezozoik charakteryzuje się wzrostem liczby gadów, w związku z czym zdominowały one zarówno morza, jak i ląd oraz powietrze.
Termin „mezozoik” („życie środkowe”) pochodzi z języka greckiego – składa się z przedrostka meso-/μεσο („pomiędzy”), oraz zōon/ζῷον („zwierzę”, „istota żywa”). Jest jedną z trzech er geologicznych eonu fanerozoicznego, następującą po erze paleozoicznej („życie pradawne”) oraz przed erą kenozoiczną („nowe życie”).
Era rozpoczyna się w początkowej fazie wymierania permskiego, największego dobrze udokumentowanego tego typu wydarzenia mającego miejsce na Ziemi. Koniec ery mezozoicznej ma miejsce w trakcie wymierania kredowego, wyróżniającego się wymarciem nieptasich dinozaurów oraz części gatunków zwierząt i roślin. W erze mezozoiku miała miejsce znaczna aktywność tektoniczna, klimatyczna i ewolucyjna. Jednym z ważniejszych wydarzeń ery był stopniowy rozpad superkontynentu Pangea na mniejsze kontynenty, które stopniowo przemieszczały się w kierunku ich obecnych miejsc położenia. Klimat panujący w mezozoiku był zróżnicowany – następowały naprzemiennie okresy ciepła i zimna. Mimo to, ówczesna temperatura na Ziemi była wyższa niż obecnie. W triasie późnym pojawiły się nieptasie dinozaury, które w okresie jury stały się dominującymi stworzeniami lądowymi, zajmując tę pozycję przez około 135 milionów lat, po czym w końcowej fazie kredy doszło do ich wymarcia. Pierwsze ptaki pojawiły się w jurze, które ewoluowały z teropodów. W mezozoiku rozwinęły się również pierwsze ssaki, jednak ich rozmiary były stosunkowo niewielkie – przed rozpoczęciem się okresu kredy ich waga wynosiła poniżej 15 kg.
===== Trias =====
Trias trwał od ok. 252,17 ±0,06 do 201,3 ±0,2 miliona lat temu. Okres ten charakteryzuje się spustoszeniem, do jakiego doszło na Ziemi w wyniku wymierania permskiego. Dzieli się na trzy główne epoki: trias wczesny, trias środkowy i trias późny.
Trias wczesny trwał od 252,17 ±0,06 do 247,2 miliona lat temu. Krajobraz panujący wówczas na Ziemi zdominowany był przez pustynie Pangei. Najliczniejszymi stworzeniami były lystrozaury, labiryntodonty, euparkerie i inne organizmy, które zdołały przeżyć wymieranie. W ciągu tego czasu rozwinęły się temnospondyle, które stały się dominującym gatunkiem w znacznej części triasu.
Trias środkowy trwał od 247,2 do ok. 237 milionów lat temu. W tym czasie rozpoczął się rozłam Pangei oraz powstał ocean Tetyda. Ekosystem ożywił się po spustoszeniu, które dokonało się po „wielkim wymieraniu”. Do życia powróciły m.in. fitoplanktony, korale i skorupiaki, a osobniki należące do gadów zaczęły osiągać coraz większe rozmiary. Rozwinęły się nowe gatunki wodnych gadów, m.in. notozaury i ichtiozaury. Z kolei na lądzie zakwitły lasy sosnowe, pozwalając tym samym do rozwoju komarów i muszek owocowych. Pojawiły się również pierwsze krokodyle, które stały się konkurencją dla dużych płazów, dotychczas dominujących stworzeń słodkowodnych.
Trias późny trwał od ok. 237 do 201,3 ±0,2 miliona lat temu. Okres ten charakteryzuje się częstymi falami upałów oraz umiarkowanymi opadami. Ocieplenie klimatu doprowadziło do znacznego rozwoju gadów lądowych, w tym pierwszych prawdziwych dinozaurów, m.in. pterozaurów. Skutkiem zmiany klimatu było wymieranie triasowe, w wyniku którego wyginęły archozaury (z wyjątkiem krokodyli), synapsydy, 34% stworzeń wodnych oraz prawie wszystkie gatunki dużych płazów. Wymieranie triasowe było czwartym pod względem skali tego typu wydarzeniem w historii Ziemi – jego przyczyna pozostaje dyskusyjna.
===== Jura =====
Jura trwała od 201,3 ±0,2 do ok. 145 milionów lat temu. Dzieli się na trzy główne epoki: jurę wczesną, jurę środkową i jurę późną.
Jura wczesna trwała od 201,3 ±0,2 do 174,1 ±1,0 miliona lat temu. Panujący wówczas klimat był dużo bardziej wilgotny niż w okresie triasu, w związku z czym był on przeważnie tropikalny. Dominującymi stworzeniami zamieszkującymi oceany były plezjozaury, ichtiozaury i amonity, z kolei na lądzie dominowały dinozaury i inne gady – jednymi z najliczebniejszych gatunków były dilofozaury. Rozwinęły się pierwsze prawdziwe krokodyle, co niemal doprowadziło do wyginięcia dużych płazów; dalszy rozwój gadów doprowadził do ich zapanowania na Ziemi. W tym samym czasie rozwinęły się pierwsze ssaki.
Jura środkowa trwała od 174,1 ±1,0 do 163,5 ±1,0 miliona lat temu. W trakcie tej epoki zaczęły powstawać duże stada zauropodów, m.in. brachiozaurów i diplodoków, zamieszkujących ówczesne prerie pokryte paprociami. Rozwinęły się również różne gatunki drapieżników, m.in. allozaury. Środkowojurajskie lasy w dużej mierze składały się z drzew iglastych. Jednymi z liczebniejszych stworzeń oceanicznych były plezjozaury i ichtiozaury. Cechą charakterystyczną epoki jest szczytowa forma, w jakiej były gady.
Jura późna trwała od 163,5 ±1,0 do ok. 145 milionów lat temu. W tym czasie miało miejsce wymieranie jurajsko-kredowe, w wyniku którego wyginęły zauropody i ichtiozaury. Wymieranie było spowodowane podziału superkontynentu Pangea na dwa mniejsze – Laurazję i Gondwanę. Podniósł się poziom mórz, niszcząc paprociowe stepy i tworząc w ich miejscu płytkie połacie wodne. W trakcie epoki doszło do wyginięcia ichtiozaurów; przeżyła natomiast część zauropodów – niektóre zaliczające się do stworzenia, m.in. tytanozaury, wyginęły dopiero podczas wymierania kredowego. Dalszy wzrost poziomu mórz powodował stałe powiększanie się Oceanu Atlantyckiego dzielącego kontynenty – dzięki temu powstała możliwość różnicowania się dinozaurów.
===== Kreda =====
Kreda (znana również jako „era dinozaurów”) jest najdłuższym okresem składającym się na erę mezozoiczną. Dzieli się na dwie epoki: kredę wczesną oraz kredę późną.
Kreda wczesna trwała od ok. 145 do 100,5 miliona lat temu. W tym czasie dochodziło do powiększania się cieśnin morskich, co doprowadziło do częściowego wyginięcia zauropodów – przeżyli tylko ich przedstawiciele w Ameryce Południowej. Powstało wiele płytkich połaci wodnych, co było powodem wyginięcia ichtiozaurów. Na ich miejscu pojawiły się mozazaury, zastępując je jako główne stworzenia morskie. Rozwinęły się również eustreptospondyle, które zamieszkiwały wybrzeża oraz małe wyspy Europy. Pozostałe stworzenia, m.in. karcharodontozaury i spinozaury, zamieszkały puste przestrzenie, jakie pozostały po wymieraniu jurajsko-kredowym. Jednymi z najpowszechniejszych gatunków, jakie rozwinęły się w tym czasie, były iguanodony, które rozprzestrzeniły się na wszystkich kontynentach. Ponownie zauważalny stał się podział na pory roku – temperatura powietrza na kołach podbiegunowych spadała w okresie zimowym. Nie było to jednak przeszkodą dla lielynazaurów, które zamieszkiwały tamtejsze lasy. Inne gatunki dinozaurów, m.in. mutaburazaury, migrowały w te rejony w okresie letnim. Klimat panujący na kołach podbiegunowych nie sprzyjał krokodylom, dzięki czemu mogły mieszkać tu płazy, m.in. kulazuchy, zamieszkujące dzisiejszą południową Australię, znajdującą się wówczas na kole podbiegunowym południowym. W późniejszej fazie epoki wykształciły się nowe gatunki pterozaurów, charakteryzujące się dużymi rozmiarami, m.in. ornitocheiry, których rozpiętość skrzydeł dochodziła do 12 metrów. Do ważniejszych cech epoki można zaliczyć rozwój pierwszych prawdziwych ptaków. Ich ewolucja doprowadziła do zapoczątkowania rywalizacji z pterozaurami.
Kreda późna trwała od 100,5 do 66 milionów lat temu. Charakteryzuje się stałym spadkiem temperatury powietrza, mającym miejsce również w erze kenozoicznej, w związku z czym obszar tropików biegnący wzdłuż równika uległ zwężeniu. Inne obszary na Ziemi charakteryzowały się znacznymi zmianami klimatu między porami roku. Rozwinęły się nowe gatunki dinozaurów, które zdominowały sieć pokarmową, m.in. tyranozaury, ankylozaury, triceratopsy i hadrozaury. Epoka charakteryzuje się również stałym zmniejszaniem się populacji pterozaurów w związku z konkurencją w postaci ptaków; ostatnim wymarłym gatunkiem pterozaurów był kecalkoatl. Pojawiły się również pierwsze torbacze, będące padlinożercami zamieszkującymi lasy iglaste. Najliczebniejszymi stworzeniami wodnymi stały się mozazaury – wcześniej były nimi ichtiozaury. Rozwinęły się również duże gatunki plezjozaurów, m.in. elasmozaury. Rozwinęły się również pierwsze rośliny okrytonasienne. W końcowej fazie kredy ziemska atmosfera była zanieczyszczana przez erupcje wulkaniczne, mające miejsce m.in. w Trapach Dekanu. Uważa się, że w tym samym czasie doszło do zderzenia się meteoru z Ziemią, tworząc krater Chicxulub, tym samym doprowadzając do masowego wymierania znanego jako wymieranie kredowe. Było to piąte i ostatnie tego typu zdarzenie – w jego wyniku zginęło ok. 75% stworzeń, m.in. nieptasie dinozaury. Oprócz nich wyginęły również wszystkie inne organizmy, których waga przekraczała 10 kilogramów. Tym samym zakończyła się era dinozaurów.
==== Era kenozoiczna ====
Jedną z cech kenozoiku jest rozwój ssaków, który doprowadził do ich dominacji na lądzie. Era dzieli się na trzy epoki: paleogen, neogen i czwartorzęd.
Kenozoik znany jest również jako „era ssaków”, ponieważ wymarcie wielu gatunków organizmów pozwoliła im na znaczny rozwój.
We wczesnej fazie kenozoiku, po zakończeniu wymierania kredowego, planeta była zdominowana przez stosunkowo niewielkich przedstawicieli fauny, m.in. niewielkie ssaki, ptaki, gady oraz płazy. Z geologicznego punktu widzenia, ptaki i ssaki urozmaiciły się w niewielkim czasie, przede wszystkim ze względu na nieobecność gadów, które zdominowały planetę w mezozoiku. Niektórzy przedstawiciele ptaków nielotów osiągali większe rozmiary niż średniej wielkości człowiek. Ssaki zdominowały prawie każdą niszę ekologiczną (zarówno morską, jak i lądową), niekiedy osiągając rozmiary większe niż te żyjące obecnie.
===== Paleogen =====
Paleogen trwał od 66 do 23,03 miliona lat temu. Dzieli się na trzy epoki: paleocen, eocen i oligocen.
Paleocen trwał od 66 do 56 milionów lat temu. Jest to okres przejściowy między wymieraniem kredowym, a rozwinięciem się bogatego środowiska tropikalnego powstałego we wczesnym eocenie. Wczesny paleocen charakteryzuje się ożywieniem ekosystemu po tym wymieraniu. Zaczął formować się obecny kształt kontynentów; nastąpił również ich ponowny podział – Afroeurazja została podzielona przez Ocean Tetydy na Afrykę i Eurazję, a Ameryka została podzielona przez Cieśninę Panamską na dwie części. Epoka ta charakteryzuje się również stałym ocieplaniem się klimatu, w związku z czym lasy tropikalne rozciągały się nawet do obszarów polarnych. Dominującymi stworzeniami morskimi były rekiny, z kolei lądowymi archaiczne ssaki, m.in. kreodonty oraz naczelne, które rozwinęły się w erze mezozoicznej. Ssaki wciąż pozostawały niewielkimi stworzeniami. Największe żyjące wówczas stworzenia ważyły poniżej 10 kilogramów.
Eocen trwał od 56 do 33,9 miliona lat temu. Masa żyjących we wczesnym eocenie stworzeń pozostawała taka sama. Do stworzeń tych należały m.in. naczelne, wieloryby, konie i inne ssaki. Na szczycie łańcucha pokarmowego znajdowały się ptaki o dużych rozmiarach, takie jak Gastornis. Eocen to jedyna epoka, w której ptaki były dominującymi stworzeniami (z pominięciem ich przodków, czyli dinozaurów). Temperatura w tym czasie wynosiła ok. 30 °C (na obszarach okołobiegunowych występowały niewielkie jej wahania). W eocenie środkowym, między Australią i Antarktydą, uformował się Prąd Wiatrów Zachodnich – jego powstanie zdezorganizowało układ prądów morskich, w związku z czym nastąpiło ochłodzenie klimatu. Doprowadziło to do skurczenia się obszarów porośniętych lasami tropikalnymi. Zmiana klimatu pozwoliła ssakom przybrać znacznie większe rozmiary, m.in. wielorybom. W tym czasie na szczycie łańcucha pokarmowego były stworzenia takie jak Andrewsarchus, z kolei dominującymi zwierzętami wodnymi stały się wieloryby, m.in. bazylozaury. W późnym eocenie ponownie pojawił się podział na pory roku, powodując rozszerzenie się obszarów pokrytych sawannami oraz ewolucję trawy.
Oligocen trwał 33,9 do 23,03 miliona lat temu. Jedną z cech epoki było rozprzestrzenianie się trawy, doprowadzając do rozwinięcia się kolejnych gatunków zwierząt, z których znaczna część żyje do dnia dzisiejszego – są to m.in. słonie, koty, psy i torbacze. Pojawiło się również dużo nowych gatunków roślin, m.in. rośliny wiecznie zielone. Wciąż miał miejsce efekt chłodzący oraz podział na pory deszczowe oraz suche. W dalszym ciągu dochodziło również do powiększania się rozmiarów ssaków. W wydarzeniu znanym jako Grande Coupure rozwinął się również Paraceratherium, największy ssak lądowy w historii Ziemi, oraz nieparzystokopytne.
===== Neogen =====
Neogen trwał od 23,03 do 2,58 miliona lat temu, i jest zarazem najkrótszym okresem fanerozoiku. Dzieli się na dwie epoki: miocen oraz pliocen.
Miocen trwał od 23,03 do 5,333 milionów lat temu. W tym czasie dochodziło do dalszego rozprzestrzeniania się obszarów porośniętych trawą. W efekcie obszary te objęły znaczną część planety, tym samym zmniejszając jej zalesienie. Powstały lasy wodorostów, doprowadzając do rozwinięcia się nowych gatunków, m.in. kałanów morskich, znanych również jako wydry morskie. W tym czasie dobrze prosperowały nieparzystokopytne oraz małpy człekokształtne. Duża część lądu była wówczas jałowa i górzysta, w związku z czym główną formą żywienia wśród zwierząt był wypas. Uformowanie się Półwyspu Arabskiego doprowadziło do ostatecznego zamknięcia się Morza Tetydy, pozostawiając po sobie pozostałości w postaci Morza Czarnego, Czerwonego, Śródziemnego oraz Kaspijskiego. Ewoluowało również wiele nowych roślin – w miocenie środkowym rozwinęło się 95% współczesnych roślin nasiennych.
Pliocen trwał od 5,333 do 2,58 miliona lat temu. Okres ten cechuje się dramatycznymi zmianami klimatycznymi, które ostatecznie doprowadziły do wyewoluowania współczesnych roślin i zwierząt. Do najważniejszych wydarzeń epoki zaliczają się: ukształtowanie Panamy, akumulacja lodu na obszarach okołobiegunowych (będąca powodem przyszłego masowego wymierania), kolizja Półwyspu Indyjskiego z kontynentem azjatyckim (wskutek której powstały Himalaje), uformowanie się Appalachów i Gór Skalistych oraz wyschnięcie Morza Śródziemnego na kilka milionów lat. Rozwinęły się również australopiteki, najstarsi przodkowie człowieka. Za pomocą Przesmyku Panamskiego zwierzęta były w stanie emigrować między Ameryką Północną, a Ameryką Południową, dokonując w ten sposób spustoszenia w lokalnym środowisku ekologicznym. Zmiany klimatu doprowadziły do rozprzestrzenienia się sawann, mającego miejsce również obecnie. Kontynenty i morza ostatecznie przybrały obecny kształt, dokonując przy tym niewielkie zmiany pod względem ich położenia.
===== Czwartorzęd =====
Czwartorzęd trwa od 2,58 miliona lat i jest najmłodszym okresem ery kenozoicznej. Jego charakterystycznymi cechami jest obecność współczesnych zwierząt oraz znaczne zmiany klimatyczne. Dzieli się na dwie epoki: plejstocen i holocen.
Plejstocen trwał od 2,58 miliona do 11 700 lat temu. W tym czasie mają miejsce epoki lodowe, będące skutkiem globalnego ochłodzenia, które zaczęło się w eocenie środkowym. Podczas gdy lód stopniowo przemieszczał się w kierunku równika, na obszarach na północ i na południe od stref tropikalnych miały miejsce intensywne zimy, pojawiające się na przemian z łagodnymi latami. W tym samym czasie Afryka zmagała się z suszami, które doprowadziły do powstania pustyń Sahara, Namib i Kalahari. Mimo to, w trakcie epoki rozwinęły się nowe gatunki ssaków, m.in. mamuty, megaterium, Canis dirus oraz człowiek rozumny. Około 100 000 lat temu zakończyły się największe susze w historii Afryki; nastąpiła również ekspansja ludzi prymitywnych na nowe obszary. W końcowej fazie plejstocenu miało miejsce jedno z największych masowych wymierań w historii Ziemi, w wyniku którego zmarło wielu przedstawicieli ziemskiej megafauny oraz wszystkie gatunki z rodziny człowiekowatych (z wyjątkiem człowieka rozumnego). Miało to znaczny wpływ na wszystkie kontynenty, mniejszy w przypadku Afryki.
Holocen trwa od 11 700 lat. Znany jest również jako „era człowieka”. Charakteryzuje się również rozwojem człowieka, prowadzącego do uzyskania przez niego zdolności odczuwania zmysłami. Cała zapisana historia (w tym historia świata) ma swoją granicę w epoce holocenu. Aktywność człowieka jest powodem, dla którego dochodzi do stałego wymierania gatunków, trwającego od 10 000 lat p.n.e. Proces ten często jest nazywany „szóstą katastrofą”, ponieważ szacuje się, że w ciągu roku umiera ok. 140 000 gatunków.
== Teorie systemów żywych ==
Ideę mówiącą, że Ziemia jest żywa, można znaleźć w wielu pracach filozoficznych oraz religijnych, jednak do pierwszej naukowej dyskusji na ten temat doszło wraz ze szkockim naukowcem Jamesem Huttonem. W 1786 roku stwierdził, że Ziemia była superorganizmem, oraz że jej właściwą nauką powinna być fizjologia. Hutton jest uważany za ojca geologii, lecz jego idea żywej Ziemi została zapomniana w XIX w., kiedy panującym poglądem był redukcjonizm. Hipoteza Gai, zaproponowana w latach 60. XX w. przez naukowca Jamesa Lovelocka, sugeruje, że życie na Ziemi funkcjonuje jako jeden organizm, który określa i utrzymuje warunki środowiskowe potrzebne do przetrwania na niej.
Do pierwszej próby wytłumaczenia natury życia poprzez ogólną teorię systemów żywych (ang. general living systems theory) doszło w 1978 roku za sprawą amerykańskiego biologa Jamesa Griera Millera. Teoria ta, wyłaniając się z nauk ekologicznych i biologicznych, może próbować odwzorować ogólne zasady dotyczące tego, jak działają wszystkie systemy życiowe. Zamiast badać zachodzące zjawiska poprzez dzielenie obiektów na części składowe, ogólna teoria systemów żywych obserwuje zjawiska pod względem dynamicznych wzorów na stosunek organizmów z ich środowiskiem. W 1991 roku amerykański biolog Robert Rosen rozwinął ją, definiując system komponentowy jako „jednostkę organizacji; część posiadającą funkcję (tzn. określone powiązanie między częścią a całością)”. Za pomocą tej i innych pojęć Rosen ukształtował „relacyjną teorię systemów”, której celem jest wyjaśnienie szczególnych właściwości życia. Mianowicie, określił on „niepodzielność składowych organizmu” jako podstawową różnicę między systemami żywymi, a „maszynami biologicznymi”.
Systemowy pogląd życia (ang. systems view of life) odnosi się do środowiskowych oraz biologicznych strumieni pola jako do „wzajemności oddziaływań”. Wzajemne relacje ze środowiskiem są prawdopodobnie tak ważne do zrozumienia życia, jak w przypadku zrozumienia ekosystemów. W 1992 roku amerykański biofizyk Harold Morowitz wytłumaczył, że życie jest cechą ekosystemu, a nie pojedynczym organizmem lub gatunkiem. Dowodzi on, że ekosystemowa definicja życia jest lepsza niż jej biochemiczna oraz fizyczna wersja. Robert Ulanowicz w 2009 roku nazwał mutualizm kluczem do zrozumienia zachowania życia oraz ekosystemów.
Biologia systemów złożonych (ang. complex systems biology, CSB) to dziedzina nauki badająca złożoność organizmów z punktu widzenia teorii układów dynamicznych. Ta ostatnia często jest nazywana również biologia systemową, której celem jest zrozumienie najbardziej podstawowych aspektów życia. Biologia relacyjna, ściśle związana z biologią systemów złożonych oraz biologią systemową, skupia się głównie na zrozumieniu procesów życiowych z punktu widzenia najistotniejszych relacji oraz kategorii takich relacji, zachodzących wśród istotnych funkcjonalnych części organizmu.
== Powstanie życia na Ziemi ==
Wiek Ziemi wynosi ok. 4,54 mld lat. Badania sugerują, że życie na Ziemi istnieje od ok. 3,5 mld lat, przy czym szacowany wiek najstarszych fizycznych śladów życia wynosi 3,7 mld lat. Wszystkie znane formy życia ukazują podstawowe mechanizmy molekularne, odzwierciedlając swoje pochodzenie; hipotezy pochodzenia życia, opierające się na tych badaniach, starają się znaleźć mechanizm wyjaśniający proces formacji ostatniego uniwersalnego wspólnego przodka, począwszy od prostych związków organicznych, przez hipotetyczne życie przedkomórkowe, do protokomórek oraz metabolizmu.
Nie istnieje obecnie żaden konsensus naukowy co do tego, jak powstało życie, chociaż powstało wiele zaakceptowanych modelów naukowych, które opierają się na następujących badaniach:
eksperyment Stanleya Millera oraz praca Sidneya W. Foxa udowadniające, że warunki panujące na prymitywnej Ziemi sprzyjały reakcjom chemicznym, które syntezowały aminokwasy i inne związki organiczne pochodzące z ich nieorganicznych prekursorów
fosfolipidy spontanicznie produkują dwuwarstwę lipidową, podstawową strukturę błony komórkowej
Organizmy żywe syntezują białka, będące polimerami aminokwasów, używając instrukcji zakodowanych przez kwas deoksyrybonukleinowy (DNA). Synteza białka wiąże pośrednie polimery kwasów rybonukleinowych (RNA). Jedną z możliwości tego, jak powstało życie, jest to, że jako pierwsze uformowały się geny, a po nich powstały białka; alternatywna wersja jego powstania mówi, że jako pierwsze powstały białka, a po nich uformowały się geny.
Kiedy odkryto, że zarówno geny, jak i białka, potrzebują siebie nawzajem do wyprodukowania innych genów oraz białek, naukowcy zaczęli zastanawiać się, które z nich powstało jako pierwsze. W związku z tym naukowcy przyjęli hipotezę, że z tego powodu jest mało prawdopodobne, aby geny i białka powstawały niezależnie.
Francis Crick, angielski biolog molekularny i noblista, zasugerował, że początkowo życie opierało się na RNA, posiadającym podobnie jak w przypadku DNA cechy takie jak przechowywanie informacji oraz katalityczne właściwości niektórych białek. Hipoteza ta znana jest jako „świat RNA” i jest wspierana przez obserwację mówiącą, że dużo spośród najkrytyczniejszych elementów składowych komórek (tych, które ewoluowały najwolniej) składa się w większości lub całości z RNA. Duża część krytycznych kofaktorów (Adenozyno-5′-trifosforan, acetyl-CoA, dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy itp.) jest albo nukleotydem, albo substancją z nim związaną. Katalityczne właściwości RNA nie zostały zademonstrowane w tym samym czasie jak zaproponowana hipoteza, jednak zostały potwierdzone przez Thomasa Cecha w 1986 roku.
Z hipotezą świata RNA wiąże się problem polegający na tym, że synteza RNA prostych nieorganicznych protoplastów jest trudniejsza niż w przypadku organicznych cząsteczek. Jednym z tego powodów jest to, że prekursory DNA są bardzo stabilne i reagują z każdym innym bardzo powoli w panujących warunkach; zaproponowano hipotezę, że przed RNA organizmy żywe składały się z innych cząsteczek. Mimo to, udało się wykonać syntezę ustalonych cząsteczek RNA w warunkach, które występowały na Ziemi przed powstaniem życia, dodając w określonej kolejności alternatywne prekursory, równocześnie dodając w ciągu tej reakcji prekursor fosforanu. Dzięki temu badaniu hipoteza świata RNA staje się bardziej wiarygodna.
Znaleziska geologiczne odnalezione w 2013 roku pokazują, że reaktywne związki fosforowe (np. fosforany) występowały licznie w oceanach ok. 3,5 mld lat temu, oraz że schreibersyty łatwo reagowały z wodnym glicerolem, aby wygenerować fosforany oraz glicerolo-3-fosforany. Przyjęto hipotezę, że posiadające schreibersyt meteoryty, powstałe w Wielkim Bombardowaniu, mogły dostarczać zredukowany fosfor, który mógł reagować z prebiotycznymi cząsteczkami, tworząc fosforylowane biocząsteczki, jak RNA.
W 2009 roku miały miejsce eksperymenty demonstrujące ewolucję Darwina zachodzącą w dwukomponentowym systemie enzymów RNA (rybozymów) in vitro. Badania zostały przeprowadzone w laboratorium Geralda Joyce’a, który stwierdził, że „jest to pierwszy przykład (poza przestrzenią nauk biologicznych) ewolucyjnej adaptacji układu genetycznego cząsteczek”
Związki prebiotyczne mogły mieć pozaziemski zaczątek. Wnioski NASA z 2011 roku, opierające się na badaniach związanych z meteorytami znalezionymi na Ziemi, sugerują, że składowe DNA i RNA (adenina, guanina oraz związane z nimi cząsteczki organiczne) mogły powstać w przestrzeni kosmicznej.
W marcu 2015 roku naukowcy NASA podali informację, że po raz pierwszy zostały uformowane złożone związki organiczne DNA i RNA, m.in. uracyl, cytozyna i tymina. Dokonano tego w laboratorium w warunkach, jakie mają miejsce w przestrzeni kosmicznej, oraz użyto m.in. pirymidyny znalezionej w meteorytach. Pirymidyna, tak jak wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, bogate w węgiel związki chemiczne znalezione we Wszechświecie, według naukowców może powstawać w wybuchach czerwonych olbrzymów oraz w pyłach kosmicznych i chmurach gazowych.
== Warunki środowiska ==
Różnorodność życia na Ziemi jest rezultatem wzajemnej zależności między genetyką, zdolnościami metabolicznymi, wyzwaniami środowiskowymi i symbiozą. Środowisko mieszkalne Ziemi przez większość swojego istnienia było zdominowane przez mikroorganizmy oraz poddane ich metabolizmowi i ewolucji. Jako konsekwencja tych czynności mikrobowych, fizyczno-chemiczne środowisko Ziemi zmieniało się w geologicznej skali czasu, tym samym wyznaczając ścieżkę ewolucji dalszego życia. Dla przykładu, uwolnienie tlenu cząsteczkowego przez sinice jako produkt uboczny fotosyntezy doprowadziło do globalnych zmian w środowisku Ziemi. Tlen był toksyczny dla większości organizmów żyjących w tym czasie na Ziemi, w związku z czym pojawiły się nowe wyzwania ewolucyjne. Ostatecznie doprowadziło to do powstania głównych gatunków zwierząt i roślin na Ziemi. Ten związek między organizmami i środowiskiem jest nieodłączną cechą systemów życiowych.
Wszystkie formy życiowe wymagają pewnych rdzennych pierwiastków chemicznych potrzebnych do funkcjonowania biochemicznego. Zaliczają się do nich: węgiel, wodór, azot, tlen, fosfor oraz siarka – pierwiastkowe makroelementy będące składnikami odżywczymi wszystkich organizmów. – często reprezentowane pod akronimem CHNOPS. Razem tworzą kwasy nukleinowe, proteiny i lipidy, z których składa się znaczna część żywej materii. Spośród sześciu wymienionych pierwiastków, pięć zawiera chemiczne składniki DNA – nie zawiera ich jedynie siarka, która jest składnikiem cysteiny i metioniny. Najbogatszym biologicznie pierwiastkiem jest węgiel, który posiada zdolność wielokrotnego tworzenia wiązań kowalencyjnych. Pozwala to opierającym się na węglu (organicznym) cząsteczkom tworzyć ogromną różnorodność związków chemicznych (ang. chemical arrangements).
=== Zakres tolerancji ===
Niezbędnymi dla życia składnikami ekosystemu są: energia (światło słoneczne oraz energia chemiczna), woda, temperatura, atmosfera, grawitacja, składniki odżywcze oraz ochrona przed promieniowaniem ultrafioletowym. W wielu ekosystemach warunki zmieniają się w ciągu dnia, a także podczas zmiany pory roku. Aby żyć w tych ekosystemach, organizmy muszą potrafić przetrwać szereg warunków panujących w danym ekosystemie, zwanym „zakresem tolerancji”. Poza tymi ekosystemami, gdzie znajdują się „strefy fizjologicznego stresu”, warunki do przeżycia i rozmnażania są możliwe, lecz nie są optymalne. Poza tymi strefami znajdują się „strefy nietolerancji”, gdzie przeżycie i rozmnażanie organizmów jest niemożliwe lub mało prawdopodobne. Organizmy, które posiadają duży zakres tolerancji, są szerzej rozmieszczone niż organizmy z wąskim zakresem tolerancji.
Aby przeżyć, wybrane mikroorganizmy mogą przyjmować formy, które umożliwią im przeciwstawić się przemrożeniu, całkowitemu odwodnieniu, wysokiemu ryzyku radiacyjnemu oraz innym wyzwaniom chemicznym i fizycznym. Te organizmy mogą przeżyć w tych warunkach tygodnie, miesiące, lata, a nawet całe wieki. Ekstremofile to mikrobiologiczne formy życia, które prosperują poza zakresami warunków, w których formy życia są powszechne. Podczas gdy wszystkie organizmy składają się z niemal identycznych cząsteczek, ewolucja umożliwiła tym mikrobom dostosować się do trudnych warunków. Wciąż trwa proces tworzenia opisu struktury i różnorodności metabolicznej społeczności mikrobiologicznych żyjących w tych ekstremalnych środowiskach
Mikrobowe formy życiowe żyją również w Rowie Mariańskim, najgłębszym rowie oceanicznym na Ziemi, oraz wewnątrz skał znajdujących się nawet do 580 m pod dnem morza, na głębokości 2600 m pod poziomem morza.
Badania nieustępliwości i wielofunkcyjności życia na Ziemi oraz zrozumienie układów cząsteczkowych wykorzystywanych przez niektóre organizmy w celu przeżycia to jedne z ważniejszych czynników wpływających na szukanie życia pozaziemskiego. Dla przykładu, porosty mogą przeżyć miesiąc w imitowanym marsjańskim środowisku.
== Forma i funkcja ==
Komórka to podstawowa jednostka struktury każdego żyjącego organizmu. Każda komórka powstaje w wyniku podziału wcześniejszej komórki. Teoria komórkowa została sformułowana we wczesnym XIX wieku przez Henriego Dutrochet, Theodora Schwanna, Rudolfa Virchowa i innych naukowców. Niedługo po jej utworzeniu teoria została szeroko zaakceptowana. Aktywność organizmu jest zależna od całkowitej aktywności jego komórek, wraz z przepływem energii zachodzącym wewnątrz oraz między nimi. Komórki zawierają dziedziczne informacje przenoszone w postaci kodu genetycznego podczas ich podziału.
Istnieją dwa podstawowe rodzaje komórek. Prokarionty nie posiadają jąder komórkowych oraz organelli komórkowych, lecz posiadają koliste DNA i rybosomy. Na prokarionty składają się dwie domeny: bakterie i archeony. Innym podstawowym rodzajem komórek są eukarionty, posiadające odrębne jądra komórkowe otoczone błoną komórkową oraz organelle (m.in. mitochondria, chloroplasty, lizosomy, retikulum endoplazmatyczne oraz wakuole). Oprócz tego, posiadają one zorganizowane chromosomy przechowujące materiał genetyczny. Wszystkie gatunki, na które składają się duże, złożone organizmy, to eukarionty – są to zwierzęta, kwiaty i grzyby, chociaż wiele gatunków eukariotów to protisty będące mikroorganizmami. Formalny model tłumaczy, że eukarionty ewoluowały z prokariontów, wraz z głównymi organellami eukariotów stworzonymi w trakcie endosymbiozy między bakteriami, a prekursorowymi komórkami eukariotycznymi.
Mechanizmy molekularne biologii komórkowej opierają się na białkach. Większość z nich jest syntezowana przez rybosomy w procesie biosyntezy białka. W komórkach eukariotycznych białka mogą być transportowane i przetwarzane w aparacie Golgiego, w ten sposób przygotowując je do wysłania ich do miejsca przeznaczenia.
Komórki rozmnażają się w procesie podziału komórek, w którym komórka rodzicielska dzieli się na dwie lub więcej komórek potomnych. U prokariontów podział komórek zachodzi w procesie schizogonii, w którym DNA jest replikowane. Następnie dwie kopie DNA są dołączane do fragmentów błony komórkowej. W przypadku eukariontów zachodzi bardziej złożony proces mitozy. Jego końcowy rezultat jest jednak taki sam; nowo powstałe kopie komórek są identyczne zarówno z komórką rodzicielską, jak i z każdą inną komórką (z wyjątkiem mutacji). W przypadku każdej z nich dochodzi do dalszego podziału.
Istnieje możliwość, że organizmy wielokomórkowe ewoluowały z kolonii składających się z takich komórek. Komórki te w wyniku adhezji mogą tworzyć grupy organizmów. Poszczególni członkowie kolonii mogą przeżyć samodzielnie, z kolei osobniki należące do prawdziwego wielokomórkowego organizmu posiadają specjalizacje, które powodują, że osobniki te są zależne od pozostałych komórek wchodzących w skład tego organizmu, bez których nie mogłyby przeżyć. W styczniu 2016 roku naukowcy podali informację, że ok. 800 mln lat temu w pojedynczej cząsteczce doszło do niewielkich zmian genetycznych, którym nadano nazwę GK-PID. Mogły one pozwolić organizmom przejść z organizmu jednokomórkowego do organizmu wielokomórkowego.
Komórki posiadają wyewoluowane metody, za pomocą których dostrzegają i reagują na swoje mikrośrodowisko, tym samym polepszając zdolność przystosowania się. Sygnalizacja komórkowa koordynuje aktywności komórkowe, tym samym regulując podstawowe funkcje organizmów wielokomórkowych. Sygnalizacja międzykomórkowa następuje w trakcie bezpośredniego kontaktu komórkowego, wykorzystując przy tym sygnalizację jukstakrynową (ang. juxtacrine signalling), lub pośrednio, w trakcie wymiany agentów, tak jak w układzie hormonalnym. W bardziej złożonych organizmach koordynacja aktywności może zachodzić dzięki układowi nerwowemu.
== Klasyfikacja organizmów ==
Pierwsza znana próba klasyfikacji organizmów została przeprowadzona przez greckiego filozofa Arystotelesa, który dokonał podziału wszystkich żyjących wówczas organizmów na zwierzęta i rośliny, opierając się głównie na ich zdolności poruszania się. Dokonał również podziału zwierząt na posiadające lub nieposiadające krwi (lub nieposiadające czerwonej krwi). Podział ten można dopasować do podziału na kręgowce i bezkręgowce. Arystoteles podzielił zwierzęta posiadające krew na pięć grup: żyworodne czworonogi (ssaki), jajorodne czworonogi (gady i płazy), ptaki, ryby oraz walenie. Nieposiadające krwi zwierzęta również zostały podzielone na pięć grup: głowonogi, skorupiaki, owady (zaliczały się do nich również pająki, skorpiony i pareczniki), posiadające skorupę (zaliczała się do nich większość mięczaków i szkarłupni) oraz zwierzokrzewy. Choć praca Arystotelesa posiadała pewne błędy, to była to największa biologiczna synteza, jaka do tego czasu powstała – wykorzystywana była w ciągu kolejnych wieków po jego śmierci.
Eksploracja Ameryki przyczyniła się do odkrycia ogromnej liczby nowych gatunków roślin i zwierząt, które wymagały opisu oraz sklasyfikowania. Pod koniec XVI oraz na początku XVII wieku miały miejsce szczegółowe badania nad zwierzętami, które miały posłużyć jako baza dla systemu klasyfikacyjnego organizmów. Pod koniec lat 40. XVIII wieku Karol Linneusz wprowadził swój system binominalnego nazewnictwa gatunków, będący częścią systemu klasyfikacyjnego organizmów. Linneusz starał się udoskonalić to dzieło i zmniejszyć długość wcześniej używanych wielowyrazowych nazw poprzez zniesienie niepotrzebnej retoryki, wprowadzenie nowych opisowych terminów oraz precyzyjne zdefiniowanie jego znaczenia. Konsekwentnie wykorzystując ten system, Linneusz oddzielił nazewnictwo od taksonomii.
Początkowo grzyby były zaliczane do roślin. Przez krótki czas Linneusz zaliczał je do zwierzęcego taksonu Vermes, jednak później ponownie zaliczył je do roślin. Herbert Faulkner Copeland zaliczył grzyby do stworzonego przez siebie królestwa Protoctista, w ten sposób częściowo unikając problemu, jednak mimo to nadał im specjalny status. Problem został ostatecznie rozwiązany przez Roberta Whittakera, który w swoim systemie sklasyfikował grzyby jako osobne królestwo. Historia życia na Ziemi pokazuje, że grzyby są bardziej zbliżone do zwierząt niż do roślin.
Nowe odkrycia, które umożliwiły bardziej szczegółowe badania nad komórkami i mikroorganizmami, przyczyniły się odkrycia nowych form życia oraz powstania nowych dziedzin biologii – biologii komórkowej oraz mikrobiologii. Nowo odkryte organizmy początkowo były zaliczane do pierwotniaków jako zwierzęta, oraz do plechowców jako rośliny, jednak później zostały połączone w królestwo protistów przez Ernsta Haeckela; w dalszym okresie dokonano przeklasyfikowania prokariontów na królestwo Monera, które później zostały podzielone na dwie oddzielne grupy – bakterie i archeony. Doprowadziło to do powstania nowego, składającego się z sześciu królestw systemu, oraz ostatecznie do powstania trzydomenowego systemu opartego na relacjach ewolucyjnych. Klasyfikacja eukariotów, w szczególności protistów, pozostaje jednak kontrowersyjna.
Podczas rozwoju mikrobiologii, biologii molekularnej oraz wirusologii dokonano odkrycia niekomórkowych agentów, którymi są m.in. wirusy i wiroidy. Mimo że są uważane za żywe, w przeszłości trwała dyskusja nad tym, czy organizmy te są rzeczywiście organizmami żywymi; wirusy nie posiadają części cech życiowych, m.in. posiadanie błony komórkowej, przechodzenie procesu metabolizmu, umiejętność rozwoju oraz reagowanie na otaczające je środowisko. Opierając się na genetyce oraz biologii, wirusy mogą być klasyfikowane jako gatunki, jednak wiele aspektów ich klasyfikacji jest kontrowersyjnych.
W latach 60. XX w. powstała metoda klasyfikacji zwana kladystyką, polegająca na przedstawianiu kladów w drzewie filogenetycznym.
== Życie pozaziemskie ==
Ziemia jest jedyną znaną planetą będącą siedliskiem życia. Innymi miejscami we Wszechświecie, które mogą być zamieszkane przez mikroorganizmy, jest wnętrze Marsa, atmosfera Wenus oraz oceany wewnątrz niektórych naturalnych satelitów i gazowych olbrzymów. W celu określenia, w jakich warunkach w systemach słonecznych może istnieć cywilizacja, używa się równania Drake’a.
Obszar wzdłuż ciągu głównego gwiazdy, który może być korzystny dla życia zamieszkującego planety posiadające warunki podobne do Ziemi, jest zwany ekosferą. Wewnętrzne i zewnętrzne promienie ekosfery różnią się między sobą jasnością emitowaną przez gwiazdę. Gwiazdy masywniejsze niż Słońce posiadają większą ekosferę, jednak pozostają w ciągu głównym w krótszym odstępie czasowym. W przypadku czerwonych karłów ma jednak miejsce zupełnie inny problem – ich ekosfera jest mniejsza, przez co jest przedmiotem większej aktywności słonecznej oraz efektów obrotu synchronicznego pobliskich orbit. Dlatego wśród gwiazd o pośredniej masie (np. Słońce) istnieje większe prawdopodobieństwo rozwoju form życiowych podobnych do tych zamieszkujących Ziemię. Położenie gwiazdy w galaktyce również może mieć wpływ na wielkość prawdopodobieństwa występowania form życiowych. Gwiazdy znajdujące się w regionach obfitych w pierwiastki ciężkie, z których mogą powstawać planety, w zestawieniu z niskim współczynnikiem występowania supernowych, mogących niszczyć siedliska życia, są uważane za posiadające większe prawdopodobieństwo występowania wokół nich planet zamieszkanych przez złożone formy życiowe.
== Śmierć ==
Śmierć to permanentne wygaśnięcie wszystkich czynności życiowych i procesów życiowych w organizmie lub komórce. Może ona wystąpić w wyniku wypadku, katastrofy, choroby, zależności międzygatunkowych, niedożywienia, zatrucia, starzenia się lub samobójstwa. Po śmierci organizmu, jego szczątki wchodzą w skład cyklu biogeochemicznego. Organizm może zostać spożyty przez drapieżnika lub padlinożercę – pozostały materiał organiczny może następnie zostać szerzej rozłożony przez detrytusożerców (organizmy przetwarzające detrytus), zwracając go środowisku na ponowny użytek w łańcuchu pokarmowym.
Jednym z problemów w zdefiniowaniu śmierci jest różnica między śmiercią a życiem. Śmierć wydaje się odwoływać zarówno do momentu, w którym kończy się życie, jak i do momentu, w którym rozpoczyna się stan następujący po zakończeniu życia. Ustalenie, kiedy następuje śmierć, wymaga określenia konceptualnej granicy między życiem a śmiercią. Jest to problematyczne, ponieważ nie istnieje zgoda w kwestii tego, jak zdefiniować życie. Natura śmierci przez tysiąclecia była źródłem niepokoju tradycji religijnych oraz dochodzeń filozoficznych. Wśród wielu religii istnieje wiara w życie pozagrobowe, reinkarnację duszy lub zmartwychwstanie ciała.
Wymieranie to proces, w którym umiera grupa taksonów lub gatunków, tym samym zmniejszając bioróżnorodność. Moment wyginięcia gatunku na ogół jest uznawany za moment, w którym umiera ostatni jego przedstawiciel. Ustalenie tego momentu jest trudne, ponieważ zasięg występowania danego gatunku może być bardzo duży, w związku z czym wykonuje się je po określonym czasie jego nieobecności. Gatunki mogą wymierać w wyniku braku umiejętności do przeżycia w zmieniającym się siedlisku lub poprzez przegraną z przewyższającą je konkurencją. W całej historii Ziemi wyginęło około 99% kiedykolwiek zamieszkujących ją gatunków. Możliwe jednak, że masowe wymierania mogą wywierać wpływ na prędkość, z jaką dochodzi do ewolucji życia, tworząc szanse dla nowych grup organizmów do rozwoju i ewoluowania.
Skamieniałości to zachowane szczątki lub ślady zwierząt, roślin i innych organizmów, pochodzące z dalekiej przeszłości. Ogół skamieniałości, zarówno odnalezionych, jak i nieodnalezionych, oraz ich rozmieszczenie w posiadających je formacjach skalnych i pokładach osadowych (warstwach), jest nazywany zapisem kopalnym. Zachowane próbki są określane jako skamieniałości, jeśli ich wiek wynosi więcej niż 10 tysięcy lat. W związku z tym najmłodsze skamieniałości pochodzą z początku epoki holocenu, natomiast najstarsze z eonu archaiku, do 3,4 miliarda lat.
== Sztuczne życie ==
Sztuczne życie to dziedzina nauki mająca na celu badanie systemów odnoszących się do życia, jego procesów, oraz jego ewolucji za pomocą symulacji wykonywanych przy użyciu symulacji komputerowych, robotyki i biochemii. Badania sztucznego życia imitują tradycyjną biologię, odtwarzając niektóre aspekty zjawisk biologicznych. Naukowcy badają logikę systemów życiowych, tworząc sztuczne środowiska – w ten sposób starają się zrozumieć złożone przetwarzanie informacji, które określają te systemy.
Biologia syntetyczna to dział biotechnologii, który stanowi połączenie nauki i bioinżynierii. Jej celem jest projektowanie i tworzenie nowych funkcji biologicznych i systemów, które nie znajdują się w przyrodzie. Biologia syntetyczna obejmuje redefinicję oraz rozwój biotechnologii, wraz z celami takimi jak bycie zdolnym do projektowania i tworzenia biologicznych systemów inżynieryjnych, które przetwarzają informacje, wytwarzają materiały i struktury, produkują energię, dostarczają żywność oraz utrzymują i wzmacniają ludzkie zdrowie i środowisko.
== Poglądy na istotę życia ==
Wśród poglądów na istotę życia można wyróżnić następujące teorie:
=== Materializm ===
Jednym z najstarszych poglądów jest materializm, według którego wszystko składa się z materii, a życie jest jedynie jej złożoną formą. Empedokles argumentował, że każdy obiekt we Wszechświecie składa się z kombinacji czterech żywiołów lub korzeni: ziemi, wody, powietrza i ognia – wyjaśniają one wszystkie zachodzące zmiany. Wszystkie formy życia, oraz ich różnorodność, powstały przez mieszaniny tych żywiołów .
Demokryt uważał, że podstawową cechą życia jest posiadanie duszy (psyche). Tak jak w przypadku innych starożytnych pisarzy, Demokryt próbował wyjaśnić, co sprawia, że dana istota jest żywa. Tłumaczył on, że ogniste atomy wspólnie tworzą duszę, dokładnie w ten sam sposób, w jaki atomy i pustka tworzą każdy inny obiekt. Demokryt wypowiadał się na temat ognia ze względu na widoczny związek pomiędzy życiem a ciepłem, oraz ze względu na ruch ognia .
Materializm mechanistyczny, powstały w starożytnej Grecji, został odrodzony oraz skorygowany przez francuskiego filozofa Kartezjusza, który twierdził, że zwierzęta i ludzie byli grupą części, które razem funkcjonowały jak maszyna. Teoria ewolucji, stworzona w 1859 roku przez Karola Darwina, jest mechanistycznym wyjaśnieniem powstawania gatunków za pomocą doboru naturalnego.
=== Hilemorfizm ===
Hilemorfizm to teoria stworzona przez Arystotelesa, według której każdy byt jest kombinacją formy i materii. Jednym z głównych zainteresowań Arystotelesa była biologia – ok. 1/4 jego Corpus Aristotelicum to dzieła biologiczne. Jedno z nich tłumaczy, że każdy byt w materialnym Wszechświecie składa się z materii i formy, a formą żyjącego bytu jest dusza. Istnieją trzy rodzaje dusz: dusza wegetatywna (u roślin; dzięki niej rosną, przekwitają i odżywiają się, jednak nie powodują u niej ruchu oraz uczuć), dusza zwierzęca (dzięki niej zwierzęta poruszają się i posiadają uczucia) oraz dusza rozumna (źródło świadomości i rozumowania, które (według Arystotelesa) posiada tylko człowiek). Każda wyższa dusza posiada cechy niższej duszy. Arystoteles uważał, że skoro materia nie istnieć bez formy, tak forma nie może istnieć bez materii, dlatego dusza nie istnieć bez ciała.
Teoria Arystotelesa jest spójna z teleologicznymi wyjaśnieniami życia, które tłumaczą zjawiska w kategoriach celu oraz ukierunkowania na cel – dlatego np. biel pokrywająca futro białego niedźwiedzia jest tłumaczona pod względem celowości jego kamuflażu. Kierunek przyczynowości (od przeszłości do przyszłości) zaprzecza naukowemu dowodowi naturalnej selekcji, który wyjaśnia konsekwencję z punktu widzenia poprzedniej przyczyny. Cechy biologiczne nie są opisywane poprzez opisanie jej optymalnego rezultatu, lecz poprzez opisanie historii ewolucji gatunku, co doprowadziło do naturalnej selekcji cech, o których mowa.
=== Witalizm ===
Witalizm to hipoteza stworzona przez Georga Ernsta Stahla, według której zasada życiowa jest niematerialna. Witalizm był uznawany do połowy XX w. m.in. przez filozofów Henriego Bergsona, Friedricha Nietzsche, Wilhelma Diltheya, anatoma Marie François Xaviera Bichata oraz chemika Justusa von Liebiga. Do witalizmu zaliczają się również myśl, że miała miejsce zasadnicza różnica między materiałem organicznym a nieorganicznym, oraz przekonanie, że materiał organiczny może pochodzić wyłącznie od istot żywych. Przekonanie to zostało obalone w 1826 roku, kiedy Friedrich Wöhler stworzył mocznik z materiału nieorganicznego. Ta synteza Wöhlera jest uważana za początek nowoczesnej chemii organicznej. Synteza ta ma historyczne znaczenie, ponieważ po raz pierwszy związek organiczny został stworzony w reakcjach nieorganicznych.
W latach 50. XIX w. Hermann von Helmholtz zademonstrował, że podczas ruchu mięśni nie zostaje utracona energia, i zasugerował, że do poruszania mięśniami nie są potrzebne żadne siły witalne. Wyniki te doprowadziły do porzucenia naukowych zainteresowań teoriami witalistycznymi, chociaż wciąż uznawane są teorie pseudonaukowe takie jak homeopatia, która interpretuje choroby spowodowane przez zaburzenia sił witalnych i życiowych.
Istoty żywe różnią się w sposób zasadniczy od ciał nieożywionych i podlegają działaniu swoistych praw, niezależnych od praw fizyki i chemii; procesy życiowe zależą od swoistej siły życiowej (vis vitalis), rozumianej przyrodniczo lub pozaprzyrodniczo (entelechia Arystotelesa, élan vital Bergsona) – obecnie pogląd ten nie jest otwarcie prezentowany w nauce.
=== Mechanicyzm (redukcjonizm) ===
Wszystkie zjawiska związane z życiem można sprowadzić (zredukować) do tych samych praw fizyki i chemii, które rządzą materią nieożywioną (zob. chemoton).
Z redukcjonizmem związane jest tzw. podejście substratowe, wiążące zjawisko życia ze swoistymi rodzajami związków chemicznych, stanowiących podłoże (substrat) procesów życiowych:
=== Komplemetaryzm (emergentyzm) ===
Układy fizyczne mogą występować na różnych poziomach organizacji; na wyższych poziomach rządzą nimi, oprócz praw właściwych dla poziomów niższych, uzupełniające je prawa, swoiste dla danego poziomu (komplementarne); w odniesieniu do układów żywych, na wyższych poziomach organizacji życia, obowiązują, oprócz praw fizycznych i chemicznych, swoiste prawa biologiczne, a oprócz przemian fizycznych i reakcji chemicznych, zachodzą swoiste procesy (zjawiska) biologiczne.
Z emergentyzmem związane jest podejście systemowe, oparte na założeniu, że właściwości układu jako całości są wynikiem nie tylko właściwości jego elementów, ale struktury układu (np. chemoton):
== Poziomy organizacji układów związanych z życiem ==
Biologia tradycyjnie wyróżnia kilka poziomów organizacji układów związanych ze zjawiskiem życia. Wiążą się z nimi poszczególne nauki biologiczne, różniące się przedmiotem badań i metodologią. Zwykle wyróżnia się następujące poziomy organizacji i odpowiadające im nauki biologiczne:
Subkomórkowy („części składowych komórki”, „zorganizowanej materii organicznej”), przedmiot badań biologii molekularnej; obejmuje poziom molekularny (związków chemicznych, w tym szczególnie białek i kwasów nukleinowych, badany także przez biofizykę i biochemię) i poziom struktur subkomórkowych oraz wirusów. Chociaż na poziomie molekularnym opis zjawisk można sprowadzić do praw fizyki i chemii (tak bada ten poziom biofizyka i biochemia), to molekuły białek i kwasów nukleinowych mają szczególnie duże rozmiary i różnorodność. Wchodzą one w skład struktur wyższego rzędu, które są z kolei elementami struktur bardziej złożonych. Istnieje hierarchia struktur o rosnącej organizacji (np. cząsteczka DNA – chromosom – jądro komórkowe). Hierarchii struktur odpowiada hierarchia funkcji – wzajemna kontrola i zależność procesów fizycznych i chemicznych. Integracja funkcji nie jest jednak całkowita i nie możemy nazwać struktur (układów) tego poziomu żywymi. Struktury subkomórkowe nie funkcjonują poza strukturą komórki. Pewnym wyjątkiem są tu mitochondria, które funkcjonują po wyizolowaniu z komórki i umieszczeniu w odpowiednich warunkach oraz chloroplasty, które nie tylko funkcjonują w takich warunkach, ale nawet udało się przeprowadzić ich jednorazowy podział.
Komórkowy (organizmu jednokomórkowego), przedmiot badań biologii komórki – cytologii. Na tym poziomie zachodzi pełna integracja funkcji i pojawiają się typowe właściwości organizmu żywego (kryteria życia). Komórka jest więc najprostszą jednostką życia, najprostszym żywym integronem. Mogą więc istnieć i istnieją organizmy jednokomórkowe.
Organizmu wielokomórkowego – układu złożonego z wielu (nieraz miliardów) komórek, tworzących morfologiczną i funkcjonalną całość (integron), uporządkowanych w takie podukłady jak tkanki (podpoziom tkankowy, przedmiot badań histologii), narządy i układy narządów (przedmiot badań anatomii i fizjologii).
Ponadorganizmalny (ponadosobniczy) – obejmujący takie układy (integrony), jak stado, populacja, biocenoza i planetarny system żywy, czyli biosfera (geobiocenoza), przedmiot badań ekologii, genetyki populacji, socjobiologii, ewolucjonizmu.
Termin „życie” może odnosić się do zespołu procesów czy właściwości na poziomie komórki, organizmu (osobnika) – „życie zwierzęcia, rośliny”, jak i na poziomie ponadosobniczym, aż do biosfery włącznie – „życie na Ziemi”.
Przerwanie procesów życiowych jednostki morfologiczno-funkcjonalnej (integronu) danego poziomu, nie przerywa bezpośrednio procesów życiowych na innych poziomach. Np. śmierć organizmu wielokomórkowego (rozpad integronu) nie oznacza natychmiastowej śmierci narządów (możliwy jest przeszczep), a następujący po pewnym czasie rozpad funkcjonalny (śmierć) narządu nie oznacza śmierci komórek wchodzących w jego skład (możliwa jest hodowla tkanek). Śmierć poszczególnych komórek, wchodzących w skład organizmu wielokomórkowego nie musi oznaczać jego śmierci, śmierć poszczególnych organizmów nie musi oznaczać śmierci populacji.
=== Trzy systemy ===
Organizmy żywe są bez wyjątku złożone z trzech wzajemnie powiązanych podsystemów:
systemu metabolicznego – zapewniającego autonomię energetyczną
systemu informacyjnego – zapewniającego regulację i sterowanie
systemu kompartmentalizacyjnego – zapewniającego wyodrębnienie ze świata zewnętrznego.
=== Trzy poziomy organizacji ===
Podsystemy te możemy wyróżnić na trzech poziomach organizacyjnych związanych z życiem:
komórkowym:
system metaboliczny: autokatalityczne procesy biochemiczne komórki
system informacyjny: DNA i mechanizm ekspresji genów
system kompartmentalizacyjny: błona komórkowa, ściana komórkowa, cytoszkielet
organizmalnym:
system metaboliczny: układ pokarmowy, układ oddechowy, układ krążenia
system informacyjny: układ nerwowy i układ hormonalny
system kompartmentalizacyjny: skóra, układ odpornościowy, układ mięśniowo-kostny
ponadorganizmalnym:
system metaboliczny: systemy wymiany żywności, polowanie grupą
system informacyjny: systemy sygnałów międzyosobniczych, hierarchia społeczna, systemy feromonalne
system kompartmentalizacyjny: terytoria i granice.
Niektóre formy życia występują tylko na poziomie pierwszym (organizmy jednokomórkowe), niektóre na pierwszym i drugim poziomie (organizmy wielokomórkowe), a niektóre na wszystkich trzech poziomach (wielokomórkowe organizmy społeczne).
Podstawowym poziomem organizacji życia jest poziom komórkowy.
== Wirusy ==
Odpowiedź na pytanie czy wirusy są żywe? zależy od przyjętej definicji życia. W świetle powyższych 'biologicznych' definicji wirusy jako indywidualne osobniki, nie są ożywione. Wirusy podlegają jednak procesowi ewolucji, mają zdolność do namnażania się i zmienności, dlatego stanowią część procesu życia na Ziemi.
Wirusy częściej są postrzegane jako replikatory niż jako formy życia. Są często opisywane jako „organizmy na krawędzi życia”, ponieważ posiadają geny, ewoluują poprzez selekcję naturalną oraz replikują się poprzez wielokrotne kopiowanie samych siebie dzięki samoorganizacji. Jednakże wirusy nie metabolizują i potrzebują komórkę gospodarza do tworzenia nowych produktów. Samowystarczalny wirus w komórce gospodarza posiada implikacje w badaniach nad pochodzeniem życia, w związku z czym istnieje hipoteza, że życie powstało jako samozorganizowana cząsteczka organiczna.
== Zobacz też ==
astrobiologia
filogeneza
chronobiologia
Życie konsekrowane
oczekiwana dalsza długość trwania życia
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
SylviaS. Berryman SylviaS., Democritus, Edward N.E.N. Zalta (red.), [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2 grudnia 2016, ISSN 1095-5054 [dostęp 2015-07-04] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-21] (ang.). typ?
RichardR. Parry RichardR., Empedocles, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 11 września 2012, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-21] (ang.). typ?
== Linki zewnętrzne ==
BruceB. Weber BruceB., Life, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 7 listopada 2011, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-31] (ang.). (Życie)
|
wikipedia
|
Eksperyment biologiczny
Eksperyment biologiczny – badanie przeprowadzone w ściśle zaplanowanych warunkach, np.: w laboratorium, oraz według określonych zasad. Polega na celowym wywołaniu konkretnych zjawisk w układach biologicznych (np.: organizmy, populacja) oraz obserwowaniu ich przebiegu. Najczęściej celem eksperymentu biologicznego jest sprawdzenie (weryfikacja) postawionej hipotezy, następnie jej przyjęcie lub odrzucenie, a także poznanie prawidłowości rządzących określonym układem biologicznym.
== Przypisy ==
== Literatura ==
Vademecum Biologia 2008, Wyd. Operon
== Linki zewnętrzne ==
MarcelM. Weber MarcelM., Experiment in Biology, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 14 lutego 2012, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-17] (ang.).
|
wikipedia
|
Próba biologiczna
Próba biologiczna, biotest – ocena wpływu danej substancji na żywy organizm.
Ilościowe oszacowanie oddziaływania uzyskuje się przez porównanie efektu ze znanym wzorcem, ustalonym na podstawie kontrolowanych prób o znanej koncentracji tej substancji.
Przykłady biotestu:
Określanie czystości wody za pomocą obserwacji stanu żywych organizmów.
Sprawdzenie działania nowych leków na organizmy żywe – bakterie, rośliny czy zwierzęta.
|
wikipedia
|
Techniki laboratoryjne
Techniki laboratoryjne to zespoły czynności, które rutynowo wykonuje się w laboratoriach i których opanowanie jest podstawowym warunkiem właściwej pracy eksperymentalnej.
Liczba technik laboratoryjnych jest bardzo duża. Do najbardziej znanych można zaliczyć:
Techniki chemiczne
Stosowane przy syntezie związków chemicznych
Klasyczna technika syntezy
Technika próżniowa
Technika Schlenkowa
Dry box
Stosowane przy rozdziale związków chemicznych
Destylacja
Rektyfikacja
Wymrażanie (liofilizacja)
Sublimacja
Ekstrakcja
Chromatografia
Elektroforeza
Techniki analityczne
Metody chromatograficzne
Chromatografia gazowa
Chromatografia cieczowa
Chromatografia fluidalna
Spektroskopia
absorpcyjne - cząsteczkowe
IR - absorpcja podczerwieni
VIS - absorpcja w świetle widzialnym
UV - absorpcja w nadfiolecie
NMR - magnetyczny rezonans jądrowy
EPR - paramagnetyczny rezonans elektronowy
absorpcyjne - atomowe
AAS - spektrometria absorpcyjna
Absorpcja rentgenowska
emisyjne - cząsteczkowe
Spektrofluorymetria
Spektrometria Ramana
Fluorescencja
Fotoluminescencja
Fosforescencja
Nefelometria
Dyfrakcja promieniowania rentgenowskiego
emisyjne - atomowe
Fotometria płomieniowa
Staloskopia
Lampy Grimma
emisyjna spektrometria atomowa
Fluorescencja X, UV, VIS
Spektrometria mas
Metody optyczne
Refraktometria
Interferometria
Polarymetria
Metody elektroanalityczne
Potencjometria
Amperometria
Woltamperometria
Polarografia
Konduktometria
Oscylometria
Kulometria
Metody radiometryczne
NAA - neutronowa analiza aktywacyjna
Fotonowa analiza aktywacyjna (PAA)
Metody chemiczne
Analiza wagowa
Analiza miareczkowa
Alkacymetria
Redoksymetria
Kompleksometria
Analiza miareczkowa wytrąceniowa
Mikroanaliza
Mikroskopia
Datowanie radiowęglowe
Techniki fizyczne
Techniki analityczne
DSC
TGA
Wizkozymetria
Kalorymetria
Ebuliometria
Kriometria
Osmometria
Rentgenografia strukturalna
Radiologia
Techniki mechaniczne
Techniki medyczno-biologiczne
Wiwisekcja
Techniki in vivo
Techniki in vitro
Hodowla komórkowa
== Zobacz też ==
Analiza chemiczna
Chemia analityczna
|
wikipedia
|
Zasada odpowiedniości
Zasada odpowiedniości (zasada korespondencji) – zasada dotycząca relacji pomiędzy dwiema teoriami fizycznymi, z których jedna jest uogólnieniem bądź rozszerzeniem drugiej, wcześniejszej (klasycznej) teorii. Termin zasada korespondencji jest używany w co najmniej dwóch znaczeniach:
Nowa teoria musi wyjaśniać wszystkie obserwacje wyjaśniane przez starą,
W pewnych warunkach równania teorii nowszej i ogólniejszej stają się identyczne z równaniami teorii starszej i szczególnej.
Zasada odpowiedniości dotyczy m.in. zależności pomiędzy następującymi teoriami:
szczególna teoria względności → mechanika klasyczna,
ogólna teoria względności → newtonowska teoria grawitacji,
mechanika kwantowa oraz wczesna teoria kwantowa → mechanika klasyczna,
elektrodynamika kwantowa → elektrodynamika klasyczna,
kinetyczna teoria gazów → termodynamika klasyczna,
optyka falowa → optyka geometryczna.
Przykłady par teorii, które nie spełniają zasady korespondencji w ścisłym sensie, choć spełniają tę w szerszym sensie:
teoria geocentryczna Ptolemeusza – heliocentryzm Kopernika,
model Kopernika – model Keplera spełniający prawa Keplera,
teoria flogistonu – współczesna teoria spalania,
korpuskularna teoria światła Newtona – falowa teoria światła Younga i Fresnela,
teoria cieplika – kinetyczna teoria gazów,
teoria eteru Lorentza – szczególna teoria względności Einsteina.
Zasadę korespondencji spełniają też niektóre teorie, które zostały odrzucone lub które nie zostały sprawdzone:
zmodyfikowana dynamika newtonowska → newtonowska teoria grawitacji,
teoria Borna-Infelda → elektrodynamika klasyczna,
grawitacja kwantowa → ogólna teoria względności,
teorie wielkiej unifikacji → model standardowy.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Michał Heller, Tadeusz Pabjan: Elementy filozofii przyrody. Kraków: Copernicus Center Press, 2014. ISBN 978-83-7886-065-5.
== Linki zewnętrzne ==
Artykuły na Stanford Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-01-28]:
AlisaA. Bokulich AlisaA., Bohr's Correspondence Principle, 14 września 2010 . (Zasada korespondencji Bohra)
RobertR. Batterman RobertR., Intertheory Relations in Physics, 18 lipca 2016 . (Zależności między teoriami w fizyce)
|
wikipedia
|
Zielnik
Zielnik, herbarium (łac. herba „zioło”) – zbiór, drukowana lub ręcznie wykonana kolekcja opisanych rycin lub zasuszonych roślin, utrzymana zwykle w formie zeszytowej.
== Przygotowanie karty zielnikowej ==
Zbierane do zielnika rośliny, zaraz po zbiorze rozkładane są między papierowymi kartkami chłonącymi wilgoć. Wysuszone rośliny zachowują kształty poszczególnych organów i zwykle także kolory. By możliwe było ich przechowywanie przez długi czas, wysuszone rośliny są zabezpieczane przed szkodnikami. Zbiory zielnikowe są w tym celu zwykle regularnie mrożone i/lub stosuje się środki owadobójcze (insektycydy).
Wysuszone rośliny naklejone lub przypięte są na poetykietowane i posegregowane arkusze papieru (o rozmiarach zwykle w granicach 29–33 × 41–46 cm). Poszczególne arkusze łączone bywają w teczki (fascykuły) według kryterium systematycznego lub miejsca zbioru (np. łączone w fascykuły bywają zwykle arkusze z okazami tego samego gatunku). Etykiety zawierają opis roślin – przynależność gatunkową, w tym nazwę naukową i pospolitą, zajmowane siedlisko, stanowisko i datę zebrania, ew. daty pylenia, siania, zbiorów i tym podobne informacje dotyczące roślin – w zależności od twórcy zielnika. Herbarium opisane jest nazwiskiem twórcy lub, w przypadku pracy zbiorowej, twórców. Na etykietach podaje się nazwisko znalazcy, autora oznaczenia rośliny i wykonawcy planszy.
Odpowiednikiem zielnika dla wielu grup glonów, których nie sposób przechować w formie zasuszonych okazów, są ikonoteki. Nie zawierają one jednak roślin, ale ryciny lub fotografie spod mikroskopów. Niektóre organy roślin (np. duże owoce), a dawniej także owocniki grzybów przechowuje się w alkoholu lub formalinowo-alkoholowych płynach konserwujących. W nowoczesnych herbariach przechowuje się także pyłki i nasiona roślin, próbki drewna, zamrożone próbki DNA.
== Znaczenie ==
Zielniki odegrały i odgrywają wciąż znaczną rolę w przeprowadzaniu badań taksonomicznych i florystycznych. W ostatnim okresie są ważnym źródłem DNA do molekularnych badań taksonomicznych. Są też podstawową formą gromadzenia dokumentacji naukowej w pracy botaników. Zbiór roślin do zielnika, ich oznaczanie i preparowanie jest też doskonałym sposobem nauki rozpoznawania roślin. Stare zielniki mają wielkie znaczenie badawcze ze względu na możliwość zdobycia za ich sprawą wiedzy np. o zmianie zasięgów roślin na przestrzeni wieków, o dawnym nazewnictwie roślin.
Okazy zielnikowe roślin mogą dostarczyć prawie tyle samo danych anatomicznych i morfologicznych co okazy żywe, często mogą być także wykorzystane do analiz chemicznych.
== Historia ==
Sztuka tworzenia zielników zaczęła rozpowszechniać się w Europie w XVI w., a zapoczątkował ją włoski fizyk i botanik Luca Ghini z Bolonii (jako pierwszy opublikował zielnik w 1544) oraz jego uczniowie Andrea Cesalpino i Ulisses Aldrovandi. Forma ta szybko znalazła uznanie wśród naukowców. Zielniki zwano początkowo suchymi ogrodami (hortus siccus) lub żywymi zielnikami (herbarium vivum), rzadziej ogrodami zimowymi (horti hiemales). Nazywano je także „ogrodami zdrowia”, ponieważ traktowały często o medycznych właściwościach ziół. Do końca XVIII w. termin herbarium (wprowadzony przez Tourneforta w 1694 r.) zarezerwowany był dla określania drukowanych i ilustrowanych dzieł o roślinach.
Do najstarszych zachowanych zielników należą: herbarium ucznia L. Ghaniego – Gerarda Cibo (1532, Rzym), J. Giraulta (1558, Paryż), U. Aldrovandiego (połowa XVI w., Bolonia), K. Ratzenbergera (1554-1559, Kassel), A. Cesalpiny (1563, Florencja). W ciągu XVII i XVIII w. sztuka sporządzania zielników rozprzestrzeniła się w Europie, a zachowane z tego okresu herbaria nie należą do rzadkości. Pierwsze drukowane i ilustrowane zielniki do Polski trafiły bardzo szybko. Były tu także wykonywane, czego przykładami są znane zielniki Falimirza z 1534 roku, Hieronima Spiczyńskiego z 1542 r. oraz największy wówczas w Europie, liczący ponad 1500 arkuszy, zielnik Szymona Syreńskiego z roku 1613.
Pierwsze odnotowane zbiory zielnikowe roślin suszonych na naszych ziemiach były autorstwa Anny Wazówny, córki Jana III Wazy i siostry Zygmunta III. Zielnik ten, przechowywany w zbiorach Radziwiłłów w Nieświeżu, spłonął prawdopodobnie w czasie II wojny światowej. W XVIII w. bogate zbiory zielnikowe gromadził Marcin Berahardi de Beraitz, nadworny chirurg Jana Kazimierza. W pierwszej połowie XVIII w. wielką kolekcję roślin na ziemiach polskich zebrał Georg Andreas Helwing, a w drugiej połowie XVIII w. miłośniczka botaniki – Anna z Sapiehów Jabłonowska.
W pierwszych wiekach historii zielników na naszych ziemiach tworzeniem zielników zajmowali się głównie lekarze i szlachcianki. Kolejny etap rozwoju i znaczenia sztuki tworzenia zielników wiąże się z powstaniem pod koniec XVIII w. nowoczesnych katedr historii naturalnej w ośrodkach uniwersyteckich. Od tego okresu datować można powstawanie naukowych zbiorów zielnikowych.
Obecnie zielniki są standardowym składnikiem instytucji naukowo-badawczych zajmujących się botaniką. Funkcjonują przy szkołach wyższych, instytutach badawczo-rozwojowych, ogrodach botanicznych, muzeach przyrodniczych.
== Zielniki w Polsce i na świecie ==
Obecnie do największych zbiorów w Polsce zalicza się ponad półmilionowe kolekcje, które prowadzą Krakowski Zielnik Instytutu Botaniki PAN i Zielnik Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Wrocławskiego. Ponad 300 tys. arkuszy znajduje się także w zielnikach uniwersytetów w Krakowie, Łodzi, Lublinie i Warszawie. Zasoby polskich herbariów prezentują się skromnie na tle największych herbariów świata.
Narodowe Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu – 8,9 mln okazów zielnikowych,
Kew Gardens w Londynie – 7 mln,
Ogród Botaniczny w Nowym Jorku – 7 mln,
Instytut Botaniczny Komarowa w Petersburgu – 6 mln,
Ogród Botaniczny w Genewie – 5,5 mln,
Narodowe Herbarium Holenderskie – 5,5 mln,
W świecie zarejestrowanych jest w sumie 4 tysiące herbariów w 165 krajach, przechowujących ok. 300 milionów okazów zielnikowych.
== Zobacz też ==
Index Herbariorum
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Mirek Zbigniew 1990. Polish Herbaria. Polish Botanical Studies, 1. Polish Academy of Sciences. ISBN 83-00-03272-X.
Drobnik Jacek 2007. Zielnik i zielnikoznawstwo. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wydanie I. ISBN 978-83-01-15143-0.
== Linki zewnętrzne ==
Herbarium Matthiola z 1562
Londyńskie Kew Gardens (ang.)
Informacje o herbarium Uniwersytetu Wrocławskiego
Herbarium Pomeranicum – Zjednoczone Zielniki: Herbarium Slupensis (SLTC), Herbarium Universitatis Gedanensis (UGDA), Herbarium Stetinensis (SZUB, SZUB-Lichen, SZUB-F)
Index Herbariorum – baza danych herbariów z całego świata. sciweb.nybg.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-28)]. (ang.)
Katalog stron herbariów (ang.)
|
wikipedia
|
Polska
Polska, Rzeczpospolita Polska (RP) – państwo unitarne w Europie Środkowej, położone między Morzem Bałtyckim na północy a Sudetami i Karpatami na południu, w przeważającej części w dorzeczu Wisły i Odry. Od północy Polska graniczy z Rosją (z jej obwodem królewieckim) i Litwą, od wschodu z Białorusią i Ukrainą, od południa ze Słowacją i Czechami, od zachodu z Niemcami. Większość północnej granicy Polski wyznacza wybrzeże Morza Bałtyckiego. Polska Wyłączna Strefa Ekonomiczna na Bałtyku graniczy ze strefami Danii i Szwecji. Granice z Ukrainą, Białorusią i Rosją stanowią równocześnie granicę zewnętrzną NATO, Unii Europejskiej i strefy Schengen.
Powierzchnia administracyjna Polski wynosi 313 933 km², co daje jej 69. miejsce na świecie i 9. w Europie. Zamieszkana przez 37 563 071 osób (30 VI 2024 r.), zajmuje pod względem liczby ludności 38. miejsce na świecie (wg danych za 2020 rok), a 5. w Unii Europejskiej. Polska podzielona jest na 16 województw. Jej miastem z największą ludnością i jednocześnie stolicą jest Warszawa. Inne metropolie to Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań, Gdańsk, Szczecin. Największą polską konurbacją jest konurbacja górnośląska. Polska jest krajem jednolitym etnicznie – 97% ludności deklaruje narodowość polską.
Pierwszą historycznie potwierdzoną datą opisującą dzieje Polski jest rok 966, gdy książę Mieszko I, władca obszarów mieszczących się współcześnie w większości w granicach Polski, przyjął chrzest. W 1025 powstało Królestwo Polskie, którego pierwszym królem był syn Mieszka I, Bolesław I Chrobry. W 1385 Polska zawarła porozumienie z Wielkim Księstwem Litewskim, podpisując akt unii w Krewie; związek ten zacieśniła unia lubelska z 1569, w wyniku czego powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, jedno z największych i najludniejszych państw na mapie szesnasto- i siedemnastowiecznej Europy, które w latach 1618–1621, po rozejmie w Dywilinie, miało powierzchnię około 1 mln km². Jej ustrój wewnętrzny określany jest jako demokracja szlachecka, zaś monarchę wybierano w systemie tak zwanej wolnej elekcji. Rzeczpospolita przestała istnieć w wyniku III rozbioru, w 1795, kiedy to jej terytorium podzielone zostało między Prusy, Rosję i Austrię.
Po 123 latach, pod koniec I wojny światowej, w 1918, Polska odzyskała niepodległość (odrodzona wówczas państwowość nazywana jest II Rzecząpospolitą). 1 września 1939 atakiem Niemiec na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa, zaś 17 września 1939 nastąpiła agresja ZSRR; wobec tego w październiku 1939 całe terytorium kraju znalazło się pod okupacją niemiecką i sowiecką. W wyniku II wojny światowej życie straciło ponad sześć milionów obywateli Polski. Konferencja jałtańska w lutym 1945 umieściła Polskę w strefie wpływów ZSRR. W lipcu 1945 postanowieniami konferencji poczdamskiej granice Polski przesunięto na zachód (między linię Odry i Nysy Łużyckiej, a linię Curzona), przyłączając Ziemie Odzyskane w miejsce Kresów Wschodnich. Polska Rzeczpospolita Ludowa (nazwa państwa przyjęta w 1952) była państwem satelickim ZSRR w formule tzw. demokracji ludowej. Rządy w systemie monopartyjnym sprawowała komunistyczna Polska Partia Robotnicza, a następnie Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (przy formalnym istnieniu ugrupowań satelickich). W okresie zimnej wojny PRL należała do Układu Warszawskiego, stanowiła zatem część tzw. bloku wschodniego.
Po przemianach politycznych zapoczątkowanych w konsekwencji Okrągłego Stołu i częściowo demokratycznych wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 został powołany pierwszy rząd z premierem spoza partii komunistycznej. Polska zmodyfikowała konstytucję, zmieniając 31 grudnia 1989 nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i stając się krajem demokratycznym.
Mimo olbrzymich strat w ludziach oraz znacznego zniszczenia kraju w wyniku II wojny światowej w Polsce udało się zachować wiele bogactwa kulturowego. Znajduje się tu 17 miejsc wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO (15 obiektów dziedzictwa kulturowego i 2 o charakterze przyrodniczym), 123 pomniki historii oraz duża liczba zarejestrowanych zabytków.
Od początku transformacji ustrojowej w gospodarkę rynkową, Polska utrzymuje bardzo wysoki wskaźnik rozwoju społecznego (HDI). W kraju stopniowo zwiększa się wolność ekonomiczna. Polska jest demokratycznym państwem z rozwiniętą, wysokodochodową gospodarką i wysokim wskaźnikiem jakości życia; większość Polaków (57%) pracuje w sektorze usług. Ponadto rocznie Polskę odwiedza około 17,5 mln turystów (2016), dzięki czemu jest jednym z najczęściej odwiedzanych krajów świata. Polska jest szóstą co do wielkości gospodarką w Unii Europejskiej i jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek europejskich. W badaniu wskaźnika demokracji, przeprowadzanym przez zespół związany z tygodnikiem The Economist, Polska zajęła w 2024 roku 39. miejsce (na 167 przebadanych państw i terytoriów), co oznacza wzrost od poprzedniego roku o dwa miejsca, a demokracja kraju jest określana jako wadliwa. Według wskaźnika Global Peace Index z 2017 roku Polska zajmuje 33. miejsce na świecie (22. w Europie) pod względem poziomu bezpieczeństwa, natomiast wg raportu firmy Underwriters Laboratories z 2018 roku, Polska pod względem bezpieczeństwa zajmuje miejsce 35. (27. w Europie). Wskaźnik wolności prasy klasyfikuje Polskę na 31. pozycji w świecie w 2025 roku (wolność prasy gwarantuje art. 14 Konstytucji).
Polska należy m.in. do UE, ONZ, NATO, OBWE, WTO, OECD i Rady Europy, zaś Warszawa stanowi siedzibę Frontexu.
== Etymologia ==
Źródłosłów wyrazu „Polska” nie został udokumentowany w świadectwach historycznych. Jedna koncepcja zakłada, że jest nim nazwa zachodniosłowiańskiego plemienia Polan. Nazwa Polan z kolei pochodzi od indoeuropejskiego wyrazu pole, oznaczającego pole uprawne lub otwartą przestrzeń. Nazwy Polska zaczęto używać w odniesieniu do całego państwa w XI wieku i funkcjonowała pierwotnie jako forma określenia „ziemia polska” (łac. terra Poloniæ). Zarówno własne nazwy Polski i Polaków (endonimy), jak i większość nazw nadawanych im w innych językach (egzonimy) wywodzą się z tego źródła.
Inna koncepcja głosi, że nazwa nie pochodzi od Polan, a słowo pole w Polska odnosi się do żyznej ziemi rodzącej dobre plony, nawiązując do biblijnego kontrastu między winnicami a dzikimi lasami. Nazwa ta była postrzegana przez elity jako reprezentująca zorganizowane i produktywne terytorium, podobnie jak włoski region Kampania, którego nazwa wywodzi się od słowa campus (pole), które oznacza cywilizowany kraj.
Gramatycznie nazwa Polska składa się z dwóch części: rdzenia pol (od „pole”), oznaczającego otwartą przestrzeń lub pole uprawne, oraz przyrostkowego formantu przymiotnikowego -ska. Nazwa Polska to gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownika pole za pomocą przyrostka -sk, który jest formantem przymiotnikowym, kontynuantem z języka prasłowiańskiego *-ьskъ-jь, określającym przynależność do czegoś. Formant ten jest charakterystycznym elementem słowiańskich oraz polskich nazw przestrzennych i miejscowych, przy zastosowaniu którego tworzy się nazwy geograficzne. Końcówka ta występuje także w rodzimych nazwach innych krajów słowiańskich, na przykład w czeskiej i słowackiej nazwie Czech i Słowacji, czyli Česko i Slovensko, oraz w nazwie Chorwacji – Hrvatska.
== Historia ==
Wydarzeniem, które stanowiło pierwszy krok na drodze ku powstaniu państwa polskiego, było objęcie władzy nad plemieniem Polan przez ród Piastów. Nastąpiło to w nieznanych okolicznościach i czasie, najprawdopodobniej jednak w drugiej połowie IX wieku. Główny ośrodek państwa Polan stanowiło Gniezno. Pierwszym historycznym władcą piastowskim był natomiast książę Mieszko I, chociaż późniejszy (XII w.) kronikarz Gall Anonim podaje także imiona jego przodków.
Mieszko I objął rządy w państwie Polan przed 963 i panował do 992. W 965 zawarł on sojusz z księciem chrześcijańskich już wówczas Czech, Bolesławem I Srogim, i poślubił jego córkę Dobrawę. Najważniejszym efektem tego aliansu było przyjęcie przez Mieszka w 966 chrztu (za pośrednictwem Czech) i narzucenie religii chrześcijańskiej jego państwu (nazywanemu Polską), co umieściło je w kręgu cywilizacji zachodniej. Doraźnymi konsekwencjami decyzji Mieszka było przybycie do Polski duchowieństwa, wraz z którym upowszechniła się nowa koncepcja władzy książęcej (później królewskiej), doświadczenie administracyjne oraz słowo pisane. Syn Mieszka I, Bolesław, jako władca Polski uzyskał w 1025 roku tytuł królewski. Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich. W 1569, po wygaśnięciu trwającej od 1386 unii dynastycznej z Litwą, oba kraje zdecydowały się na unię realną. Nowe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów.
W latach 1772–1795 ziemie Rzeczypospolitej zostały rozdzielone przez sprzymierzonych zaborców: Prusy, Rosję i Austrię. W XIX w. miało miejsce kilka zrywów narodowowyzwoleńczych przeciw zaborcom – najbardziej znanymi były powstanie listopadowe i powstanie styczniowe. W 1918 Polska odzyskała niepodległość jako II Rzeczpospolita, dwa lata później obroniła się przed inwazją Rosji sowieckiej, w 1939 została zaatakowana przez III Rzeszę i ZSRR i podzielona między III Rzeszę, ZSRR, Litwę kowieńską i Słowację, co było początkiem II wojny światowej. W następstwie wojny życie utraciło ponad 6 milionów obywateli Polski, a państwo stało się republiką socjalistyczną, uzależnioną od ZSRR.
W efekcie przemian w 1989 roku obalono władzę komunistyczną i niedługo potem Polska przyjęła ustrój demokratyczny, określany jako III Rzeczpospolita. Zreformowano gospodarkę i powrócono do modelu rynkowego. 12 marca 1999 roku Polska przystąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego, a 1 maja 2004 roku została członkiem Unii Europejskiej.
=== Prehistoria ziem polskich ===
Pierwsi ludzie z epoki kamienia i typ homo erectus osiedlili się na terenach, które miały stać się Polską, około 800 000 lat temu, chociaż panujący wtedy klimat uniemożliwił wczesnym ludziom zakładanie trwalszych obozowisk. Przybycie homo sapiens zbiegło się ze zmianą klimatyczną pod koniec ostatniego zlodowacenia (10 000 lat p.n.e.), wówczas tereny ziem polskich nadawały się do zamieszkania. Okres obejmujący epokę brązu i wczesną epokę żelaza (1300–500 p.n.e.) na ziemiach polskich charakteryzował się wzrostem gęstości zaludnienia, powstawaniem osad palisadowych (grodów) i ekspansją kultury łużyckiej.
W okresie starożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele różnych społeczeństw plemiennych. Przynależności etniczne i lingwistyczne tych grup pozostają niepewne. Pierwsi Słowianie ze wschodu dotarli na tereny współczesnych ziem polskich w drugiej połowie V wieku naszej ery. W X wieku Polanie zdominowali inne plemiona lechickie w regionie, tworząc początkowo państwo plemienne, a później scentralizowaną monarchię.
=== Monarchia wczesnopiastowska i Królestwo Polskie ===
==== Dynastia Piastów ====
Polska uformowała się w jednolicie zarządzane terytorium w połowie X wieku. Pierwszym potwierdzonym historycznie władcą Polski był Mieszko I z dynastii Piastów, który w 966 roku przyjął chrzest poprzez Kościół rzymski, co zapoczątkowało koniec słowiańskich wierzeń pogańskich i chrystianizację społeczeństwa. Przyjęcie chrztu miało w owym czasie także duże znaczenie polityczne. Incipit zatytułowany Dagome iudex jako pierwszy określił granice geograficzne Polski, oraz potwierdził, że jej monarchia znajduje się pod opieką Stolicy Apostolskiej. Pierwszym władcą, który został koronowany na króla Polski w 1025 był syn Mieszka I – Bolesław I Chrobry. Kontynuując politykę ojca, Bolesław I rozszerzył granice państwa Polskiego, zajmując części niemieckich Łużyc, czeskich Moraw, górnych Węgier (dziś Słowacja) i południowo-zachodnich regionów Rusi. Także w 1000 roku zorganizował on zjazd w Gnieźnie, na którym utworzono metropolię gnieźnieńską oraz diecezje w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu.
Ze względu na złą sytuację wewnętrzną w kraju, w 1031 r. Mieszko II Lambert utracił tytuł króla, a następnie w 1034 wybuchł bunt przeciw władzy kościelnej, tzw. reakcja pogańska, natomiast w 1038 r. w Polsce wybuchło powstanie ludowe przeciwko zwierzchnictwu możnowładców. Seria tych buntów doprowadziła do przeniesienia przez Kazimierza I Odnowiciela stolicy z Gniezna do Krakowa, co miało miejsce w roku 1038. Bolesław II Szczodry ponownie ustanowił urząd króla w 1076 r., ale został wygnany za zamordowanie swojego przeciwnika, biskupa Stanisława. W 1138 roku, Polska została podzielona między potomkami Bolesława III Krzywoustego, co zapoczątkowało trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe. W XIII wieku Henrykowie Śląscy (Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny) zjednoczyli dwie dzielnice – Śląsk i ziemię krakowską, lecz po najazdach Mongołów, zakończonych klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz w bitwie pod Legnicą w 1241 roku, ich państwo ponownie się rozpadło.
Zjednoczenia kraju (Wielkopolski i Małopolski) dokonał Władysław Łokietek, który w 1320 koronował się na króla Polski. Jego syn, Kazimierz III Wielki, skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski, zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, w szczególności w budownictwie, administracji i gospodarce. Po jego bezpotomnej śmierci, 5 listopada 1370, zakończyło się panowanie dynastii Piastów jako władców Polski.
==== Dynastia Jagiellonów ====
Tron polski przejął Ludwik Węgierski z rodu Andegawenów, 17 listopada 1370. Okres jego przejściowych rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 r. w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym. Kiedy również Ludwik zmarł w 1382 r., w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia, zakończony objęciem królestwa 16 października 1384 przez córkę Ludwika, Jadwigę Andegaweńską. W 1386 r. weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski, co zapoczątkowało w Polsce panowanie dynastii Jagiellonów.
Pod panowaniem Jagiellonów Polska zawarła w 1385 r. unię z Wielkim Księstwem Litewskim, wzmocnioną w roku 1569 przez unię lubelską. W 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem zjednoczona armia polsko-litewska odniosła zdecydowane zwycięstwo nad zagrażającym obu państwom zakonem krzyżackim. Po wojnie trzynastoletniej zakon został zwasalizowany przez Polskę. W wyniku II pokoju toruńskiego zawartego w 1466 roku do Polski wróciły Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, Powiśle z Żuławami Wiślanymi, Warmia, ziemia chełmińska i ziemia michałowska.
Następował rozwój polskiej kultury, nauki i gospodarki; pojawiły się takie osobowości, jak Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski czy Andrzej Frycz Modrzewski. W dobie Odrodzenia polska nauka przyniosła przewrót kopernikański (1543), zmieniający paradygmat nauki, nowe koncepcje człowieka i świata. Panowała tolerancja religijna. Na początku XVI wieku sformowano pierwsze oddziały husarii – zwycięskiej w wielu późniejszych bitwach formacji kawalerii polskiej armii. Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdów tatarskich.
=== Rzeczpospolita Obojga Narodów ===
W 1569 r. Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły unię lubelską, tak powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów; od zawarcia unii każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego króla z dynastii Jagiellonów, w 1573 wprowadzono wolną elekcję. Ówczesna Rzeczpospolita, szczególnie po uchwaleniu wolności religijnej na konfederacji warszawskiej w 1573 roku, była nazywana „azylem heretyków”; ściągali do niej prześladowani w zachodniej Europie mennonici, antytrynitarze, wypędzani z Hiszpanii przez inkwizycję Żydzi i hugenoci z Francji. Szlachta w Polsce, znacznie liczniejsza niż na zachodzie Europy, korzystała z przywilejów złotej wolności. W okresie tym, nazywanym złotym wiekiem Polski, Rzeczpospolita powiększała swoje terytorium, stając się największym państwem w Europie. W 1596 roku, Zygmunt III Waza przeniósł stolicę państwa z Krakowa do Warszawy.
4 lipca 1610 wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały w bitwie pod Kłuszynem wojska rosyjskie, a następnie zajęły Moskwę. W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w konflikty ze Szwecją („potop”), Kozakami (powstanie Chmielnickiego) i Rosją (wojna polsko-rosyjska (1654–1667)). 12 września 1683 Jan III Sobieski rozbił w bitwie pod Wiedniem armię imperium osmańskiego. Zrywanie sejmów wskutek stosowania zasady liberum veto, liczne rokosze oraz ograniczenie władzy królewskiej prowadziły jednak do stopniowego osłabienia pozycji politycznej i militarnej państwa oraz wzrostu zależności wobec sąsiadów. Pod koniec XVIII wieku podjęto próby reformy kraju, m.in. ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski powołał w 1773 Komisję Edukacji Narodowej, a w 1791 Sejm Czteroletni uchwalił Konstytucję 3 maja.
=== Rozbiory i okres pod zaborami ===
Od czasów panowania Wettynów Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa, pozbawiona skutecznej władzy Polska dostawała się stopniowo pod wpływy Imperium Rosyjskiego. Obaj królowie z dynastii saskiej oraz ich następca, Stanisław August Poniatowski, wybierani byli przy współudziale Rosji. W połączeniu z upadkiem centralnego prawodawstwa i skarbu państwa oraz szkodliwymi dla państwa działaniami wpływowych kręgów szlacheckich i arystokratycznych przyczyniło się to do całkowitego upadku Rzeczypospolitej. Działania króla wymierzone w naprawę państwa były niekonsekwentne i nieskuteczne, podobnie spóźnione były reformy inicjowane przez część szlachty. W 1772 roku Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Monarchia Habsburgów uzgodniły I rozbiór części terytorium Polski, który został następnie zatwierdzony przez szlachtę na Sejmie Rozbiorowym. 20 lat później, w trakcie II i III rozbioru (1793, 1795) dokonano całkowitego podziału kraju. W geście sprzeciwu wobec zaborów, w 1794 r. wybuchło powstanie Kościuszki. Podzielone pomiędzy trzy państwa zaborcze polskie społeczeństwo stało się częścią trzech różnych krajów, w których obowiązywały odrębne prawa, zasady życia społecznego i politycznego oraz różne ograniczenia swobód.
==== Zabór rosyjski ====
Władcy Imperium Rosyjskiego, rządzący terenami dawnej Rzeczypospolitej, prowadzili rządy autokratyczne i absolutne. Wobec Polaków stosowali najczęściej politykę asymilacji, mającą z nich uczynić „prawdziwych chrześcijan, lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”, działając w tym celu metodami perswazji i przymusu. Władze carskie zlikwidowały dotychczasowe instytucje szlacheckiej demokracji, wprowadzono obowiązek służby wojskowej w stałej armii, województwa zastąpiono guberniami, wprowadzono scentralizowaną i opartą na hierarchii administrację państwową, która miała uczyć i wymagać posłuszeństwa wobec władcy. W 1815 r. na części terytorium Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, które połączone było z Rosją unią personalną, z carem jako tytularnym królem; jednak w 1831 r. Sejm zdetronizował króla Mikołaja I Romanowa i odsunął dynastię Romanowów od tronu polskiego. Wprowadzono cenzurę i politykę rusyfikacji szkół, urzędów i życia publicznego. Mimo że Polaków traktowano z podejrzliwością jako potencjalnych buntowników, polityka przymusu i egzekwowania posłuszeństwa wymierzona była w tym samym stopniu we wszystkich poddanych cara, niezależnie od narodowości.
Społeczeństwo zaboru rosyjskiego upatrywało szansy na wyzwolenie w napoleońskiej Francji, w armii Napoleona utworzono dwa legiony polskie. Nadzieje te zostały jednak rozwiane, gdyż Napoleon nie zamierzał wykorzystać legionów do walki o niepodległość Polski. Dopiero po klęsce Rosji i Prus z Francją w 1805 i 1806 roku utworzono kontrolowane przez Francję Księstwo Warszawskie. Księstwo przywracało częściową autonomię władz polskich, nie przetrwało jednak długo. Po upadku Napoleona, w 1815 roku zwycięskie państwa zadecydowały o jego kolejnym podziale.
Carska polityka asymilacji Polaków w rosyjskim społeczeństwie nie przynosiła zamierzonych skutków. W życiu społecznym i towarzyskim Polacy funkcjonowali osobno wobec Rosjan, a państwowy przymus rodził w nich uczucia frustracji i odizolowania. Jednocześnie postępował proces industrializacji i rozwoju technologicznego, czego społecznym skutkiem był nagły rozwój miast, głównie przemysłowej Łodzi i handlowo-finansowej Warszawy, które wielokrotnie zwiększyły swoje populacje. W miastach powstawały społeczne klasy robotników i przemysłowców, podczas gdy wieś pozostawała zacofana – obowiązek pańszczyzny trwał w Kongresówce aż do 1864 r., o wiele dłużej niż w pozostałych zaborach. Znaczną częścią miejskich klas społecznych stawali się Żydzi, zarówno migrujący do miast za pracą Żydzi polscy, jak i przesiedlani z Rosji, tzw. Litwacy.
W 1825 r. na tron wstąpił autorytarny car Mikołaj I, który wkrótce objął represjami powstałe w Polsce tajne stowarzyszenia narodowe. Działania te nałożyły się na falę rewolucji w Europie w kolejnych latach. W roku 1830 grupa polskich spiskowców w carskiej armii, po otrzymaniu wieści o mobilizacji wojska rosyjskiego w celu rozbicia rewolucji w Belgii i Francji, postanowiła podjąć akcję zbrojną. 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe. W lutym 1831 do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie, które zostały przez powstańców wyparte, jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał początkowego zwycięstwa. Wojska rosyjskie nadrobiły straty w lipcu 1831 i wspomagane przez Prusy rozbiły powstanie dwa miesiące później. Uczestników powstania skazywano na zsyłkę lub kary więzienia, zawieszono funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych. Około 10 tys. osób opuściło Królestwo, tworząc we Francji środowisko tzw. Wielkiej Emigracji. Represje w Królestwie Polskim utrzymano do śmierci Mikołaja I.
Panowanie Mikołaja II przyniosło odwilż polityczną, amnestię dla zesłańców i częściowe przywrócenie praw obywatelskich. Równocześnie odrodziły się jednak tajne związki, głoszące hasła „rewolucji moralnej”, która wkrótce opanowała społeczeństwo. Aby powstrzymać tendencje rewolucyjne, ugodowy polityk Aleksander Wielopolski w styczniu 1863 zarządził rozpoczęcie poboru do wojska, który spiskowcy odebrali jako akt agresji i zaatakowali rosyjskie garnizony, rozpoczynając powstanie styczniowe. Powstańcy podzieleni na polityczne frakcje „białych” i „czerwonych” i pozbawieni spójnego dowództwa, prowadzili walki partyzanckie. Powstanie stłumione zostało w sierpniu 1864. Po jego upadku nastąpiła kolejna fala brutalnych represji, formalnie zlikwidowano również Królestwo Polskie jako oddzielną prowincję.
Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku były dla zaboru rosyjskiego okresem umiarkowanego rozwoju, w którym społeczne i polityczne straty wywołane upadkiem powstania styczniowego równoważone były postępującym procesem industrializacji miast oraz kształtowaniem się polskiej sceny politycznej, która w pełni zaistnieć miała w początkach XX wieku.
==== Zabór pruski ====
Po upadku Księstwa Warszawskiego w roku 1815, na terenie przejętym przez Królestwo Pruskie powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848 zlikwidowano. Pruska polityka germanizacji na ziemiach polskich w ramach Kulturkampfu nasiliła się po upadku powstania. Objęcie stanowiska kanclerza Rzeszy przez Ottona von Bismarcka spowodowało kolejne zaostrzenie polityki germanizacyjnej.
Tereny dawnego zaboru pruskiego charakteryzowały się zdecydowanie większym poziomem rozwoju gospodarczego i szkolnego niż obszary zaborów austriackiego i rosyjskiego. Przemysł i rolnictwo były o wiele bardziej rozwinięte, a odsetek analfabetów był niższy. I tak oto na ziemiach, które przed 1914 należały do Cesarstwa Niemieckiego, a w latach 1918–1921 znalazły się w granicach odrodzonej Polski można zauważyć, że były zdecydowanie lepiej rozwinięte niż ziemie, które przed 1914 należały do Imperium Rosyjskiego i Austro-Węgier. Tereny Wielkopolski, Górnego Śląska i Pomorza Gdańskiego, w tym ziemi chełmińskiej, oraz zachodnich Kujaw miały wysoko rozwinięte rolnictwo czy przemysł, a poziom analfabetyzmu nie przekraczał kilku procent. I choć na niektórych terenach dawnego zaboru rosyjskiego znajdowały się dość dobrze rozwinięte miejsca związane z rolnictwem i przemysłem, m.in. wschodnie Kujawy, Lubelszczyzna, Wołyń, przemysłowe okręgi łódzki, warszawski, białostocki czy staropolski, to nie było to aż na taką dużą skalę jak na terenach, które należały do Niemiec przed 1914 r., gdyż pozostała część terenów należących przed 1914 do Rosji była słabo rozwinięta i dość powszechny był analfabetyzm, któremu sprzyjał brak obowiązku szkolnictwa w zaborze rosyjskim, zaś rolnictwo było związane raczej z miejscami, gdzie występowały gleby dobrej jakości, a tereny wiejskie były biedne, mimo miejsc z rolnictwem i przemysłem.
Teren zaboru austriackiego był jeszcze gorszy dla rolnictwa, ze względu na wyżynno-rolnicze tereny i występował tylko przemysł naftowy. Jedynie w zaborze austriackim analfabetyzm był niższy niż na terenie zaboru rosyjskiego, ze względu na obowiązek szkolny. Dodatkowo na terenach należących do Niemiec przed 1914 rokiem na terenach wiejskich zdecydowanie dominowały domy murowane, w przeciwieństwie do terenów należących przed 1914 do Rosji i Austro-Węgier, gdzie dominowały domy drewniane na terenach wiejskich. Oświetlenie i elektryfikacja miast w zaborze pruskim były także lepsze niż w pozostałych, dużo większy procent mieszkań i domostw miał dostęp do kanalizacji i bieżącej wody. Pod względem rozwoju polskości i języka polskiego najlepsza sytuacja była w zaborze austriackim, zaś pod względem rozwoju gospodarczego w pruskim.
Powstanie wielkopolskie wybuchło po zakończeniu I wojny światowej w 1918 roku, podczas wizyty powracającego do już niepodległej Polski Ignacego Jana Paderewskiego, który będąc w drodze do Warszawy, przybył do Poznania 27 grudnia. Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą tak zwaną Prowincję Poznańską z wyjątkiem jej północnych i południowo-zachodnich obrzeży. Powstanie zakończyło się zwycięstwem 16 lutego 1919 roku.
==== Zabór austriacki ====
Rządzona przez dynastię Habsburgów Austria była politycznie najsłabsza – i od 1867 r., po klęsce w wojnie z Prusami zarazem najbardziej liberalna – z trzech państw zaborczych. Z włączonych do Austrii ziem polskich zostało utworzone Królestwo Galicji i Lodomerii. Nazwa ta miała wywodzić się od średniowiecznych księstw ruskich, Halicza i Włodzimierza. Galicja była prowincją odległą od Wiednia, najmniej rozwiniętą gospodarczo. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego, w Galicji nie rozwinął się nigdy wielki przemysł, nie powstała klasa robotników ani miejska klasa średnia. Poza kopalnią soli w Wieliczce i polami naftowymi w Borysławiu Galicja nie przynosiła wielkiego dochodu. Klasę wpływową stanowiło kilka bogatych polskich rodzin arystokratycznych, średnia szlachta utrzymywała się z nierentownych folwarków i była w większości zadłużona, natomiast wieś była poważnie przeludniona i bytowała na granicy nędzy. Jakość i długość życia na wsi były najniższe ze wszystkich zaborów. Często jedynym wyjściem dla galicyjskich chłopów był wyjazd z kraju – tylko w ostatnich 25 latach XIX wieku Galicję opuściło 2 miliony osób.
Stolicą prowincji stał się Lwów, po 1846 roku do Galicji włączono też Wolne Miasto Kraków, dotąd formalnie autonomiczne. Polacy stanowili 45% ludności; podobną część (41%) stanowili Ukraińcy, wcześniej określający się jako Rusini. Do połowy XIX wieku Austria była scentralizowaną monarchią absolutną, w której ziemie polskie nie odgrywały większej roli. W roku 1846 wybuchło zorganizowane przez szlachtę powstanie krakowskie – niewielka niepodległościowa akcja zbrojna, która zbiegła się z wybuchem antyszlacheckiego powstania chłopskiego, znanego jako rabacja galicyjska. Wybuch rabacji został częściowo sprowokowany przez Austriaków w celu zatrzymania działań szlachty i wewnętrznego skłócenia społeczeństwa. Powstanie krakowskie zostało stłumione, natomiast rabacja przekształciła się w obejmujące całą Galicję brutalne rozruchy wymierzone w dwory. Ostatecznym skutkiem rebelii było powiększenie międzyklasowych podziałów, ale też początek upadku feudalizmu i zniesienie pańszczyzny.
Od lat 60. XIX wieku grupa konserwatywnych polityków pod przywództwem Agenora Gołuchowskiego dążyła do przyznania Galicji autonomii wewnątrz cesarstwa. W wyniku ich starań w latach 1867–1872 Galicja otrzymała szereg praw – ustanowiono Sejm Krajowy decydujący o sprawach prowincji, przywrócono urzędowy język polski oraz polskojęzyczne wykłady na uniwersytetach, zakładano nowe instytucje nauki. Mimo że sejm został zdominowany przez arystokrację, Galicja była jedynym zaborem, w którym Polacy uczestniczyli w rządach. Rozwój naukowy przyczynił się do wykształcenia pokolenia wybitnych naukowców i artystów, a Kraków i Lwów stały się centrami kultury. Druga połowa XIX wieku stała się w Galicji również czasem formowania narodowego ruchu niepodległościowego zarówno dla Polaków, jak i dla Ukraińców. W Krakowie rozpoczęły swoją działalność Legiony Piłsudskiego.
=== II Rzeczpospolita ===
==== Dwudziestolecie międzywojenne ====
Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918, w którym to dniu władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski. W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta, po czym 22 listopada przyjął on dla siebie tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa. Po zakończeniu I wojny światowej zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego. Kluczowe decyzje zapadły podczas kończącej wojnę konferencji pokojowej w Paryżu.
Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów. W latach 1918–1921 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami. Toczyły się konflikty z Litwą i Ukrainą dotyczące wschodniej granicy kraju, wybuchły trzy powstania na Śląsku i powstanie w Wielkopolsce przeciwko niemieckim władzom na tych terenach, dochodziło do konfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne. Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskę wojna polsko-bolszewicka w 1919 r. W 1922 w granice RP włączono Litwę Środkową.
Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego. Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów, które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych państw. Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi, które stanowiły znaczną część społeczeństwa. Osób określających się jako Polacy było około 68,9%, Ukraińców było 13,9%, Żydów 8,7%, Białorusinów 3,1% a Niemców 2,3%. Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi, której największymi problemami było ubóstwo i duże przeludnienie. Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów. Czołowe partie polityczne – Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Narodowa Demokracja prezentowały diametralnie różne wizje państwa polskiego. Tragicznym rezultatem tych napięć było, w grudniu 1922, zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza, związanego z PSL.
W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrój demokracji parlamentarnej – w styczniu 1919 odbyły się pierwsze wybory do Sejmu, a 17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji. W roku 1924 w ramach kształtowania gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzono pakiet reform premiera Władysława Grabskiego, wprowadzono nową walutę – złotego oraz założono Bank Polski. Prowadzono duże inwestycje w przemysł wydobywczy na Śląsku, rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową, zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy i nowy port morski w Gdyni. Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej – powstawały ważne dzieła literackie i malarskie, a również prace naukowe. Państwo skutecznie inwestowało w edukację, szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich.
W 1926 roku, w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowego zamachu stanu, znanego jako przewrót majowy (12-15 V). W wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony w system autorytarny, w którym większość władzy obejmował prezydent, natomiast wolność działania opozycji oraz wolność prasy i słowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego współpracownicy, tworzący środowisko znane jako sanacja. Autorytarny sposób sprawowania władzy przez „pułkowników” przyczynił się do dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30. Z drugiej strony państwo przetrwało najtragiczniejsze skutki recesji gospodarczej oraz trudnej sytuacji międzynarodowej. Ostatni rząd "pułkowników" upadł w październiku 1935 r. Do władzy doszły inne skrzydła obozu piłsudczykowskiego, spośród których przewagę uzyskał gen. Edward Śmigły-Rydz i jego otoczenie. Zmiany w środowisku piłsudczyków miały miejsce w dobie pogłębiającej radykalizacji w polityce wewnętrznej i wzrastających zagrożeń na arenie międzynarodowej.
==== II wojna światowa ====
1 września 1939 wojska hitlerowskich Niemiec uderzyły na Polskę. W pierwszych tygodniach po inwazji rozegrało się kilka ważniejszych bitew, z których największą była przegrana przez polskie wojsko bitwa nad Bzurą. 14 września wojska niemieckie rozpoczęły oblężenie Warszawy. Równocześnie z oblężeniem miasta rozpoczęła się ewakuacja urzędów centralnych, rządu i prezydenta przez granicę południową do Rumunii.
17 września 1939 Polska zaatakowana została również przez Armię Czerwoną, której natarcie było skutkiem tajnego porozumienia pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Walki trwały do początków października 1939 – 28 września skapitulowali obrońcy Warszawy, a 6 października zakończyła się bitwa pod Kockiem – ostatnia, przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej.
W czasie II wojny światowej II Rzeczpospolita zachowała podmiotowość, w stosunkach dyplomatycznych do końca wojny reprezentowana była przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, który uzyskał schronienie w Paryżu (do 1940), a następnie w Londynie.
Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy III Rzeszę i Związek Radziecki na podstawie dwustronnego traktatu o granicach i przyjaźni zawartego 28 września 1939. Terytorium okupowane przez Związek Radziecki zostało wcielone do ZSRR; zachodnia część terytorium okupowanego przez Niemcy została wcielona do III Rzeszy, na pozostałej części utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo. Związek Radziecki przekazał 26 października 1939 Wilno i część województwa wileńskiego pod okupację Litwy. Także na rzecz Słowacji Polska utraciła ziemie tworzące tzw. Polski Spisz i polską część Orawy. Równocześnie z wprowadzeniem władzy okupacyjnej rozpoczęły się represje wymierzone w społeczeństwo polskie. Na terenach okupowanych przez Niemcy i ZSRR prowadzono masowe aresztowania i egzekucje osób pełniących wcześniej funkcje państwowe lub zaangażowanych w ruch oporu. W roku 1940 miała miejsce zbrodnia katyńska. Szczególny rodzaj prześladowań wymierzony został przez Niemców w żydowską ludność Polski – osoby pochodzenia żydowskiego zmuszone zostały do zamieszkania w zamkniętych dzielnicach – gettach, stopniowo odebrane zostały im wszelkie prawa. W 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Od 1941 r. w niemieckich obozach zagłady zginęło około 90% Żydów będących obywatelami Polski. Hitlerowcy prowadzili również masowe wysiedlenia ludności polskiej, w których wyniku wiele osób pozbawionych zostało miejsca zamieszkania i zmuszonych do przymusowej pracy na terenie Niemiec.
Odpowiedzią na represje i aresztowania była zbrojna działalność Państwa Podziemnego i organizacji ruchu oporu. Kulminacją tych działań była akcja „Burza” i powstanie warszawskie w 1944 r.
Na wschodnich terenach II RP w czasie okupacji niemieckiej, ukraińscy nacjonaliści dokonali rzezi wołyńskiej i galicyjskich czystek etnicznych, w wyniku tych działań zamordowano 60–100 tysięcy Polaków, a ponad 1000 polskich miejscowości zostało kompletnie zniszczonych.
Polska wśród wszystkich państw, które walczyły przeciwko Rzeszy Niemieckiej poniosła najwyższe straty osobowe w przeliczeniu na 1000 mieszkańców: 220 osób. Prócz strat biologicznych poniosła ogromne straty materialne, których wysokość wynosiła 48 688,9 mld dolarów według wartości z 1938 roku. Zniszczenia wojenne miały katastrofalny wpływ na dochód narodowy, którego wartość spadła w 1945 roku do 38, 2% wartości dochodu przedwojennego. Równie wielkie były straty Polski w zakresie kultury, oświaty i nauki. Hitlerowcy zniszczyli lub zrabowali 43% dorobku kulturalnego Polski. Niemal doszczętnie zniszczono instytuty badawcze, towarzystwa naukowe i fundacje.
W wyniku działań II wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski, zniszczonych zostało wiele miast, w tym niemal całkowicie Warszawa.
=== Polska Rzeczpospolita Ludowa ===
W styczniu 1944 nacierająca na Wehrmacht Armia Czerwona przekroczyła granicę polsko-radziecką sprzed 1939 r. 21 lipca 1944 w Moskwie utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), który sprawował władzę na terytorium Polski zajmowanym przez Armię Czerwoną; w skład PKWN weszli wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni. PKWN został przekształcony kolejno w Rząd Tymczasowy (31 lipca 1944) i Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (28 czerwca 1945). W konsekwencji Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wycofały uznanie międzynarodowe dla rządu RP na uchodźstwie (ZSRR i Francja uznały już PKWN w 1944). Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie partie opozycyjne, wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych przeciwników, głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji. W wyniku sfałszowanych wyborów parlamentarnych (1947) zdecydowaną większość mandatów w Sejmie Ustawodawczym objął Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SD, SL).
W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych – m.in. zasiedlenie Ziem Odzyskanych, nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolną. Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowę zburzonej Warszawy. W 1948 r. powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 r. państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, Kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina (1953). W 1956 r. odbył się pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu.
W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina również w Polsce zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, których przywódcą został I sekretarz PZPR Władysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W latach 1960–1966 w całym kraju uroczyście obchodzono Tysiąclecie Państwa Polskiego. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w której wyniku wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął Edward Gierek.
Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych, rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo osiedla mieszkaniowe. Podniósł się też poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowania centralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły w czerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 r. doprowadziły do powstania pierwszych organizacji opozycji antykomunistycznej.
Kolejne strajki wybuchły w lipcu i sierpniu 1980. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w których wyniku podpisano porozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku zawodowego – NSZZ „Solidarność”. We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce zajął Stanisław Kania, który jednak zrezygnował ze stanowiska w październiku 1981, zastąpił go Wojciech Jaruzelski. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej, 13 grudnia 1981 Rada Państwa wprowadziła na obszarze całego kraju stan wojenny; władzę de facto przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, ograniczono prawa obywatelskie, internowano liderów opozycji i in. Stan wojenny zniesiono w 1983. Od 1983 zaczął się wzrost PKB, ale do końca dekady nie osiągnął on poziomu z 1978.
W drugiej połowie lat 80. władze państwowe rozpoczęły proces demokratyzacji i liberalizacji życia społeczno-politycznego; w 1988 r. m.in. utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, zaniechano zagłuszania audycji Radia Wolna Europa, rozpoczęto II etap reformy gospodarczej, Sejm przyjął ustawę Wilczka, podjęto rozmowy w Magdalence, premierem został Mieczysław Rakowski, odbyła się telewizyjna debata pomiędzy Alfredem Miodowiczem i Lechem Wałęsą, zawiązano Komitet Obywatelski „Solidarność”. W 1989 r. odbyły się obrady Okrągłego Stołu, w wyniku ustaleń których ponownie zarejestrowano NSZZ „Solidarność” i NSZZ RI „Solidarność” oraz rozpoczęto przygotowania do „kontraktowych” wyborów parlamentarnych, które uważa się za cezurę między PRL i III RP.
=== III Rzeczpospolita ===
W trakcie obrad Okrągłego Stołu ustalono, że w wyborach parlamentarnych kandydaci opozycji będą mogli otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie. Władze państwowe zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji wobec opozycjonistów. Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989, w ich wyniku Komitet Obywatelski „Solidarność” otrzymał maksymalną liczbę miejsc w Sejmie. 19 lipca 1989 gen. Wojciech Jaruzelski został prezydentem wybranym przez Sejm. 24 sierpnia 1989 powstał pierwszy demokratyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego.
Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych zmian i reform. Zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i przywrócono do godła orła w koronie.
Równocześnie pogarszała się sytuacja gospodarcza. W wyniku ograniczenia inwestycji w latach 80. w 1989 r. zużycie maszyn i urządzeń w przemyśle osiągnęło 64%. W okresie rządów Jaruzelskiego kupiono za granicą 26 licencji, w latach 70. ponad 400. W pierwszym półroczu 1989 r. ponad połowę wydatków państwa sfinansowano kredytem z NBP, czyli drukowaniem pieniędzy. Rezerwy walutowe banków były bliskie zera. W wyniku porozumień Okrągłego Stołu w lipcu 1989 wprowadzono ustawową indeksację płac równoważącą inflację. W sierpniu uwolniono ceny żywności – dotacje do nich osiągnęły prawie 40% dochodów państwa. Uwolnione ceny żywności wzrosły gwałtownie, a za nimi indeksowane płace, co umożliwiało dalszy wzrost cen i płac w warunkach niedoboru towarów. Inflacja w okresie sierpień – październik osiągnęła 189% i ponad 600% w całym 1989 r.
W 1990 r. wprowadzono pakiet reform gospodarczych znanych jako plan Balcerowicza, w którym znacznie obniżono indeksację płac w celu obniżeniu inflacji (więcej w popiwek), wprowadzono wolny rynek i obniżono deficyt budżetowy.
Wybory prezydenckich w 1990 roku wygrał Lech Wałęsa. W 1990 r. zawarto polsko-niemiecki traktat graniczny, potwierdzający granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. W tym samym roku wybuchła afera FOZZ.
W 1997 r. przyjęto nową Konstytucję RP określającą zasady działania państwa.
Kolejnymi prezydentami III Rzeczypospolitej byli Aleksander Kwaśniewski (1995–2005), Lech Kaczyński (2005–2010), który zginął w katastrofie smoleńskiej wraz z 95 innymi osobami, Bronisław Komorowski (2010–2015) i Andrzej Duda (od 2015). Od ukształtowania III RP w 1989 r. w kraju istniało 18 ekip rządowych, których działania doprowadziły do znacznego rozwoju państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. Strategicznym celem rządów pierwszego dwudziestolecia III RP było wejście do NATO i Unii Europejskiej, co zostało osiągnięte odpowiednio w 1999 i 2004 roku. Polska odgrywa istotną rolę w rozszerzonej Unii Europejskiej, czego znakiem było m.in. pełnienie przez Jerzego Buzka w latach 2009–2012 funkcji przewodniczącego Parlamentu Europejskiego oraz pełnienie przez Donalda Tuska funkcji przewodniczącego Rady Europejskiej w latach 2014–2019.
== Ustrój polityczny ==
Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Polska jest republiką parlamentarną z systemem parlamentarno-gabinetowym, opierającą się na trójpodziale władzy.
=== Konstytucja ===
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny w Polsce, uchwalony 2 kwietnia 1997 przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997. Został ogłoszony w Dzienniku Ustaw: Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów, w tym 243 artykuły. Konstytucja określa charakter ustroju państwowego. Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych organów państwa. Definiuje status prawny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa.
=== Władza ustawodawcza ===
Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament (Sejm – 460 posłów, Senat – 100 senatorów) wybierany w bezpośrednich, powszechnych i tajnych wyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od dnia pierwszego posiedzenia. Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych, w tym budżetowej, a także ratyfikowanie umów międzynarodowych. W wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu (a jednocześnie Senatu) przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów. Jego przedłużenie możliwe jest jedynie w czasie stanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji.
Organizację Sejmu i Senatu, porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają regulaminy uchwalone przez każdą z izb.
Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków, którzy tworzą prezydium. Marszałek Sejmu jest najwyższym przedstawicielem izby niższej parlamentu, przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. Sejm i Senat powołują również komisje parlamentarne: stałe, które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli (obecnie działa ich 39: 25 w Sejmie i 14 w Senacie) oraz nadzwyczajne, powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu zadania. Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jest sejmowa komisja śledcza.
Posłowie i senatorowie mogą tworzyć kluby parlamentarne składające się z co najmniej 15 parlamentarzystów, a posłowie ponadto koła poselskie, dla utworzenia których potrzeba 3 posłów.
Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworzą Konwent Seniorów, organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w polskim parlamencie. Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługuje immunitet.
==== Proces legislacyjny ====
Prawo inicjatywy ustawodawczej, na mocy art. 118 Konstytucji RP i art. 32 Regulaminu Sejmu, przysługuje prezydentowi, rządowi, Senatowi, grupie 15 posłów lub komisji sejmowej, a także grupie 100 tys. obywateli. Projekt ustawy trafia do tzw. laski marszałkowskiej. Następnie odbywają się trzy czytania w Sejmie. Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat, który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić (po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu, gdzie bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 230 posłów można odrzucić sprzeciw Senatu). Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie do Prezydenta RP, który może ją w ciągu 21 dni przyjąć i podpisać bądź zgłosić weto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi (weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5 głosów w obecności co najmniej 230 posłów) lub wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją. Podpisaną ustawę publikuje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
==== System prawny ====
System prawny w Polsce ma charakter tzw. prawa stanowionego, tzn. nie wykorzystuje w procesie stosowania prawa zjawiska precedensu, powszechnie występującego w krajach anglosaskich.
=== Władza wykonawcza ===
Organami władzy wykonawczej w Polsce są: Prezydent RP oraz Rada Ministrów. Prezydent jest wybierany w powszechnych wyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję (wygrywa ten kandydat, który otrzyma bezwzględną większość głosów). Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje. Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, pełni funkcję zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności terytorium kraju oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Do jego uprawnień należy, m.in. podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat, ratyfikowanie umów międzynarodowych, powoływanie sędziów, nadawanie obywatelstwa czy stosowanie prawa łaski.
Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołać Radę Gabinetową – wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów. W pełnieniu funkcji i wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP.
Rada Ministrów, czyli rząd, jest kolegialnym organem władzy wykonawczej. W jego skład wchodzą: prezes Rady Ministrów (premier), wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komitetów.
Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP, w myśl której, prezydent desygnuje Radę Ministrów wraz z prezesem Rady Ministrów. Premier w terminie 14 dni przedstawia Sejmowi program działania rządu (exposé) z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania (poparcia). Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku, gdyby rządowi nie udzielono wotum zaufania, Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów według takich samych reguł głosowania. Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków. Na wypadek, gdyby w takim trybie rząd nie został powołany, Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie. Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego wniosek członków RM. Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania, tym razem większością głosów. W razie nieudzielenia w takim trybie rządowi wotum zaufania, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.
=== Władza sądownicza ===
Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są: Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i apelacyjne) oraz sądy szczególne (sądy wojskowe i administracyjne – wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny). Wespół z Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym tworzą niezawisłą władzę sądowniczą.
Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznie prawo, niezależne od innych organów państwowych. Sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie Konstytucji RP i ustawom (a w wypadku Trybunału Konstytucyjnego – wyłącznie Konstytucji). Sędziowie nie mogą należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych (apolityczność). Nie wolno im również prowadzić działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Do kompetencji wymiaru sprawiedliwości należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego.
=== Partie polityczne ===
Status prawny polskich partii politycznych określają: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997, w której zapisana jest pełna definicja partii politycznej, brzmiąca następująco:
Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Artykuł 13 Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Każda partia, która nie łamie art. 13 Konstytucji, podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie (wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli). Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla każdego. Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych.
Według danych z 2020 roku zarejestrowanych jest 87 partii politycznych.
==== Partie w Sejmie od 2023 ====
Po wyborach parlamentarnych w 2023 r. mandaty rozkładają się następująco w Sejmie:
Prawo i Sprawiedliwość (35,38%, 194 mandaty),
Koalicja Obywatelska (30,70%, 157 mandatów),
Trzecia Droga (14,40%, 65 mandatów),
Nowa Lewica (8,61%, 26 mandatów),
Konfederacja Wolność i Niepodległość (7,16%, 18 mandatów)
==== Komitety wyborcze w Senacie od 2023 ====
Po wyborach parlamentarnych w 2023 r. mandaty rozkładają się następująco w Senacie:
Koalicja Obywatelska – 41 senatorów
Prawo i Sprawiedliwość – 34 senatorowie
Trzecia Droga – 11 senatorów
Nowa Lewica – 9 senatorów
KWW Andrzej Dziuba - pakt senacki - 1 senator
KWW Zygmunt Frankiewicz - pakt senacki – 1 senator
KWW Krzysztof Kwiatkowski - pakt senacki – 1 senator
KWW Wadim Tyszkiewicz - pakt senacki – 1 senator
KWW Józefa Zająca - 1 senator
== Polityka zagraniczna ==
=== Członkostwo w organizacjach międzynarodowych ===
III Rzeczpospolita jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych. Polska jest jednym z członków założycieli organizacji takich jak: ONZ, Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (opuszczone w 2004 r.), Rada Państw Morza Bałtyckiego, Grupa Wyszehradzka, Trójkąt Weimarski czy Trójkąt Kaliningradzki. Polska należy do Unii Europejskiej, NATO, Światowej Organizacji Handlu, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Międzynarodowej Agencji Energetycznej, Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Europejskiej Agencji Kosmicznej, Europejskie Obserwatorium Południowe, G6, Wspólnoty Demokracji, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Inicjatywy Trójmorza, Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku oraz wszystkich organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Polska jest też obserwatorem przy Radzie Arktycznej, Międzynarodowej Organizacji Frankofonii. Ponadto w związku z członkostwem w Unii Europejskiej należy do układu z Schengen i rozważa integrację ze strefą euro.
=== Cele polityki zagranicznej Polski ===
Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. XX wieku pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Były to: członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO, UZE, OBWE oraz ONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej, zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, rozwinięte kontakty z Polonią.
W początkach XXI wieku polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach: osiągnięciu członkostwa w UE, umacnianiu bezpieczeństwa państwa, poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie Środkowo-Wschodniej.
Minister Radosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach:
„Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej” (pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE)
„rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa” (bezpieczeństwo energetyczne, dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców, zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO, modernizacja NATO, ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce, rozszerzenie NATO o Ukrainę i Gruzję);
„wzmocnienie wizerunku Polski na świecie”;
„Polonia” (zwiększenie liczby urzędów konsularnych, reforma polskiego systemu edukacyjnego, która pozwoli obywatelom na stałe mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych, którzy będą chcieli wrócić, głosowanie korespondencyjne bądź przez Internet);
„nowoczesna służba dyplomatyczna”.
== Siły zbrojne ==
Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej to główne określenie wojska polskiego, dzielącego się na: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Wojska Specjalne, Marynarkę Wojenną oraz Wojska Obrony Terytorialnej. Ich głównym zadaniem jest obrona granic Polski przed atakami z zewnątrz oraz współpraca z NATO. Polskie siły zbrojne liczą około 164 000 żołnierzy w służbie czynnej (stan na rok 2023).
Według rankingu Global Firepower (2020) polskie siły zbrojne stanowią 21. siłę militarną na świecie i 6. w Europie z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 12 mld dolarów (USD).
Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Ich prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 2004 nosiły nazwę: Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej.
Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża i wód terytorialnych. Pod względem organizacyjnym jest związkiem operacyjnym – flotą. Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na XV wiek, natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości.
W ramach sojuszu NATO wojska USA stacjonują w Polsce w Orzyszu, Powidzu, Poznaniu, Świętoszowie, Żaganiu.
== Podział administracyjny ==
Polska jest państwem unitarnym, a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie, gdyż poza agendami administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny, powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy. Jego podstawową jednostkę stanowi gmina.
Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na
jednostki I stopnia – 16 województw
jednostki II stopnia – 380 powiatów, w tym:
66 miast na prawach powiatu – gminy o statusie miasta, wykonujące zadania powiatu, potocznie zwane „powiatami grodzkimi”,
314 powiatów – skupiają od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin, potocznie zwane „powiatami ziemskimi”; mogą mieć siedzibę w mieście na prawach powiatu, które nie leży na ich obszarze
jednostki III stopnia – 2479 gmin, w tym:
302 miejskie – gminy, które zawierają się w administracyjnych granicach miasta (w tym 66 gmin będących jednocześnie miastami na prawach powiatu),
718 miejsko-wiejskich – gminy, w skład których wchodzi miasto oraz kilka wsi,
1459 wiejskich – gminy, które na swoim terytorium nie zawierają miasta (z tego 158 takich gmin ma siedzibę w mieście poza swoim obszarem, tzw. gmina obwarzankowa).
(według stanu z 1 stycznia 2025)
=== Samorząd terytorialny ===
W Polsce wyróżnia się trójszczeblowy samorząd:
samorząd gminny
samorząd powiatowy
samorząd województwa.
Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa) mają osobowość prawną i zapewniony udział w dochodach publicznych. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym.
== Geografia ==
Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz 8. pod względem liczby ludności. Na świecie Polska zajmuje 70. miejsce pod względem powierzchni i 35. miejsce pod względem liczby ludności. Długość granic Polski wynosi 3511 km, w tym 440 km przypada na granicę morską (linia wybrzeża Morza Bałtyckiego, która nie jest linią granicy państwa, wynosi 770 km). Do obszaru kraju wlicza się także morze terytorialne, a specjalne prawa przysługują Polsce w tzw. strefie przyległej.
Graniczy z następującymi państwami:
od zachodu:
Niemcy (467 km)
od południa:
Czechy (796 km)
Słowacja (541 km)
od wschodu:
Ukraina (535 km)
Białoruś (418 km)
od północy:
Litwa (104 km)
Rosja (z obwodem królewieckim, 210 km).
Po roku 1945 dokonano drobnych korekt granic Polski. Ostatnia korekta granic miała miejsce w 2005 roku, ze Słowacją.
W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km, to jest 5°50′. Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, zimą – odwrotnie. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość Polski wynosi 689 km, co w mierze kątowej daje 10°02′. Powoduje to, że w dniach równonocy na zachodnim krańcu Polski Słońce zachodzi o 40 minut później niż na wschodnim.
Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego, jest to czas słoneczny południka 15° przebiegającego m.in. na zachód od Jeleniej Góry, Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz na wschód od Szczecina. Zimą obowiązuje czas środkowoeuropejski (UTC+01:00), natomiast latem (od ostatniej niedzieli marca do ostatniej niedzieli października) – czas środkowoeuropejski letni (UTC+02:00).
Geometryczny środek Polski znajduje się w Piątku koło Łęczycy. Najstarszy (1775) obliczony geometryczny środek Europy znajduje się w Suchowoli koło Sokółki, w województwie podlaskim. Przez Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej a rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski:
49°00′ szer. geogr. N – szczyt Opołonek,
54°50′ szer. geogr. N – Jastrzębia Góra w gminie Władysławowo,
14°07′ dług. geogr. E – zakole Odry koło Osinowa Dolnego,
24°09′ dług. geogr. E – zakole Bugu koło Zosina.
=== Ukształtowanie powierzchni ===
Przeważającą część obszaru kraju zajmują tereny nizinne wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego, a średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m., mediana wysokości 149 m n.p.m. Krainy geograficzne w Polsce ułożone są równoleżnikowo (pasowo), przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej do terenów wyżynnych i górskich na południu. Polska ma 70 szczytów powyżej 2000 metrów wysokości, wszystkie w Tatrach. Najwyższym punktem kraju jest północno-zachodni wierzchołek Rysów w Tatrach Wysokich (2499,1 m n.p.m.), najniżej położonym punktem jest depresja we wsi Marzęcino na Żuławach Wiślanych (–2,2 m n.p.m.).
Dominujący w krajobrazie Niż Polski zawiera następujące części Niżu Środkowoeuropejskiego: Pobrzeża Południowobałtyckie, Pojezierza Południowobałtyckie, Niziny Sasko-Łużyckie i Niziny Środkowopolskie. Północno-wschodnia część kraju zajmuje Pobrzeża Wschodniobałtyckie, Pojezierza Wschodniobałtyckie oraz Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Nadbużańskie krańce wschodnie znajdują się na terenie Polesia i Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej. Polesie wchodzi w skład Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskiej a Wyżyna Wołyńsko-Podolska stanowi zachodnią część Wyżyn Ukraińskich. Pas wyżyn, starych gór i towarzyszących im obniżeń tworzą Masyw Czeski, tj. polska część Sudetów z Przedgórzem Sudeckim, oraz Wyżyny Polskie, na które składają się Wyżyna Śląsko-Krakowska, Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelsko-Lwowska. Podział Karpat na terenie Polski obejmuje Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym (Kotlina Ostrawska, Kotlina Oświęcimska, Brama Krakowska i Kotlina Sandomierska) oraz Karpaty Wschodnie z Podkarpaciem Wschodnim (Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański). Karpaty Zachodnie dzielą się na Zewnętrzne Karpaty Zachodnie i Centralne Karpaty Zachodnie a Karpaty Wschodnie to Zewnętrzne Karpaty Wschodnie nazywane również Beskidami Wschodnimi (regionalizacja fizycznogeograficzna Polski wg Jerzego Kondrackiego).
=== Wody śródlądowe ===
Terytorium Polski prawie w całości znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego (99,7%), z czego zdecydowana większość przypada na dorzecza Wisły i Odry. Tylko z niewielkich terenów wody powierzchniowe odprowadzane są do Morza Czarnego (górny bieg Orawy i Strwiąża w Karpatach) oraz do Morza Północnego (krótkie odcinki Izery i Dzikiej Orlicy oraz potok Szkło w tzw. Worku Okrzeszyna w Sudetach). Najdłuższe rzeki w Polsce to Wisła (o długości 1047 km), Odra (854 km, w granicach Polski 742 km), Warta (808 km), Bug (772 km; w granicach Polski 224 km plus odcinek graniczny 363 km), Narew (484 km; w granicach Polski 448 km; odcinek graniczny 1 km) i San (443 km, w tym odcinek graniczny 55 km).
Największe jeziora w Polsce to Śniardwy (113,8 km²) i Mamry (104 km²) na Mazurach. Są to stosunkowo płytkie jeziora morenowe. Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioro Hańcza (108,5 m), nieco bardziej na wschód, na Pojezierzu Wschodniosuwalskim. Są to głównie jeziora pochodzenia lodowcowego i są położone przede wszystkim w północnej części kraju, zgrupowane na obszarach zwanych pojezierzami. Na terenie Polski występuje 7081 jezior o powierzchni większej niż 1 ha (ich łączna powierzchnia to 281 377 ha). W stosunku do roku 1954 liczba jezior zmniejszyła się aż o 2215, czyli ponad 11%. Spowodowane to było szybkim zanikaniem najmniejszych jezior. Jeziorność Polski wynosi tylko 0,9% powierzchni kraju. Dla porównania w Szwecji jeziora zajmują ponad 8,5% powierzchni, a jezior o powierzchni powyżej 2 akrów (ok. 0,81 ha) jest tam ponad 97,5 tysiąca.
=== Gleby ===
Pokrywa glebowa w Polsce, podobnie jak niektóre inne elementy środowiska, ma cechy przejściowe pomiędzy glebami charakterystycznymi dla Europy Zachodniej i Wschodniej. Powierzchniowo dominują gleby strefowe (powstałe pod wpływem klimatu), jednak tworzą one na terenie kraju mozaikę zależną głównie od podłoża geologicznego (skały macierzystej) oraz ukształtowania powierzchni. Około 52% powierzchni zajmują gleby płowe oraz gleby brunatnoziemne, zaś ok. 26% powierzchni zajmują, powstałe na utworach piaszczystych, gleby rdzawe, bielicowe i bielice. W dolinach rzecznych dominują mady (ok. 5% powierzchni), w miejscach podmokłych lub wilgotnych zaś można spotkać gleby organiczne (torfowe, murszowe), gleby glejowe i czarne ziemie. Wyraźne obszary zajmują również, powstające na skałach węglanowych – rędziny, najbardziej urodzajne na obszarze Polski – czarnoziemy, charakterystyczne dla obszarów górskich – gleby inicjalne i słabo ukształtowane, a także powstałe pod dominującym wpływem człowieka – gleby antropogeniczne.
W Polsce grunty rolne i leśne klasyfikuje się również pod kątem użytkowym. Według bonitacyjnej klasyfikacji gleb ornych i użytków zielonych w kraju powierzchniowo dominują gleby średnie (klasa IIIa-IVb – 63% gruntów ornych i klasa III i IV – 51,2% użytków zielonych), zaś najmniej jest gleb najlepszych (klasa I i II – 3,7% gruntów ornych i 1,7% użytków zielonych).
=== Klimat ===
Według klasyfikacji klimatów Wincentego Okołowicza Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. W wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski. Natomiast zgodnie z klasyfikacją Köppena, obszar Polski leży w strefie wilgotnego klimatu kontynentalnego (Dfb).
Średnia roczna temperatura waha się (okres referencyjny 1991–2020) od około +7 °C na Suwalszczyźnie (Suwałki: +7,2 °C) do blisko +10 °C na Nizinie Śląskiej i ziemi lubuskiej (Wrocław: +9,7 °C, Legnica, Zielona Góra, Opole: +9,6 °C).
Latem temperatury są zróżnicowane południkowo, choć amplituda nie jest tak duża jak zimą. W lipcu średnie temperatury na nizinach wahają się od +17,9 °C na północy (Łeba) do +20,1 °C na południu (Wrocław, Tarnów). Dużo chłodniej jest w górach: obserwatorium na Śnieżce w najcieplejszym miesiącu notuje +9,9 °C, a na Kasprowym Wierchu +8,9 °C. Zimą różnice w temperaturach przybierają charakter równoleżnikowy z cieplejszym zachodem i zimniejszym wschodem kraju, co ma związek z wpływem Atlantyku od zachodu i kontynentalnych mas powietrza ze wschodu. Do najcieplejszych regionów w styczniu należą wybrzeża Bałtyku, którego wody łagodzą spadki temperatury. W styczniu średnie temperatury kształtują się na nizinach od około –3,3 °C w Suwałkach, które uważane są za polski biegun zimna, przez –1,5 °C w centrum kraju do nieco powyżej 0 °C od środkowej Odry, przez lubuskie po pas wybrzeża (z maksimum w Świnoujściu: +0,8 °C). W górach najmroźniejszy zazwyczaj jest luty, gdzie na Kasprowym Wierchu notuje się średnio –7,8 °C, a na Śnieżce –6,2 °C.
Opady roczne wynoszą około 600 mm. Najniższe – poniżej 550 mm – notuje się w centrum kraju: w południowej i wschodniej Wielkopolsce, na Kujawach czy w dolinie środkowej i dolnej Wisły, co związane jest z położeniem tych obszarów w cieniu opadowym pojezierzy i wysoczyzn. Najwyższe – z wyjątkiem gór – notuje się na środkowej części wybrzeża i na Wyżynie Śląskiej (około 750–800 mm rocznie). W górach sumy opadów są znacznie wyższe, osiągając maksimum w Tatrach – nawet 1700 mm rocznie.
Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na wschód. Na Nizinie Szczecińskiej pokrywa śnieżna zalega najkrócej, przez mniej niż 25 dni w roku, w centrum Polski około 50 dni, a na Suwalszczyźnie przez ponad 75 dni. W najwyższych partiach gór dni z pełną pokrywą śnieżną jest średnio nawet 180-220.
Okres wegetacyjny (dni ze średnią dobową temperaturą powyżej +5 °C) trwa przeciętnie od około 210 dni na północnym wschodzie kraju (Suwalszczyzna) do ponad 250 dni w dolinie Odry i wzdłuż granicy z Niemcami (Wrocław, Słubice, Szczecin).
Dni gorące, z temperaturą maksymalną powyżej +25 °C, występują od kwietnia do września, czasem także w październiku. Jest ich od około 14-21 na wybrzeżu do ponad 50 na Podkarpaciu, Nizinie Śląskiej i ziemi lubuskiej. Dni upalnych, z temperaturą maksymalną powyżej +30 °C notuje się od 2–3 na północy do 12–13 w okolicach Wrocławia, Opola, Tarnowa i Słubic. Wyjątkiem jest Półwysep Helski, gdzie średnia z ostatnich 30 lat wynosi zaledwie 0,7 dnia.
Rekordowe temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski:
Temperatury maksymalne:
+40,2 °C (Prószków k. Opola, 29 lipca 1921),
+40,0 °C (Zbiersk, 29 lipca 1921),
+39,6 °C (Kończewice, 11 lipca 1959),
+39,5 °C (Słubice, 30 lipca 1994),
+39,0 °C (Ceber, 8 sierpnia 2015),
+38,9 °C (Silniczka, 8 sierpnia 2013),
+38,3 °C (Słubice, 19 czerwca 2022).
Temperatury minimalne:
–40,6 °C (Żywiec, 11 lutego 1929),
–40,4 °C (Olkusz, 11 lutego 1929),
–40,1 °C (Sianki, 11 lutego 1929),
–39,3 °C (Sanok, 28 lutego 1963),
–38,7 °C (Białowieża, 11 stycznia 1950),
–38,6 °C (Lubaczów, 28 lutego 1963),
–38,3 °C (Maniowy, 28 lutego 1963).
== Budowa geologiczna ==
Na obszarze Polski stykają się trzy wielkie jednostki tektoniczne:
platforma prekambryjska wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska);
platforma zachodnioeuropejska (patrz Pozaalpejska Europa Środkowa). Spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety i Góry Świętokrzyskie); oddziela ją od platformy prekambryjskiej szeroka strefa szwu transeuropejskiego (TESZ);
alpidy (Karpaty z Podkarpaciem) – częściowo nasunięte na obszar platformy zachodnioeuropejskiej.
Niemal cały Niż Polski przykryty jest grubą warstwą osadów polodowcowych – glin i żwirów na obszarach morenowych, piasków na terenach sandrów. Dna dolin rzecznych i obszary ich delt zbudowane są z aluwiów, na niektórych terenach występują też złoża torfowe. Odsłonięcia skał litych, wyłącznie osadowych, liczniej pojawiają się w pasie wyżyn. Na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej są to głównie wapienie, zaś w Niecce Nidziańskiej – gipsy, dzięki czemu w obu tych regionach intensywnie rozwijają się zjawiska krasowe, w tym jaskinie. Wyjątkowo zróżnicowaną budową geologiczną cechuje się najwyższa część polskich wyżyn – Góry Świętokrzyskie. Znaczna część z nich zbudowana jest z piaskowców kwarcytowych, ale pojawiają się tu również wapienie, zlepieńce, dolomity i łupki. We wschodniej i południowo-wschodniej części Wyżyn Polskich wapienie, łupki i piaskowce przykryte są często grubymi warstwami lessów i niewiele jest naturalnych odsłonięć skał litych. Najbardziej zróżnicowaną budową geologiczną charakteryzują się Sudety, gdzie obok masywów zbudowanych ze skał krystalicznych, zwłaszcza granitów, występują też ślady zjawisk wulkanicznych (bazalty i porfiry), liczne odsłonięcia skał piaskowcowych i soczewki wapieni. Zwłaszcza sudeckie granity i piaskowce tworzą liczne formy geomorfologiczne w postaci skałek o zróżnicowanych kształtach. O wiele mniej zróżnicowaną budową geologiczną cechują się polskie Karpaty, w większości zbudowane z miękkich skał osadowych, wchodzących w skład fliszu – piaskowców i łupków. Na ich tle wyróżniają się dwa odmiennie litologiczne pasma – Pieniny, zbudowane z wapieni, oraz najwyższe góry Polski, Tatry, których wschodnia część zbudowana jest z granitów, zaś zachodnia głównie ze skał osadowych – silnie skrasowiałych wapieni (wykształciły się w nich najgłębsze i najdłuższe jaskinie Polski), lokalnie przykrytych czapami skał krystalicznych.
== Środowisko naturalne ==
Środowisko przyrodnicze Polski jest urozmaicone. Większą część północnej granicy Polski oblewa Morze Bałtyckie, dalej zaś w kierunku południowym rozciągają się: pojezierza i rozległe niziny. Na południu z kolei występują obszary wyżynne i dwa łańcuchy górskie: Karpaty i Sudety, zamykające południową granicę Polski. W 2014 w rankingu Environmental Performance Index (EPI) dotyczącym czystości i jakości środowiska naturalnego na świecie Polska zajęła 30. miejsce, a 10 lat później 19. miejsce.
=== Flora ===
W Polsce lasy zajmują powierzchnię ponad 9,2 mln ha, czyli 29,7% powierzchni kraju. Lasów w Polsce cały czas przybywa. Odpowiada za to „Krajowy program zwiększania lesistości”, zakładający wzrost lesistości do 33% w 2050. Największym kompleksem leśnym w Polsce są Bory Dolnośląskie. Na tle innych krajów Europy Środkowej, w Polsce zachowały się rozległe obszary bagien, mokradeł i torfowisk. Należą do nich m.in. chronione prawnie Bagna Biebrzańskie – siedliska hydrogeniczne zajmują ponad 40% powierzchni Biebrzańskiego Parku Narodowego.
W Polsce występuje blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze gatunku i podgatunku roślin okrytonasiennych (Magnoliophyta). Poza tym występuje 67 gatunków paprotników (Pteridophyta), 910 gatunków mszaków (Bryophyta), 2000 gatunków zielenic (Chlorophyta), 25 gatunków ramienic i 39 gatunków krasnorostów (Rhodophyta). Z uwagi na krótką historię ewolucyjną ziem polskich, wynikającą z plejstoceńskich zlodowaceń, krajowa flora uboga jest w endemity. Należą do nich wiechlina granitowa, mniszek pieniński, przytulia krakowska i warzucha polska.
=== Fauna ===
Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w skład Palearktyki. Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok. 33 tys. gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa, dochodząca do 47 tys.). Znaczna część spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jak żubr) nie tylko w Polsce, ale też innych obszarach Europy.
Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków, 444 gatunki ptaków (z czego ok. 220 lęgowych), 9 gatunków gadów, 18 – płazów, 119 gatunków ryb (w tym 55 słodkowodnych), 5 gatunków bezżuchwowców, ok. 260 gatunków mięczaków, 25–30 tysięcy gatunków owadów, ok. 1400 gatunków pajęczaków, ok. 240 gatunków pierścienic, 5 – jamochłonów, 8 – gąbek oraz ok. 4 tysięcy gatunków pierwotniaków.
Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain zoogeograficznych: południowobałtycką, śląską, opolską, kielecką, karpacko-sudecką, krainę Jury polskiej i podalpejską.
Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu, kiedy to po ustąpieniu lodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Dlatego polska fauna uboga jest w endemity – ich przykładami są, występujące tylko w Tatrach, chruścik Allogammus starmachi, a także chrząszcz goroń tatrzański. Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki zostały wytępione przez człowieka (np. tury, tarpany) lub ustąpiły na skutek jego działalności, m.in. niszczenia siedlisk (drop, perłoródka rzeczna, kulon, jesiotr, skrzelopływka bagienna), inne zaś dołączyły do krajowych gatunków na skutek naturalnej ekspansji (dzięcioł białoszyi, pliszka cytrynowa, szakal złocisty, karlik średni). Teren Polski został również skolonizowany przez gatunki obce, zawleczone przez człowieka, czy to na drodze świadomej introdukcji (np. bażanty, muflony, daniele, amur biały), czy to w wyniku przypadku (jenoty, piżmaki, norki amerykańskie, ostatnio też szopy pracze, z owadów m.in. stonki). Obecnie obserwuje się rekolonizację Polski przez zwierzęta znajdujące się uprzednio na skraju wytępienia w granicach kraju, dotyczy to zwłaszcza dużych ssaków (wilk, bóbr), kraj ten jest również ostoją wyjątkowo dużych populacji gatunków ginących w wielu innych krajach Europy (bocian biały, wodniczka). Polska jest również krajem, w którym żubr został uratowany przed całkowitym wymarciem w skali globalnej – tutaj rozpoczęto hodowlę ostatnich osobników, odnalezionych w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach po I Wojnie Światowej i tutaj reintrodukowano po raz pierwszy gatunek do naturalnych siedlisk. Niektóre gatunki w polskiej faunie są jednak nadal na skraju wymarcia (np. kraska, dzierzba czarnoczelna, wąż Eskulapa).
Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów liściastych (jak jelenie, sarny, dziki). W północno-wschodniej części Polski żyją też gatunki typowe dla strefy tajgi, a nawet tundry (np. mszarniki jutta, puszczyki mszarne, łosie, zające bielaki), a w południowo-wschodniej także gatunki stepowe (susły, żołny, siodlarka stepowa, poskocz krasny). Nieco odmienny od reszty kraju skład gatunkowy ma fauna obszarów górskich (Karpaty, Sudety). Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska (kozica, świstak tatrzański, płochacz halny) żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze kraju (rysie, żbiki i niedźwiedzie). Niektóre z gatunków polskiej fauny są typowymi zwierzętami synantropijnymi (np. szczury i wróble).
Fauna polskiej strefy Bałtyku jest relatywnie uboga z powodu niskiego zasolenia tego akwenu. Brak jest w ogóle głowonogów, zaś pojedyncze szkarłupnie i ukwiały pojawiają się jedynie sporadycznie w skrajnie zachodniej części polskiego wybrzeża. Tworzy ją zgrupowanie gatunków typowo morskich (np. dorsz, śledź, kur diabeł, omułek jadalny), często osiągających mniejsze rozmiary ciała, niż w sąsiednim Morzu Północnym, oraz – przynajmniej w zatokach i zalewach – gatunków słodkowodnych (np. szczupak, okoń, sieja). Z zaledwie trzech płetwonogich najczęstsza jest foka szara, zaś jednym, stale występującym waleniem – znajdujący się na skraju wyginięcia morświn. Niektóre, zimnolubne gatunki zwierząt w Bałtyku stanowią relikt z okresu Morza Yoldiowego (np. foka obrączkowana, podwój wielki, kur rogacz). Również w faunie polskiego Bałtyku pojawiły się obce gatunki inwazyjne (np. krabik amerykański, babka bycza).
=== Ochrona przyrody ===
W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. Najcenniejsze obszary chroni sieć parków narodowych i rezerwatów przyrody.
Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarów Natura 2000, na których chroni się elementy przyrody zagrożone w skali Europy. Poza obszarowymi formami ochrony obowiązuje prawna gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin.
Na terenie kraju znajduje się 10 rezerwatów biosfery oraz 13 obszarów wodno-błotnych wpisanych na listę ramsarską.
== Demografia ==
W okresie kształtowania się państwowości Polska obejmowała swym zasięgiem ziemie o powierzchni ponad ćwierć miliona km² z przeszło milionem mieszkańców. Za czasów Kazimierza Wielkiego obszar państwa (około 270 tys. km²) zamieszkiwało ponad 2,5 mln osób. Unia z Litwą przyniosła radykalny przyrost demograficzny i terytorialny. Za czasów Batorego obszar państwa zbliżył się do 1 mln km², a ludność w końcu XVI wieku prawdopodobnie osiągnęła 9 milionów. W chwili utraty niepodległości wielonarodowościowe państwo liczyło co najmniej 13–14 mln mieszkańców, przy czym przez cały okres wspólnej państwowości z Litwą znaczną część ludności stanowiły osoby posługujące się innym językiem niż polski (w końcu XVIII wieku było ich ok. 60%). Po odzyskaniu niepodległości w granicach Polski znalazło się kilka milionów osób o innej niż polska narodowości, tak więc Polska przed II wojną światową była krajem wielonarodowościowym, gdzie mniejszości stanowiły powyżej 30% ludności. W okresie między 1921, a wybuchem II wojny światowej liczba ludności wzrosła z 27,2 mln do 35,2 mln. Jednak zmiany granic Polski po wojnie oraz przesiedlenia sprawiły, że obecnie Polska jest krajem nieomalże jednolitym etnicznie. Wszystkie mniejszości narodowe łącznie nie przekraczają 3% ludności.
Po II wojnie światowej w Polsce zanotowano niespotykany nigdzie indziej (poza ZSRR) przyrost naturalny. W latach 50. XX wieku w Polsce przybywało ponad 500 tys. mieszkańców rocznie (tyle osób zamieszkiwało wówczas w Krakowie). Przyczyną tak dużego przyrostu naturalnego był ogromny ubytek ludności w czasie wojny (według różnych źródeł od 6 do 10 mln). Kolejny wyż demograficzny przyszedł z początkiem lat 70. oraz na początku lat 80. (zbliżenie się członków rodzin w czasie stanu wojennego). Od końca lat 80. przyrost naturalny drastycznie spadł, by na początku XXI wieku zejść poniżej zera. Obecnie znów notuje się nieznacznie większą liczbę urodzeń, gdyż w okres prokreacji wchodzi wyż demograficzny lat 70. Ponadto od kilku lat obserwuje się prorodzinną politykę państwa („becikowe”, ulgi podatkowe), a także kobiety, które odłożyły rodzicielstwo w latach 90. na rzecz kariery rodzą dzieci. Niemniej jednak z Polski do krajów UE wyemigrowało (według różnych szacunków) od 500 tysięcy do ponad 2 milionów młodych ludzi, którzy pragną założyć rodziny w nowym miejscu zamieszkania. W ostatnich latach ludność Polski ustabilizowała się na poziomie 38,1 mln osób (w okresie od X 2006 do III 2009 liczba ta wahała się w wąskim przedziale 38,11–38,14 mln). Według prognoz GUS z 2010 roku, liczba ludności w Polsce w 2030 miała wynieść ok. 36,8 mln. W 2008 i 2009 r. nastąpił wzrost liczby urodzeń. W 2008 r. w Polsce urodziło się 414 tys. dzieci, a w 2009 r. 418 tys. Po chwilowym wzroście kolejne lata przyniosły dalszy głęboki spadek urodzeń. Kilkanście lat później (2023 r.) liczba nowonarodzonych dzieci spadła do 272,5 tys.
Przyrost naturalny jest zróżnicowany regionalnie. Przyczyniają się do tego konteksty historyczne i społeczne – np. na Górnym Śląsku występuje jedna z najwyższych w kraju dzietność na kobietę, a mimo to ludność tego województwa się zmniejsza. Spowodowane jest to znacznymi migracjami, głównie starszych osób, które w latach 70. przybyły tu do pracy w przemyśle, a teraz na emeryturze wracają w swoje rodzinne strony. Z kolei Warszawa jest miastem w Polsce, o ujemnym przyroście naturalnym, a mimo to z powodu migracji liczba ludności miasta rośnie. Obszarami o najwyższym przyroście naturalnym pozostają Małopolska, województwa północne i wschodnie (wyjątkiem jest tutaj województwo podlaskie), a najniższy i ujemny przyrost naturalny odnotowuje się w województwach zachodnich (z wyjątkiem Wielkopolski i Pomorza Zachodniego, gdzie przyrost jest dodatni) i centralnych, w szczególności w łódzkim. Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się gminy miejskie (np. Legionowo). W skali regionów gęstość zaludnienia jest najwyższa w województwie śląskim a najniższa w województwie podlaskim (6,3 raza mniejsza niż w śląskim) (Stan zaludnienia województw w 2014 roku).
Niespełna 10 lat później (2023 r.) wszystkie województwa odnotowały ujemny przyrost naturalny, od –3,77 tys. w województwie podlaskim do –24,08 tys. w województwie śląskim.
=== Narodowości oraz grupy etniczne ===
Polacy posługują się językiem polskim zaliczanym do rodziny języków słowiańskich. Dla pewnej części Polaków językiem ojczystym jest blisko z nim spokrewniony język kaszubski. Język polski jest językiem urzędowym Rzeczypospolitej, jakkolwiek prawo gwarantuje mniejszościom narodowym używanie ich własnych języków, zwłaszcza na obszarach, gdzie występują ich większe skupiska. W 21 gminach jako pomocnicze języki urzędowe stosowane są język niemiecki, język kaszubski, język litewski oraz język białoruski (tzw. gminy dwujęzyczne).
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku narodowość polską zadeklarowało 97,10% ankietowanych (wliczając osoby deklarujące również drugą narodowość). 887 tys. osób (2,26%) zadeklarowało dwie narodowości – polską i niepolską, 597 tys. osób (1,55%) zadeklarowało wyłącznie niepolską narodowość, z czego 46 tys. osób zadeklarowało dwie niepolskie narodowości. Najbardziej liczne mniejszości narodowe i etniczne stanowią Ślązacy (847 tys.), Kaszubi (233 tys.), Niemcy (148 tys.), Ukraińcy (51 tys.), Białorusini (47 tys.), Romowie (17 tys.), Rosjanie (13 tys.), Łemkowie (11 tys.), Litwini (8 tys.) i Żydzi (8 tys.).
Istnieją próby wyodrębnienia nowej grupy etnicznej Śląskiej – osobny artykuł Narodowość śląska.
W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach zachodnich. Niemniej jednak coraz więcej przedsiębiorstw sprowadza pracowników z zagranicy, szczególnie z Ukrainy, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu (Chiny, Wietnam). Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków. Pojawiają się też, wraz z zagranicznymi przedsiębiorstwami otwierającymi fabryki w Polsce, zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla kierowniczego wraz z rodzinami, w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i Ameryki, także z Azji: Korei Południowej i Japonii.
Według oficjalnych danych na terytorium Polski legalnie mieszkało w 2012 roku około 5 tysięcy imigrantów z Afryki (posiadacze ważnych kart pobytu). Głównymi krajami pochodzenia imigrantów z Afryki są kolejno: Nigeria, Tunezja, Egipt, Algieria, Maroko, Kamerun i RPA.
=== Miasta Polski ===
Według danych GUS, w Polsce jest 1013 miast (według stanu na 1 stycznia 2024). Najmniej zaludnionym miastem Polski jest Opatowiec liczący 308 mieszkańców, najludniejsza zaś Warszawa ma około 6044 razy więcej mieszkańców (1 861 599 – wg stanu na rok 2024).
Najmniejszą powierzchnię ma Stawiszyn (0,99 km²) a największą Gdańsk (683 km²). Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzuje się Krynica Morska (10 osób/km²) a największą Ząbki (4130 osób/km²).
Według większości niezależnych źródeł, na początku XXI wieku największą aglomeracją, obszarem metropolitalnym, jak i zespołem miejskim w Polsce była aglomeracja katowicka (w zależności od źródła 2,7 do 5,3 mln mieszkańców), następnie warszawska (2,1 do 2,8 mln mieszkańców), krakowska (0,8 do 1,3 mln mieszkańców) oraz gdańska (ok. 1,2 mln mieszkańców) i łódzka (0,9 do 1,2 mln mieszkańców).
Badania przeprowadzone w ramach ESPON wykazały istnienie w Polsce 8 metropolii (Warszawa – metropolia europejska III rzędu; Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin i Katowice – IV rzędu).
Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski (liczące ponad 100 tys. mieszkańców w 2024 roku.).
=== Polonia i Polacy za granicą ===
Oprócz populacji krajowej jest to szeroko rozumiana Polonia oraz rdzenni mieszkańcy terytoriów niegdyś w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, a znajdujących się obecnie poza granicami kraju. Polacy żyją w dużych liczbach na Białorusi, Litwie, Ukrainie, w Czechach, Rosji (są tam m.in. historycznie rozproszeni po Syberii, z koncentracją w Jakucji), w Kazachstanie (z powodu radzieckich zesłań), Niemczech (468 tys. w roku 2011), Francji, Wielkiej Brytanii (916 tys. na koniec roku 2015) i w większości państw Europy Zachodniej oraz w Skandynawii (Polacy są najliczniejszą grupą obcokrajowców na Islandii), w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Ameryce Południowej (szczególnie w Brazylii i Argentynie), a także w Australii.
Przez wiele dekad, Polacy emigrowali przeważnie do Stanów Zjednoczonych, Kanady, oraz Australii. W dużej mierze są zintegrowani tamże, nadając w odczuwalnej mierze polskość miejscowej mozaice społecznościowej, podobnie jak kiedyś Polska była mozaiką ludów.
Polacy na świecie to również liczna grupa pracujących zarobkowo, w XXI wieku głównie w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Irlandii i Holandii.
=== Wyznania religijne ===
Za członków poszczególnych Kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby, które w stosunek członkostwa weszły (np. poddane obrzędowi chrztu), nawet jeżeli w okresie późniejszym straciły związek z Kościołem (związkiem wyznaniowym) i religią. Dane statystyczne sporządzone są wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacji Kościołów i zarejestrowanych organizacji religijnych, które to dane zbierane są przez Główny Urząd Statystyczny (GUS). Weryfikacją tego obrazu są dane zbierane podczas powszechnych spisów statystycznych oraz badań spójności społecznej opartych na deklaracjach reprezentatywnej grupy osób prowadzone również przez GUS. Podczas spisu ludności w 2021 zadano pytanie o wyznanie, na które odpowiedziało 79,43% respondentów.
Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, do którego należy około 27,1 mln wiernych (2021), co oznacza, że z kościołem w obrządku rzymskokatolickim identyfikuje się 71,3% mieszkańców Polski. Według Małego Rocznika Statystycznego (2024) było to 31,6 mln (83,9%). Według autodeklaracji respondentów GUS w 2018 roku za katolików uważa się około 93,5% populacji, a światopogląd 45% Polaków w pełni pokrywa się z doktryną Kościoła katolickiego. W Polsce regularnie praktykuje około 50% wszystkich wierzących. Najbardziej religijnymi diecezjami są diecezje: diecezja tarnowska (71,3%), diecezja rzeszowska (64,3%) i diecezja przemyska (60,4%) natomiast najmniej religijnymi są diecezja szczecińsko-kamieńska (24,1%), diecezja łódzka (24,5%) i diecezja koszalińsko-kołobrzeska (25,0%). Kościół greckokatolicki liczy 60 tys. wiernych, Kościół ormiańskokatolicki 630, Kościół neounicki 117 osób. Z tradycji katolickiej wywodzi się starokatolicyzm, do którego należy 46,4 tys. wiernych (Kościół Starokatolicki Mariawitów – 22,7 tys. wiernych, Kościół Polskokatolicki – 18 tys. wiernych, Kościół Starokatolicki w RP – 2,7 tys. wiernych, Kościół Katolicki Mariawitów – 1,8 tys. wiernych, Polski Narodowy Katolicki Kościół – 1,2 tys. wiernych. Obok starokatolików działalność prowadzą grupy tradycjonalistów katolickich (Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X i sedewakantyści).
Wspólnoty tradycji prawosławnej liczą 506 tys. wiernych (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – 504 tys., Wschodni Kościół Staroobrzędowców w RP – 1452 osób, Staroprawosławna Cerkiew Staroobrzędowców – 502 osób). W Polsce mieszkają także przedstawiciele przedchalcedońskich Kościołów wschodnich (Apostolski Kościół Ormiański – 335 wiernych, Koptyjski Kościół Ortodoksyjny).
Kościoły protestanckie liczą ok. 150 tys. wiernych: Kościół Ewangelicko-Augsburski – 60,2 tys., Kościół Zielonoświątkowy – 27,3 tys., Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 10 tys., Kościół Chrystusowy w RP – 6,7 tys., Kościół Chrześcijan Baptystów – 5,8 tys., Kościół Boży w Chrystusie – 5,1 tys., Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – 4,2 tys., Kościół Nowoapostolski w Polsce – 3,5 tys., Kościół Wolnych Chrześcijan – 3,2 tys., Kościół Ewangelicko-Reformowany – 3,2 tys., Kościół Boży – 3 tys., Kościół Ewangelicznych Chrześcijan – 2,4 tys., Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej – 1,6 tys., Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa i wiele innych. Według danych z 2021 roku było zarejestrowanych 101 protestanckich denominacji, co stanowiło prawie połowę wszystkich związków wyznaniowych.
Wyznania restoracjonistyczne obejmują: Związek Wyznania Świadków Jehowy (116,5 tys. głosicieli), Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego – 1446 osób, Świecki Ruch Misyjny „Epifania” – 1385 wiernych oraz Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Mormoni) – 1733 wiernych.
Inne grupy wyznaniowe liczą łącznie co najmniej 15 tys. członków, według danych spisowych; należą do nich: m.in. Islamskie Zgromadzenie Ahl-ul-Bayt – 6,1 tys. wiernych, Muzułmański Związek Religijny – 498 wiernych, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny – 3,1 tys. wiernych, Związek Buddyjski Bencien Karma Kamtsang – 2,3 tys. członków, Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej – 1740 członków.
Ze względu na imigrację rośnie liczba muzułmanów i w marcu 2023 r. Mufti Polski oszacował, że ich liczba wynosiła ok. 75 tys. Choć nie ma dokładnych danych, eksperci w ostatnich latach oszacowali, że populacja muzułmańska wynosiła około 40 tys., czyli 0,1% z 38 mln mieszkańców.
Kilka prawnie zarejestrowanych w MSWiA związków wyznaniowych liczących w sumie ok. 900 członków (jak Rodzimy Kościół Polski lub Rodzima Wiara) ma źródła w etnicznych, przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian. Według danych zebranych od grup praktykujących buddyzm w Polsce, buddyści w Polsce mają oficjalnie 19 zarejestrowanych grup religijnych, liczących ok. 14 tys. członków, w tym największy Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu.
Największe w Polsce międzywyznaniowe organizacje chrześcijańskie to: Polska Rada Ekumeniczna zrzeszająca Kościoły protestanckie, starokatolickie i prawosławne oraz Alians Ewangeliczny zrzeszający Kościoły, Zbory i organizacje związane z protestantyzmem ewangelikalnym.
Podczas spisu powszechnego w 2011 roku bezwyznaniowość zadeklarowało 2,4% ludności.
== Gospodarka ==
=== Charakterystyka polskiej gospodarki ===
Pod względem wielkości PKB, Polska jest szóstą gospodarką Unii Europejskiej i 25. gospodarką świata (w 2016).
Produkt krajowy na głowę mieszkańca wynosił według obliczeń MFW w roku 2014 nominalnie 14 378 dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 25 105 dolarów, co plasuje Polskę na 23 miejscu wśród 28 krajów Unii Europejskiej.
Tempo wzrostu gospodarczego stawia Polskę wśród najszybciej rozwijających się państw Europy – w 2009 PKB wzrósł o 1,7%, co było jedynym dodatnim wynikiem w UE (średnia -4,1%). Tempo wzrostu PKB per capita w Polsce w latach 1992–2002 należało według OECD do najwyższych na świecie i wyniosło 116%, z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10 800 dolarów według w 2002 r. według parytetu siły nabywczej. Sektor usług odpowiada za wytworzenie 62,7% całego PKB, przemysł 33,3%, rolnictwo 4%.
Polska uznawana jest przez ONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty ze względu na wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), który bierze pod uwagę takie czynniki jak długość życia, średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym, jak również PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej. Wskaźnik HDI wynosił w 2012 r. 0,821, dając Polsce 39. miejsce na świecie na 187 uwzględnionych państw. Według danych Eurostatu w 2013 roku polskie zadłużenie wynosiło 57,0% PKB, przy średniej unijnej wynoszącej 87,1%.
Polska gospodarka jest gospodarką mieszaną. Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB (Skarb Państwa kontroluje m.in. PKP, KGHM, Orlen, PGNiG i PZU) i jest to poziom porównywalny do takich państw, jak Francja czy Norwegia.
Po wejściu w 2004 do Unii Europejskiej dzięki m.in. uczestnictwu w unii celnej i jednolitym rynku oraz transferom z unijnego budżetu w latach 2004–2016 PKB Polski rósł szybciej niż średnia w UE, a polska gospodarka stała się bardziej otwarta i silniej powiązana z gospodarką europejską i światową (m.in. nastąpił ponadtrzykrotny wzrost eksportu i wzrost ponaddwuipółkrotny importu towarów i usług, a także dwukrotny wzrost napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych).
Głównym partnerem handlowym Polski są państwa Unii Europejskiej i Rosja: na Niemcy przypada ok. 25% polskiego eksportu i 21% importu.
=== Zatrudnienie ===
Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce odbiega od europejskich standardów, gdyż 12,6% ludności pracuje w rolnictwie (przy średniej unijnej 5,0%), w przemyśle pracuje 30,4% ludności (średnia UE to 24,9%), natomiast w sektorze usług pracuje 57% ludności Polski (średnia UE to 70,1%). Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15–64 lat wynosi w Polsce 59,7%, podczas gdy średnia UE to 64,2%. Według OECD w 2012 r. Polacy byli piątym (spośród państw UE drugim po Grekach) najdłużej pracującym narodem na świecie – przeciętna roczna liczba przepracowanych godzin na 1 pracownika wyniosła 1929.
W związku z lepszą mechanizacją pracy wzrosła także wydajność pracy w Polsce. Polska ma także jeden z najniższych w Europie współczynników przynależności do związków zawodowych, wynoszący 14% z przewagą w sektorze państwowym, w Irlandii wynosi on 45%, a w Szwecji 80%. Słabe związki są wskazywane jako jedna z przyczyn niskich płac w stosunku do PKB, które w 2016 wyniosły 47,5% PKB, 8 punktów procentowych poniżej średniej UE, co dało 6 najniższy wskaźnik w UE.
W 2012 roku Polska zajmowała pierwsze miejsce spośród państw Unii Europejskiej pod względem liczby osób pracujących na umowę na czas określony – 26,9%, podczas gdy w Unii Europejskiej jest to średnio 13,7%.
Minimalne wynagrodzenie brutto w 2017 roku: 2000 zł, a przeciętna płaca brutto w sektorze przedsiębiorstw wynosi 4221,50 zł.
Zgodnie z danymi GUS, stopa bezrobocia w grudniu 2016 wynosiła 8,3%. Została zrewidowana do 8,2%.
=== Handel zagraniczny ===
Eksport w 2015 był szacowany na 200 mld dolarów, co daje ósme miejsce wśród państw Unii Europejskiej oraz 26. miejsce w świecie. Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem eksportu są Niemcy (25,1% obrotu), Wielka Brytania (6,8%) i Czechy (6,3%).
Import w 2015 szacowany był na 197 mld dolarów i dał 25. miejsce na świecie (ósme miejsce wśród państw unijnych). Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem importu są Niemcy (21,3% obrotu), Rosja (14%) i Chiny (8,9%).
Bilans handlowy był w 2015 dodatni, nadwyżka obrotów towarowych wyniosła ponad 2,6 mld dolarów.
=== Największe przedsiębiorstwa w Polsce ===
W 2020 r. na dorocznej liście dwóch tysięcy największych spółek publicznych na świecie magazynu Forbes znajdowało się sześć polskich przedsiębiorstw. Za największe z nich uznano Grupę PZU (731. miejsce w rankingu), PKN Orlen (775. miejsce w rankingu) oraz PKO Bank Polski (958. miejsce w rankingu). Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa.
W 2020 r. na liście 100 największych polskich firm prywatnych magazynu Forbes w czołowej dziesiątce znalazły się: CD Projekt, Cyfrowy Polsat, Dino Polska, LPP, Polpharma, Grupa Maspex, Asseco Poland, Synthos, TZMO, CCC.
=== Turystyka ===
Turystyka w Polsce ma wpływ na gospodarkę całego kraju poprzez rynek usług turystycznych. Do najbardziej atrakcyjnych dla turystów miast należą Kraków, Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Szczecin, Lublin, Toruń i Zakopane. Bogatą ofertę turystyczną posiadają także Krynica-Zdrój, Zielona Góra, Karpacz, Szklarska Poręba, Biecz, Zamość, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Lwówek Śląski, Częstochowa, Świebodzin, Gniezno, Frombork, Malbork, Kartuzy, Gdynia, Koszalin, Jelenia Góra, Sopot, Słupsk, Kołobrzeg, Świnoujście i Międzyzdroje. Licznie odwiedzane są: Kopalnia Soli „Wieliczka”, muzeum Dom Urodzenia Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli koło Sochaczewa, niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, wybrzeże Morza Bałtyckiego, Pojezierze Mazurskie oraz Tatry, w których znajduje się najwyższy szczyt Polski oraz słynna Orla Perć. Popularnymi terenami wypoczynku są również Góry Świętokrzyskie, Sudety, Beskidy, Pieniny, Jura Krakowsko-Częstochowska i Roztocze, a także pojezierza (Suwalskie, Wielkopolskie, Lubuskie i Pomorskie) oraz okolice zalewów – Szczecińskiego i Wiślanego. Niektóre małe miasta Polski zrzeszone w międzynarodowym stowarzyszeniu Cittàslow dążą do poprawy jakości życia poprzez ochronę środowiska naturalnego i popieranie różnorodności kulturalnej (w tym promocję tradycyjnych lokalnych produktów) i dzięki temu stają się atrakcyjne dla turystów. Wraz z rozwojem infrastruktury drogowej rozwija się turystyka rowerowa (np. Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo), natomiast na naturalnych ciekach i zbiornikach sztucznych są wytyczone szlaki kajakowe, np. Szlak wodny Pilicy. Wiele miast posiada specjalnie przygotowane oferty do zwiedzania ich z dziećmi, m.in. Wrocław z wrocławskimi krasnalami, Warszawa, Kielce, Gdańsk i Szczecin. Popularne są także miejscowości uzdrowiskowe, takie jak Połczyn-Zdrój czy Ciechocinek.
Polska jest częścią światowego rynku turystycznego i przeżywa obecnie wzrostową tendencję liczby odwiedzających. W 2015 roku Polskę odwiedziło 16,728 mln turystów (4,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niej przychody na poziomie 9,728 mld dolarów. W 2016 liczba przyjazdów do Polski wyniosła 80,5 mln, z czego 17,5 mln z tej liczby to przyjazdy uznawane za turystyczne (z przynajmniej jednym noclegiem).
W listopadzie 2018 Polska zajęła 7. miejsce w Rankingu Turystyki Międzynarodowej „Tourism Rank”.
=== Polska w rankingach ===
Polska jest 4. na świecie producentem mebli.
Polska jest 3. na świecie producentem jabłek.
Polska jest 3. producentem autobusów w Unii Europejskiej.
Polska jest 4. producentem rowerów w Unii Europejskiej.
Wskaźnik Jakości Życia 2020 (Quality of Life Index): 36. miejsce na 80 wyprzedzając m.in. Włochy, Koreę Południową i Białoruś.
World Investment Report 2011 (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju – UNCTAD): Polska 6. najbardziej atrakcyjnym do inwestowania krajem świata. Kraków został natomiast uznany za najbardziej perspektywiczne miasto dla działalności innowacyjnej na świecie.
Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2013 (Foreign Direct Investment Confidence Index według przedsiębiorstwa konsultingowego A.T. Kearney): 19. miejsce.
== Infrastruktura i transport ==
=== Transport drogowy ===
Transport drogowy odgrywa w Polsce duże znaczenie, ponieważ ponad 85% ładunków przewożonych jest ciężarówkami. Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele pojazdów w ruchu tranzytowym między Europą Zachodnią i Południową oraz państwami wschodniej części kontynentu – Estonią, Białorusią, Litwą, Łotwą, Rosją, Ukrainą i innymi państwami.
W 2011 r. długość sieci drogowej wynosiła 412 tys. km, w tym 280 tys. km dróg o nawierzchni twardej. Tym samym wskaźnik gęstości dróg o nawierzchni twardej wyniósł w 2011 r. 89,7 km na 100 km². Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w województwie śląskim (180,1 km na 100 km²), najniższą zaś w warmińsko-mazurskim (53,2 km na 100 km²).
Obecnie w Polsce istnieją następujące autostrady:
A1,
A2,
A4,
A6,
A8,
A18.
Ponadto w planach jest wybudowanie autostrady A50, dodana rozporządzeniem z dnia 24 września 2019 (zobacz również: Tranzytowa obwodnica Warszawy).
=== Transport kolejowy ===
Największym przedsiębiorstwem zajmującym się przewozami kolejowymi jest grupa PKP S.A., w skład której wchodzi wiele spółek, m.in.:
PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – odpowiedzialna za infrastrukturę kolejową,
PKP Cargo S.A. – odpowiedzialna za przewóz towarów,
PKP Intercity Sp. z o.o. – obsługująca połączenia „kwalifikowane”, tj. pociągi EC, EIC, EIP oraz pasażerskie przewozy międzyregionalne dotowane z budżetu państwa (TLK, IC).
Z grupy PKP S.A. wydzielono i przekazano samorządom województw spółkę Polregio sp. z o.o., obsługującą głównie pasażerski ruch regionalny i w mniejszym stopniu ruch międzyregionalny. Polregio jest aktualnie największym przewoźnikiem pasażerskim w Polsce.
W województwie mazowieckim pasażerski ruch regionalny realizują Koleje Mazowieckie, Warszawska Kolej Dojazdowa i warszawska Szybka Kolej Miejska, w Trójmieście trójmiejska SKM, w województwie dolnośląskim – Koleje Dolnośląskie, w województwie wielkopolskim – Koleje Wielkopolskie, w województwie śląskim – Koleje Śląskie, w województwie małopolskim – Koleje Małopolskie i województwie łódzkim – Łódzka Kolej Aglomeracyjna. W przeciwieństwie do spółek grupy PKP są one własnością samorządów. W województwie kujawsko-pomorskim przewozy wykonuje przedsiębiorstwo Arriva RP.
Istnieje także wielu przewoźników niepowiązanych z grupą PKP (w tym wielu prywatnych), obsługujących głównie transport towarowy. Kilku przewoźników posiada także licencję na przewóz osób.
Zdecydowana większość infrastruktury kolejowej w Polsce znajduje się pod zarządem PLK S.A. Za dostęp do niej pobierane są od poszczególnych przewoźników opłaty.
Łączna długość linii kolejowych wynosi 20 665 km.
=== Transport lotniczy ===
Cywilny transport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 pierwszym przelotem z pasażerami na trasie z Poznania do Warszawy. W 1923 r. uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do Gdańska i Lwowa, a w 1929 powstało przedsiębiorstwo Polskie Linie Lotnicze LOT.
Polskie linie lotnicze to PLL LOT, Enter Air i Buzz. W 2021 największy udział w przewozach pasażerów w Polsce miały: Ryanair, PLL LOT oraz Wizz Air.
Cywilne lotniska transportowe użytku publicznego (posiadające betonową drogę startową), według liczby operacji lotniczych (2021), to: Lotnisko Chopina w Warszawie, Kraków (Balice), Katowice (Pyrzowice), Gdańsk (Rębiechowo), Warszawa-Modlin, Wrocław (Strachowice), Poznań (Ławica), Rzeszów (Jasionka), Szczecin (Goleniów), Lublin (Świdnik), Bydgoszcz (Szwederowo), Łódź (im. Władysława Reymonta), Olsztyn (Szymany), Zielona Góra (Babimost). Radom (Sadków) jest nieczynny z powodu przebudowy. Oprócz nich istnieje wiele innych lotnisk należących do aeroklubów. Największym polskim portem lotniczym jest stołeczne Lotnisko Chopina.
=== Transport wodny ===
Żegluga morska i przybrzeżna jest w Polsce stosunkowo dobrze rozwinięta, żegluga śródlądowa stosunkowo słabo. Korzystne warunki przyrodnicze i dostęp do wielu zbiorników wodnych (Morze Bałtyckie, żeglowne rzeki Wisła, Odra, Warta i Noteć, Zalew Szczeciński, Zalew Wiślany i in.) umożliwiają dalszy rozwój żeglugi i żeglarstwa.
Główne porty morskie to port Gdańsk, port Gdynia, port Szczecin, port Świnoujście i port Police.
W Polsce utrzymywane są połączenia promowe między Świnoujściem a Ystad i Trelleborgiem w Szwecji oraz między Kołobrzegiem a Nexø w Danii, między Gdańskiem a Nynäshamn (Szwecja) i między Gdynią a Karlskroną. Dodatkowo latem istnieje połączenie promowe między Świnoujściem a Rønne (Dania).
Śródlądowe połączenia promowe to m.in. przeprawa karsiborska w Świnoujściu oraz prom Kazimierz Dolny – Janowiec. Ponadto między Szczecinem, Trzebieżą a Świnoujściem kursował wodolot (rejsy zostały wstrzymane w 2014 roku).
=== Transport miejski ===
Transport miejski w Polsce składa się głównie z autobusów i tramwajów. W Warszawie funkcjonuje jedyna w kraju sieć metra (2 linie), w Trójmieście natomiast SKM. Szybki tramwaj funkcjonuje w Szczecinie (Szczeciński Szybki Tramwaj), w Poznaniu (Poznański Szybki Tramwaj), w Krakowie (Krakowski Szybki Tramwaj) i w Łodzi (Łódzki Tramwaj Regionalny – część najdłuższej w Europie linii tramwajowej); także Wrocław posiada dużą sieć tramwajową. Ponadto w Lublinie, Gdyni, Tychach i Sopocie jeżdżą trolejbusy.
=== Telekomunikacja ===
Liczba aktywnych telefonów komórkowych: 54,9 mln (GUS, marzec 2013)
Liczba telefonów stacjonarnych: 5,8 mln (GUS, marzec 2013)
== Oświata i nauka ==
=== Szkoły i uczelnie ===
W Polsce po raz pierwszy obowiązek szkolny wprowadziła w Księstwie Warszawskim Izba Edukacji Publicznej w 1808. W 1961 w szkole podstawowej wprowadzono ośmioletni program nauczania.
Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna. Płatne są jedynie studia wyższe niestacjonarne. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego studia na drugim kierunku studiów stacjonarnych od roku akademickiego 2015/2016 stały się bezpłatne. W roku akademickim 2012/2013 istniały 453 uczelnie (publiczne i niepubliczne), na których kształciło się 1,7 mln osób. Na uczelniach pracowało 100,7 tys. nauczycieli akademickich. Wydatki na szkolnictwo wyższe ze źródeł publicznych i prywatnych stanowiły w 2010 roku w sumie 1,5% PKB. Dla porównania na Słowacji wynosiły one 0,9%, w Wielkiej Brytanii 1,4%, a w Danii i Finlandii 1,9% PKB. Całkowite wydatki na edukację w 2009 roku osiągnęły 5,1% PKB.
W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie, Akademia Krakowska. Po kilku wojnach w XVII w. i na początku XVIII polska nauka znajdowała się w stagnacji, do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powołano wówczas Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze ministerstwo edukacji na świecie. W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo, przemysł i handel. Dalszy rozwój został stłumiony przez państwa ościenne w wyniku rozbiorów Polski. W XIX i XX wieku wielu polskich naukowców pracowało za granicą. Jednym z nich była Maria Skłodowska-Curie, która studiowała i pracowała we Francji. Skłodowska-Curie otrzymała dwie Nagrody Nobla, pierwszą w dziedzinie fizyki, a drugą w dziedzinie chemii. Odkryła ona dwa nowe pierwiastki promieniotwórcze, z których jeden nazwała „polon” (łac. polonium) na cześć Polski będącej w owym czasie pod zaborami. W pierwszej połowie XX wieku Polska była rozwijającym się centrum matematycznym. Polscy matematycy tworzyli lwowską szkołę matematyczną oraz warszawską szkołę matematyczną. Jednym z efektów ich prac było rozszyfrowanie kodu Enigmy w 1932 r.
W rankingu 500 najlepszych uniwersytetów świata ARWU 2013, z Polski zakwalifikowały się dwa: Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Warszawski, obydwa w czwartej setce.
W roku akademickim 2012/2013 na różnego typu uczelniach w Polsce studiowało 29,2 tys. cudzoziemców, z czego większość stanowili studenci z Europy, głównie Ukrainy (9,7 tys. osób) i Białorusi (3,4 tys. osób). Spośród cudzoziemców studiujących w Polsce 17,7% było osobami polskiego pochodzenia.
=== Towarzystwa naukowe ===
Oprócz uczelni organizacją życia naukowego w Polsce zajmują się towarzystwa naukowe. Do najstarszych wciąż działających należą:
Towarzystwo Naukowe Krakowskie, znane od 1872 roku pod nazwą Akademia Umiejętności;
Towarzystwo Naukowe Płockie;
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk;
Towarzystwo Naukowe w Toruniu;
Towarzystwo Naukowe Warszawskie.
Towarzystwa zrzeszające uczonych poszczególnych dziedzin nauki to m.in.:
Polskie Towarzystwo Botaniczne;
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne;
Polskie Towarzystwo Filozoficzne;
Polskie Towarzystwo Historyczne;
Polskie Towarzystwo Lekarskie;
Polskie Towarzystwo Matematyczne;
Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika;
Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie;
Polskie Towarzystwo Promieniowania Synchrotronowego.
Poza granicami kraju działa Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie.
== Bezpieczeństwo publiczne ==
W Polsce działa system siedemnastu centrów powiadamiania ratunkowego, które obsługują zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999.
=== Opieka zdrowotna ===
Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.
== Architektura i sztuki piękne ==
=== Ogólny zarys ===
Geneza sztuki Polski sięga pradziejów (neolit). Po chrzcie Polski (966) Polska wchodzi w obszar cywilizacji zachodniej i powstają pierwsze dzieła sztuki przedromańskiej i romańskiej. Ze względu na zmiany terytorialne trwająca od połowy XIII – do II połowy XVI wieku sztuka gotycka rozwija się nierównomiernie. Od XV wieku zauważa się relacje z kulturami wschodnimi. Od początku XVI stulecia zauważa się zainteresowanie włoskim renesansem, a stulecie później barokiem, który trwa do lat 60. XVIII w. Od XIX wieku w dobie zaborów wzrasta rola artystów pochodzenia krajowego, zarówno okresie Oświecenia, romantyzmu, pozytywizmu, jak i modernizmu. W dwudziestoleciu międzywojennym upowszechniły się między innymi tendencje awangardowe i idea stylu narodowego. Po ostatniej wojnie, która przyniosła w sztuce dotkliwe straty (w tym zbiorów i kolekcji zarówno sakralnych, jak i świeckich, które zostały planowo zrabowane, lub niszczone przez okupantów) większość zniszczonych dzieł odbudowano i zrekonstruowano. Znaczną część zrabowanych zabytków odzyskano.
=== Średniowiecze ===
Po chrystianizacji kraju rozpowszechnia się na terenie całej Polski sztuka przedromańska, a następnie od początku XII w. romańska, która trwa do połowy XIII stulecia. Przykładem sztuki przedromańskiej są relikty katedr w Gnieźnie, Poznaniu i Krakowie, palatia i kaplice centralne: między innymi na Ostrowie Lednickim. Cennym dziełem rzemiosła artystycznego są wyroby złotnicze, np. czara włocławska. Najstarsze manuskrypty są dziełami importowanymi, przykładami są sakramentarz tyniecki, ewangeliarz emmeramski i ewangeliarz kruszwicki. Dziełami architektury dojrzałego romanizmu są fragmenty katedry krakowskiej zwanej hermanowską z kryptą Świętego Leonarda, pobliski kościół Świętego Andrzeja oraz kolegiaty w Tumie i Kruszwicy. Rozwinęła się rzeźba architektoniczna m.in. w Strzelnie (zespół tympanonów fundacyjnych, kolumn z figuralnymi przedstawieniami cnót i przywar), zespół portali i tympanonów z opactwa na Ołbinie. Malarstwo książkowe XII wieku egzemplifikuje m.in. Biblia Czerwińska. Rzadkim przykładem plastyki jest rytowana posadzka z Wiślicy. Wysoki poziom prezentuje metaloplastyka, w tym wyroby złotnicze (kielichy i pateny z Trzemeszna, Gniezna, Płocka i Kalisza) oraz z brązu (Drzwi Gnieźnieńskie i Drzwi Płockie). Z XIII stulecia pochodzą najstarsze insygnia władzy takie jak Szczerbiec miecz sprawiedliwości, a następnie koronacyjny królów Polski. Znajdujący się w skarbcu katedry krakowskiej krzyż jest wykonany w XV w. ze starszych o dwa stulecia diademów książęcych. Na szeroką skalę rozwija się sztuka i architektura cysterska (klasztory w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy) oraz zakonów mendykanckich (kościół Świętego Jakuba w Sandomierzu).
Sztukę gotycka na ziemiach polskich cechuje w pewnym sensie brak spójności chronologicznej jak artystycznej, podyktowane było konsekwencjami rozbicia dzielnicowego i niezależności Śląska i Pomorza od Królestwa Polskiego, gdzie gotyk pojawił się najwcześniej (formy przejściowe romańsko-gotyckie reprezentuje katedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim). W architekturze dominuje recepcja gotyku redukcyjnego i północnego gotyku ceglanego. Rzadko budowano w całości z kamienia, tenże materiał służył często wyłącznie do dekoracji rzeźbiarskiej. Na wielką skalę rozwija się budownictwo sakralne. Przykładami są kościoły na wrocławskim Ostrowie Tumskim (katedra i kolegiata Świętego Krzyża) kościoły Marii Panny i Świętej Katarzyny w Krakowie, Najświętszej Marii Panny, Świętej Katarzyny i Trójcy Świętej w Gdańsku, kościół Świętego Jakuba, katedra w Pelplinie, kolegiata w Wiślicy, ponadto kościoły w Olkuszu, Gosławicach, Kamionnej, Starym Bielsku i wiele innych. Na szeroką skalę wznosi się we wszystkich regionach Polski zamki. Prym wiedzie architektura krzyżacka w Prusach, na Pomorzu i w Warmii (zamki w Malborku, Lidzbarku Warmińskim). Przykładami z innych ziem są zamki w Niedzicy Czersku, Dębnie. Architekturę municypalną reprezentuje ratusz we Wrocławiu, natomiast mieszkalną zespół kamienic w Toruniu, Krakowie i Stargardzie. W różnym stopniu zachowały się mury miejskie z bramami i basztami. Dobrze zachowanie obwarowania posiadają między innymi Szydłów, Byczyna, Paczków, Pyrzyce, Stargard (Brama Młyńska) oraz Kraków (Barbakan i Brama Floriańska).
Wraz z architekturą występują dzieła rzeźby architektonicznej (portale, wsporniki, zworniki sklepień itp.). Do najcenniejszych przykładów zalicza się dekorację zamku malborskiego, krakowskiego kościoła Mariackiego i pobliskiego pałacu przy Rynku Głównym czy kościoła w Strzegomiu. Dziełami rzeźby sepulkralnej są nagrobki Piastów Śląskich we Wrocławiu, Opolu, Krzeszowie, Henrykowie, Lwówku Śląskim oraz królów Polski w katedrze wawelskiej. Świadectwem XIV-wiecznej mistyki są Pietà z Lubiąża, krucyfiksy z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, katedry w Kamieniu Pomorskim czy fary w Wągrowcu, figurki jasełkowe klasztoru Klarysek w Krakowie. Powstają liczne figury Madonny z Dzieciątkiem (w tym Madonny na Lwach – ze Skarbimierza, Lubiszewa, kościoła Świętego Marcina we Wrocławiu, Madonna z klasztoru Karmelitanek w Krakowie). Styl piękny egzemplifikują Piękna Madonna z Wrocławia, Madonna z Krużlowej, wrocławski relikwiarz świętej Doroty. Coraz częściej wykonuje się retabula ołtarzowe, najcenniejszymi przykładami są Ołtarz Mariacki w Krakowie dłuta Wita Stwosza, poliptyk w kościele Świętych Stanisława i Wacława w Świdnicy, tryptyk w kościele w Książnicach Wielkich, Tryptyk z Pławna.
Malarstwo gotyckie na ziemiach polskich dzieli się na ścienne (polichromie w Małujowicach, Sielęcinie, kościele Świętego Jana w Gnieźnie, kapitularza klasztoru w Lądzie, ruskie malowidła m.in. w kaplicy zamku lubelskiego), witrażowe (Toruń, Chełmno, Włocławek, Kraków) książkowe (Legenda Świętej Jadwigi) i tablicowe. Przykładami są Święta Anna Samotrzecia ze Strzegomia, Opłakiwanie z Chomranic Epitafium Wierzbięty z Branic krakowskie poliptyki Dominikański i Augustiański, dzieła Jana Wielkiego, Poliptyk św. Jana Jałmużnika ponadto m.in. wrocławski Ołtarz Świętej Barbary, ołtarz z Legendą Świętej Jadwigi, dzieła malarstwa gdańskiego jak Dyptyk Winterfeldów, Duży i Mały Ołtarz Ferberów, Ołtarz Jerozolimski i wiele innych.
Wśród dzieł rzemiosła artystycznego wyróżniają się dzieła złotnicze fundacji Kazimierza Wielkiego, drewniane stalle w kościele Franciszkanów w Toruniu, katedrze w Pelplinie i kościele Trójcy Świętej w Gdańsku, monstrancje ze Staniątek, Wieliczki, Niepołomic, wyroby Marcina Marcińca, w tym relikwiarz świętego Stanisława i berło Akademii Krakowskiej.
=== Nowożytność ===
Za panowania Jagiellonów Polska przeżywa „złoty wiek”. Ostatni władcy tej dynastii Zygmunt I Stary i Zygmunt II August rozpowszechniają w Polsce idee humanistycznego renesansu. Gruntownie został przebudowany Zamek Królewski na Wawelu, który otrzymał bogaty wystrój wnętrz m.in. z arrasami, malowane fryzami i dekoracją stropów (głowy wawelskie). Przy katedrze krakowskiej wzniesiono kaplicę Zygmuntowską. Zmieniła się częściowo zabudowa mieszkalna m.in. przy ul. Kanoniczej. Renesans upowszechnił się także na terenie Małopolski (dwór obronny w Szymbarku, pałac w Książu Wielkim) i Wielkopolski (Ratusz w Poznaniu). Przykładem renesansowego „miasta idealnego” jest Zamość. Powstają kamienice z podcieniami i attykami (Kazimierz Dolny). Formy renesansowe w mniejszym stopniu są powszechne na Śląsku (zamek w Brzegu) i Pomorzu (Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie). W renesansowej rzeźbie zdominowały dzieła sepulkralnej (nagrobki Jana Michałowicza z Urzędowa). Powstają także retabula ołtarzowe (m.in. ołtarza głównego katedry krakowskiej, obecnie w kolegiacie w Bodzentynie). W malarstwie książkowym utrwaliły się formy gotyckie (Kodeks Baltazara Behema, dzieła Stanisława Samostrzelnika), a w malarstwie sztalugowym zdominował portret (twórczość Marcina Kobera). Intensywnie rozwinęło się rzemiosło artystyczne – dzieła snycerskie, płatnerskie, złotnicze czego przykładem jest srebrny kur Bractwa Kurkowego.
Od II połowy XVI stulecia powszechny staje się manieryzm, przede wszystkim na Śląsku i Pomorzu, gdzie przejmowano formy charakterystyczne dla architektury Niderlandów. Przykładami są zabytki w Gdańsku takie jak Wielka Zbrojownia, Brama Zielona, Złota Kamienica, Lwi Zamek. Exemplum gratia wrocławskiego manieryzmu jest kamienica Pod Gryfami przy Rynku. Innymi dziełami architektury śląskiego manieryzmu są ratusz w Głogówku oraz dom Wagi Miejskiej w Nysie. Świadectwem sztuki reformacji są ambony w tym kazalnica w kościele św. Marii Magdaleny. W Małopolsce niderlandzki manieryzm egzemplifikuje ołtarz główny fary w Bieczu, na Rusi zaś kościół Bernardynów we Lwowie. Włoską odmianę manieryzmu reprezentują dzieła rzeźbiarskie Santi Gucciego. Przykładami architektury Małopolski i Rusi są zamek Krzyżtopór, zamek w Krasiczynie, cerkiew Wołoska we Lwowie itp.
Barok w Polsce sięga początku XVII stulecia, jego wczesna faza jest ściśle związana z kontrreformacją i panowaniem Wazów. Wzrosła potęga i autorytet duchowieństwa, w miejsce humanizmu lansowano myśli o przemijalności i kruchości ludzkiego życia. Nowym centrum artystycznym staje się nowa stolica, Warszawa, gdzie przed zamkiem Królewskim postawiono kolumnę oznaczającą potęgę władzy króla. Świadectwem działalności jezuitów jest m.in. kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Poza ośrodkami miejskimi powstają monumentalne klasztory (m.in. na Bielanach, w Kalwarii Zebrzydowskiej, Czernej). Powstają liczne rezydencje obronne, czego przykładem jest pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. W malarstwie wczesnego baroku oprócz obrazów o tematyce religijnej i tradycyjnego portretu staropolskiego upowszechnił się tzw. portret trumienny. Wnętrza kościołów otrzymują bogaty wystrój (m.in. ołtarze w kazimierskich świątyniach św. Katarzyny i Bożego Ciała, stalle w tymże kościele).
Po potopie szwedzkim, który zahamował ruch budowlany, nastąpił dalszy rozwój sztuki barokowej. Apogeum sztuki przypada na okres panowania Jana III Sobieskiego, dla którego wzniesiono Pałac w Wilanowie. Liczne kościoły powstały na terenie całej Rzeczypospolitej (przebudowa kościoła i klasztoru na Jasnej Górze, Kościół św. Anny w Krakowie, kościół farny w Łowiczu, kościół farny w Poznaniu, kościół Filipinów w Gostyniu, kościół i klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach) oraz na Śląsku (kościoły w Nysie) i Warmii (Święta Lipka). Powstają także synagogi (Wielka Synagoga we Włodawie) i cerkwie. Budownictwo świeckie reprezentują pałace (Rydzyna, Nieborów), dwory szlacheckie (Czyżew, Świdnik, Osówiec), liczne kamienice. Na dworze Jana III Sobieskiego działał malarz Jerzy Siemiginowski-Eleuter, w Wielkopolsce tworzył m.in. Szymon Czechowicz, Małopolsce Franciszek Lekszycki, na Pomorzu m.in. Daniel Schultz, Anton Möller, a na Śląsku Michael Willmann.
Na XVIII stulecie przypada w Polsce okres późnego baroku i rokoka. Centrum artystycznym rezydujących w Polsce i Saksonii Wettynów była Warszawa, gdzie przebudowano zamek królewski, założono Oś Saską ozdobioną rzeźbami Jana Jerzego Plerscha, kościoły przy Krakowskim Przedmieściu. Powstały rezydencje magnackie m.in. w Białymstoku, Radzyniu Podlaskim, Szczekocinach. Intensywnie budowano budowle sakralne (Kościół Pijarów w Chełmie, kościoły w Kaliszu, Wieluniu, Lesznie, Krotoszynie itp.) z bogatym wystrojem wnętrz (kościół Bernardynów w Leżajsku, katedra w Gdańsku-Oliwie itp.). „Dama z gronostajem”, renesansowy obraz autorstwa Leonarda da Vinci przedstawiający mediolańską arystokratkę Cecylię Gallerani został zakupiony przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i sprowadzony z Włoch do Polski pod koniec XVIII w.
Najcenniejszymi dziełami późnego baroku na Śląsku są Uniwersytet Wrocławski z Aulą Leopoldina, opactwo Cystersów w Krzeszowie i kościół św. Jadwigi w Legnickim Polu. Niedługo później również na Śląsku pojawiły się pierwsze budowle o cechach klasycystycznych, czego najstarszym przykładem w Polsce jest Pałac Dietrichsteinów w Wodzisławiu Śląskim. Na Wileńszczyźnie działa architekt Jan Krzysztof Glaubitz, na Rusi m.in. Bernard Meretyn i rzeźbiarz Jan Jerzy Pinzel.
=== XIX–XXI w. ===
Styl Stanisława Augusta łączy późne rokoko z klasycyzmem. Warszawski zamek został rozbudowany o kilka reprezentacyjnych sal. Dominik Merlini wzniósł m.in. Łazienki Królewskie i Królikarnię. Na dworze ostatniego króla Polski działa wedutysta Bernardo Bellotto i preferujący tematykę historyczną Marcello Bacciarelli. Malarstwo późnego rokoka reprezentuje Jan Piotr Norblin. Do ok. 1830 r. powstawały dzieła o formach w pełni klasycyzujących, takie jak np. Teatr Wielki zabudowa Placu Bankowego w Warszawie (Antonio Corazzi), powstają nowe miasta (Kock) i założenia parkowe (Arkadia). Rzeźbę reprezentują dzieła Bertela Thorvaldsena. Działali także artyści krajowi, m.in. architekci Jakub Kubicki (Belweder w Warszawie) i palladianista Stanisław Zawadzki (pałac w Śmiełowie). Malarstwo przełomu XVIII i XIX w. reprezentuje m.in. Zygmunt Vogel.
Romantyzm w Polsce reprezentują malarze Piotr Michałowski Artur Grottger Henryk Rodakowski poruszający wątek narodowowyzwoleńczy. W architekturze dominuje historyzm i eklektyzm. Na terenie ziem polskich działał m.in. Karl Friedrich Schinkel, lansujący historyzm wznosząc swoje dzieła w Antoninie, Kołobrzegu czy Krzeszowicach. W II połowie XIX stulecia malarstwo zdominował realizm i realizm historyczny. Codzienność stała się tematem płócien Aleksandra Gierymskiego, wiejski krajobraz i widoki małych miasteczek malował Józef Szermentowski. Czołowym polskim akademistą był Henryk Siemiradzki. W Krakowie i Paryżu działał Jan Matejko. Gros jego oeuvre zajmowała historia Polski; artysta podjął historiozoficzną percepcję przeszłości kraju. Rzeźbę II połowy XIX wieku reprezentują Cyprian Godebski, Teodor Rygier, Pius Weloński, a architekturę m.in. Feliks Księżarski. Na Śląsku działał neogotycysta Alexis Langer, lansujący nawrót do średniowiecznej pobożności. Industrializacja sprzyja rozwojowi miast (Łódź, Katowice, Żyrardów) i osiedli robotniczych (Nikiszowiec na Śląsku). Powstają liczne wille i rezydencje fabrykantów. Na przełomie stuleci działa neogotycysta Józef Pius Dziekoński. Motywy francuskiego impresjonizmu przyjęli m.in. Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz.
Okres Młodej Polski wiąże się z nie tylko symbolizmem, lecz także z poszukiwaniem indywidualnego podejścia do sztuki. Działali malarze Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Olga Boznańska, Jan Stanisławski, Jacek Malczewski; rzeźbiarz Wacław Szymanowski, architekci Teodor Talowski, Franciszek Mączyński i Stanisław Witkiewicz, który preferował styl zakopiański. W architekturze przeważają formy secesyjne (zabudowa ul. Piotrkowskiej w Łodzi), które wykorzystywano do aranżacji wnętrz (m.in. Dom Lekarski z dekoracją i witrażami Stanisława Wyspiańskiego, Kawiarnia Jama Michalika w Krakowie projektu Karola Frycza). Na szeroką skalę rozwinęło się wzornictwo przemysłowe, sztuka użytkowa preferowana m.in. przez Jana Szczepkowskiego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w sztuce pojawiły się tendencje awangardowe. Kubizm swobodnie interpretowali w swoich dziełach malarze Zbigniew Pronaszko, Władysław Strzemiński, Henryk Stażewski, rzeźbiarz Xawery Dunikowski, nie rezygnując z figuratywności. Malarz i filozof Stanisław Ignacy Witkiewicz wyróżniał się oryginalnością. Działalność podjęły grupy artystyczne, m.in. Stowarzyszenie Artystów Polskich „Rytm” (1922), Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików „Ryt” (1925) i Spółdzielnia Artystów Plastyków „Ład” (1926). Malarka epoki art déco Tamara Łempicka żyła i tworzyła w Paryżu. Architektura charakteryzowała się swobodną, często uproszczoną redakcją form dawnych (dzieła Adolfa Szyszko-Bohusza, Oskara Sosnowskiego) zaś pod koniec lat 20. zdominowały formy czyste, pozbawione dekoracji, sprzyjające funkcjonalizmowi. Wielkim przedsięwzięciem była budowa Gdyni (1926) i Stalowej Woli (1938) w stylu modernizmu, który wyróżniał się nowatorstwem formy wynikającej z funkcji. Architektoniczna awangarda międzywojenna w tradycyjnie profrancuskiej Polsce była bardziej pod wpływem Le Corbusiera niż niemieckiego Bauhausu. Na Śląsku preferowana jest niemiecka awangarda. Wśród dzieł wyróżnia się Hala Stulecia we Wrocławiu, dzieło Maxa Berga.
Po zakończeniu II wojny światowej ma miejsce odbudowa zabytków i miast. Wielkimi przedsięwzięciami była odbudowa Poznania, Gdańska i Warszawy ukoronowana wierną rekonstrukcją Zamku Królewskiego (1971–1984). W sztukach plastycznych socrealizm został zdominowany przez kierunki awangardowe. W latach 50. działała grupa kolorystów (Jan Cybis, Hanna Rudzka-Cybisowa, Jan Szancenbach). Z późniejszych ugrupowań m.in. Grupa Krakowska na czele z Tadeuszem Kantorem, Łódź Kaliska i wiele innych. Indywidualistami malarstwa są m.in. Andrzej Wróblewski oraz Bronisław Linke, którzy w sposób nowatorski oddali hołd ofiarom II wojny światowej, Piotr Potworowski, Jan Tarasin, Jerzy Nowosielski, Ludwik Konarzewski, Jerzy Duda-Gracz, Zdzisław Beksiński. Wojciech Fangor zasłynął jako światowej sławy artysta malarz wizualizmu. Wzrosło znaczenie polskiej grafiki (Mieczysław Wejman) i plakatu (założenie Muzeum Plakatu w Wilanowie, twórczość m.in. Henryka Tomaszewskiego, Waldemara Świerzego, Jana Młodożeńca). Przedstawicielami rzeźby są m.in. Magdalena Abakanowicz, Gustaw Zemła i Władysław Hasior. Do upadku komunizmu w architekturze dominowało oszczędnościowe budownictwo wielkopłytowe, które jeszcze za swojej epoki spotkało się z otwartą krytyką polskiej inteligencji na niekorzyść ówczesnej władzy. Wśród oryginalnych dzieł architektury polskiej odrzucających narzucony socrealizm wyróżnia się całkowicie przeszklony i unoszący się w powietrzu nad ziemią na słupach z żelazobetonu (fr. pilotis) oraz wyposażony w taras dachowy rekompensujący miejsce zajęte na ziemi przez fundamenty Centralny Dom Towarowy w Warszawie zbudowany w 1951, który jako dzieło modernizmu został zainspirowany formą i funkcją transatlantyku i który zrealizował w pełni pięć zasad architektury nowoczesnej Le Corbusiera. Powstały także pomysłowe dzieła jak Arka Pana w krakowskich Bieńczycach, katowicki Spodek oraz Osiedle Tysiąclecia z charakterystycznymi „Kukurydzami” i wiele innych.
Po 1989 oprócz krajowych architektów (np. Stanisław Niemczyk), swoje dzieła w Polsce wznieśli m.in. Arata Isozaki, Daniel Libeskind i Norman Foster. Spośród najnowszych siedzib instytucji kultury na uwagę zasługują m.in. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, Opera i Filharmonia Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki w Białymstoku, Centrum Dialogu „Przełomy” i Filharmonia im. Mieczysława Karłowicza w Szczecinie, Brama Poznania ICHOT i ‘Aula Nova’ Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu, Kieleckie Centrum Kultury oraz Centrum Edukacyjne Szklany Dom w Ciekotach, a także budynki odrestaurowane, o funkcjach kulturalnych, komercyjnych lub mieszkalnych, np. stołeczne Muzeum Powstania Warszawskiego, Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina w Gdańsku, Centrum Kultury Euroregionu Stara Rzeźnia w Szczecinie, Manufaktura w Łodzi i lofty w miastach o długich tradycjach przemysłowych, jak Warszawa, Łódź lub Żyrardów.
== Kultura ==
=== Język ===
=== Literatura ===
Literatura średniowieczna w Polsce powstawała pod wpływem krajów zachodnich i chrześcijaństwa. W pierwszym okresie jej rozwoju (do końca XII wieku) na terenie kraju literatura rozwijała się wyłącznie w języku łacińskim, była też zazwyczaj anonimowa. Na prozę składały się utwory hagiograficzne (np. żywot św. Wojciecha Brunona z Kwerfurtu), epistolograficzne, modlitewne i dziejopisarskie (Kronika Galla Anonima, Chronica Polonorum Kadłubka). Poezja miała charakter okolicznościowy, panegiryczny, liturgiczny (sekwencje i tropy) i żałobny. W okresie drugim (XII-XIV w.) w piśmiennictwie rozwijały się kazania (Kazania świętokrzyskie). Pojawiły się pierwsze utwory w języku narodowym (Psałterz floriański, Bogurodzica), język polski wykorzystywany był również w twórczości ustnej. Równouprawnienie zyskał dopiero w okresie trzecim (XIV–XVI w.), w którym powstały takie utwory jak tzw. Lament świętokrzyski i Rozmyślanie przemyskie. Tworzono również polskie przekłady Biblii.
Początkowo literatura renesansowa powstawała w Polsce po łacinie za sprawą zarówno obcokrajowców (Filip Kallimach, Konrad Celtis), jak i Polaków (Mikołaj Hussowczyk, Andrzej Krzycki). Utwory literackie pisane po polsku pojawiały się coraz częściej od około 1543 roku, kiedy to większe uznanie zaczęli zdobywać tacy pisarze jak: Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz. W tym okresie wzrosła również popularność literatury o tematyce obywatelskiej. Apogeum rozwoju literatury renesansowej przypadało na lata 1565–1590. Najważniejszymi pisarzami byli wtedy: Łukasz Górnicki, A.P. Nidecki i Jan Kochanowski. Ten ostatni, tworząc pieśni, fraszki i tragedie stał się ojcem polskiego języka literackiego. Od 1590 do początków XVII w. nastąpił zmierzch renesansu w literaturze polskiej.
Na polską literaturę barokową (XVII w.) składa się kilka nurtów, m.in. nurt religijny, rozwijający się pod wpływem kontrreformacji (elegie, emblematy, kazania, pieśni, utwory hagiograficzne, parafrazy ksiąg biblijnych, teksty o charakterze indywidualnym i medytacyjnym, np. Sępa Szarzyńskiego). Drugim nurtem literatury baroku była twórczość jezuitów (głównie łacińska – epigramaty, ody, pieśni, ale także przekłady, np. Biblia Jakuba Wujka). Powstawały również w obrębie tego nurtu traktaty religijne i polityczne (Skarga), modlitewniki, teksty dramaturgiczne dla szkół. Innym nurtem była twórczość sarmacka (formy tradycyjne, nawiązujące do średniowiecza, rozwój poezji ziemiańskiej i rycerskiej, popularność zdobywały sylwy domowe i pamiętniki). Poezja wyrażała poczucie marności dóbr doczesnych oraz przemijania miłości i szczęścia (Roksolanki Zimorowica). Powstawały także erotyki (J.A. Morsztyn). W literaturze baroku wyodrębnia się również twórczość sowizdrzalską (głównie anonimową), w której dominowała parodia, satyra, groteska i nonsens.
Epoka Oświecenia w Polsce rozpoczęła się w pierwszej połowie XVIII w. i związana była z kryzysem demokracji szlacheckiej i zagrożeniem niezależnego bytu państwowego, stąd duża część literatury zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi. Twórczość taką uprawiali m.in. Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Pisarze ci (podobnie jak Franciszek Bohomolec, Julian Ursyn Niemcewicz i Franciszek Zabłocki) związani byli z klasycyzmem, nawiązującym do twórczości antycznej. Nurt ten stanowił ówcześnie oficjalny i popierany przez króla program literacki Polski. Obok niego funkcjonował nurt sentymentalny, propagowany przez ośrodek Czartoryskich w Puławach. W ramach tego nurtu tworzyli m.in. Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin. Najpopularniejszymi gatunkami epoki były: oda, sielanka, bajka i satyra. Tworzono również poematy heroikomiczne oraz pierwsze polskie powieści.
Sytuacja utraty niepodległości w 1795 roku wpłynęła w znaczny sposób na literaturę polską, która pełniła odtąd funkcję utrzymywania świadomości narodowej. Pod wpływem romantyzmu niemieckiego i angielskiego wykształcił się i rozwinął nurt polskiego romantyzmu, początkowo rywalizujący z klasycyzmem i sentymentalizmem postanisławowskim, później zaś dominujący aż do 1863 roku. W okresie porozbiorowym gromadzono podania, legendy i pieśni ludowe (Oskar Kolberg). Sytuację literacką zmienił upadek powstania listopadowego: piśmiennictwo od tamtego momentu podzieliło się na literaturę krajową (powieści historyczne Kraszewskiego, gawędy szlacheckie Rzewuskiego, komedie obyczajowe Fredry) oraz emigracyjną, gdzie powstały ważne dzieła dla polskiej literatury: Mickiewicza Dziady i Pan Tadeusz (który został uznany za epopeję narodową), Słowackiego Kordian, Krasińskiego Nie-Boska komedia, a także wiele utworów Norwida, prekursora polskiego parnasizmu. Nastąpił gwałtowny rozwój liryki, w tym poezji mistycznej, pojawiły się takie gatunki, jak dramat romantyczny, poemat dygresyjny i szereg innych. Do dzieł powstałych w tamtym okresie odnosiły się wszystkie późniejsze epoki literackie.
Rok 1864 (upadek powstania styczniowego) uznaje się zazwyczaj za początek pozytywizmu w Polsce. Sytuacja polityczna kraju, niewiara w odzyskanie niepodległości metodą zbrojnego oporu oraz zainteresowanie odkryciami naukowymi, zmieniły rolę przypisywaną literaturze. Miała być ona przede wszystkim użyteczna i reagować na aktualne wydarzenia i problemy społeczne. Zmniejszyło się znaczenie poezji (choć wciąż powstawała, tworzyli m.in. Maria Konopnicka, Adam Asnyk), a najwyżej cenionym gatunkiem literackim stała się powieść realistyczna (m.in. Meir Ezofowicz i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalka Bolesława Prusa) lub tendencyjna (m.in. Kraszewski Dziadunio, Orzeszkowa Pan Graba, Pamiętnik Wacławy). Tworzono również liczną nowelistykę (Konopnicka, Sienkiewicz, Prus), a także powieści historyczne, takie jak: Faraon Prusa oraz Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis Henryka Sienkiewicza.
Młoda Polska jest samookreśleniem grupy artystów z lat 1890–1918 i pochodzi z manifestu programowego Artura Górskiego, w którym skrytykował on pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. W programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano „filistrem”, czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego. Powstaje hasło „sztuka dla sztuki” oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy kontynuowali problematykę wyzwoleńczą. Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski. Ważną postacią okresu Młodej Polski był Stanisław Przybyszewski, z którego dorobku na uwagę zasługują powieść Il Regno Doloroso oraz autobiografia Moi współcześni.
Polska miała w XX wieku czterech noblistów w dziedzinie literatury: Henryka Sienkiewicza, Władysława Reymonta, Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Inni ważni pisarze to Witkacy, Bruno Schulz i Witold Gombrowicz, których zalicza się do awangardy; twórca fantastyki naukowej Stanisław Lem, który przewidział w swoich dziełach ogromną liczbę odkryć naukowych, które stały się faktem: biotechnologia, sieć, rzeczywistość wirtualna; reportażysta Ryszard Kapuściński, którego portrety innych kultur i nacji są szeroko cenione i przekładane na inne języki. Inni ważni pisarze to: Zbigniew Herbert, Sławomir Mrożek, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Tyrmand, Stefan Chwin, Jerzy Prokopiuk, Andrzej Waligórski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Tuwim, Ferdynand Goetel, Piotr Kuncewicz, Paweł Jasienica, Stanisław Jerzy Lec, Tadeusz Boy-Żeleński, Tadeusz Różewicz, Józef Mackiewicz, Andrzej Bobkowski, Zofia Nałkowska, Krzysztof Kamil Baczyński, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Tadeusz Konwicki, Stefan Wiechecki, Marcin Świetlicki, Andrzej Stasiuk, Eustachy Rylski i Jerzy Sosnowski.
=== Filozofia ===
Pierwszym znanym filozofem polskim był Witelon, właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże się jednak dopiero z założeniem Akademii Krakowskiej – jak inne uniwersytety środkowoeuropejskie, uczelnia ta powstała w czasach stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej. Najszerzej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede wszystkim filozofię praktyczną, zwłaszcza powiązaną z koncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną: czynił tak już Mateusz z Krakowa, do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeli Paweł Włodkowic, Jan z Ludziska i Jan Ostroróg. Na gruncie filozofii spekulatywnej uprawiane były wszystkie główne kierunki filozoficzne późnej scholastyki, tj. tomizm, albertyzm i szkotyzm (via antiqua; główni reprezentanci: Jan z Głogowa, Jakub z Gostynina, Jan ze Stobnicy) i nominalizm (via moderna, główni reprezentanci: Jakub z Paradyża, Benedykt Hesse).
Najwybitniejszym reprezentantem humanizmu był w XV wieku Grzegorz z Sanoka, do wczesnej recepcji humanizmu w Polsce przyczynił się także Włoch Filip Kallimach. Głównymi reprezentantami myśli humanistycznej, często o raczej publicystyczno-politycznym niż czysto filozoficznym charakterze, byli w Polsce Sebastian Petrycy, Adam Burski, Stanisław Orzechowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Frycz Modrzewski. Szeroko znana była myśl ariańska: prace Faustyna Socyna i Szymona Budnego. Znaczące elementy filozoficzne, zwłaszcza w dziedzinie metodologii nauk przyrodniczych, zawierają dzieła Mikołaja Kopernika.
W XVI wieku na uniwersytetach kontynuowano filozofię szkolną, która odrodziła się wraz z przybyciem do Polski jezuitów. Głównym ośrodkiem filozofii jezuickiej była Akademia Wileńska – dużą popularność w Europie zyskał podręcznik logiki Marcina Śmigleckiego, a także dzieło Jana Szydłowskiego. W XVII-wiecznej Polsce rozwijała się także filozofia innowiercza, a zwłaszcza ariańska. Jej przedstawicielami byli krytyk Kartezjusza Johann Ludwig von Wolzogen oraz Samuel Przypkowski i Andrzej Wiszowaty. Pisma filozoficzne pozostawił też poeta i prozaik barokowy Stanisław Herakliusz Lubomirski.
Od XVII wieku docierały do Polski nowe, antyscholastyczne idee filozoficzne (nazywane philosophia recentiorum), a w czasach saskich pierwsze idee oświeceniowe (Wawrzyniec Krzysztof Mitzler de Kolof, Daniel Kazimierz Narbutt, Antoni Wiśniewski). W czasach stanisławowskich upowszechniła się kultura oświeceniowa na wzór francuski – wśród filozofów najwybitniejszymi byli Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Filozofia typu oświeceniowego rozwijała się nadal w pierwszych dekadach wieku XIX, zwłaszcza w Wilnie. Do recepcji kantyzmu przyczynił się natomiast zwłaszcza Józef Kalasanty Szaniawski.
Filozofia pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod przemożnym wpływem idealizmu niemieckiego: głównymi reprezentantami idealizmu w Polsce byli Józef Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, August Cieszkowski i Karol Libelt. Istotne elementy filozoficzne zawierają także utwory Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Główną ideą filozofii polskiej tego okresu był tzw. mesjanizm polski. Druga połowa XIX wieku ma mniejsze znaczenie filozoficzne: tendencje pozytywistyczne reprezentowali Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz, ważnym myślicielem socjalistycznym był Edward Abramowski. Przełom XIX i XX wieku to recepcja filozofii życia (Nietzschego i Schopenhauera) – reprezentantem aktywizmu i ważnym teoretykiem kultury był w tym okresie Stanisław Brzozowski.
Wiek XX to okres największego rozkwitu filozofii polskiej, szczególnie logiki. Wiązało się to z działalnością szkoły lwowsko-warszawskiej, założonej przez Kazimierza Twardowskiego. Jej reprezentantami byli m.in. Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz, Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Leon Chwistek, Tadeusz Czeżowski, Izydora Dąmbska. Tarski należy do najwybitniejszych logików współczesnych, do jego najważniejszych osiągnięć należą: definicja prawdy, pojęcie definiowalności, konsekwencji i ω-zupełności. Do głównych osiągnięć Leśniewskiego należą tzw. systemy Leśniewskiego, Łukasiewicza – logiki wielowartościowe, Ajdukiewicza – teoria kategorii semantycznych i inne badania semantyczne, Kotarbińskiego – koncepcja reizmu i rozwój prakseologii. Bliscy szkole lwowsko-warszawskiej byli także socjolog Stanisław Ossowski, współtwórca psychologii polskiej Władysław Witwicki, historyk filozofii i estetyk Władysław Tatarkiewicz, etyk Maria Ossowska. Głównym reprezentantem fenomenologii w Polsce i jednym z czołowych fenomenologów w ogóle był Roman Ingarden. Własny system ontologiczny wypracował Stanisław Ignacy Witkiewicz. Ważnymi filozofami kultury byli Henryk Elzenberg i Marian Zdziechowski. Tomizm i osiągnięcia logiki współczesnej łączyło Koło Krakowskie (Jan Salamucha, Józef Maria Bocheński).
Po II wojnie światowej, mimo trudności politycznych związanych z dominacją filozofii marksistowskiej, filozofia polska nadal się rozwijała, kontynuowali działalność Kotarbiński, Ajdukiewicz, Ingarden i Ossowscy. Do tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej nawiązują filozofowie analityczni (Bogusław Wolniewicz, Jan Woleński, Wacław Mejbaum, logik Roman Suszko), rozwija się filozofia katolicka, w tym zwłaszcza neotomizm i personalizm (Mieczysław Krąpiec, Mieczysław Gogacz, Karol Wojtyła, Józef Tischner) oraz wszystkie nurty filozofii XX-wiecznej (Ija Lazari-Pawłowska, Tadeusz Kroński, Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Marek Siemek, Leszek Nowak, Adam Schaff, Zygmunt Bauman, historyk filozofii Adam Krokiewicz).
=== Muzyka ===
Najczęściej wymieniani polscy kompozytorzy muzyki poważnej to: Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Zbigniew Preisner, Wojciech Kilar, Ignacy Jan Paderewski, Henryk Wieniawski, Krzysztof Komeda, Andrzej Panufnik, Stanisław Moniuszko, Jan A.P. Kaczmarek, Witold Lutosławski, Henryk Górecki. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych kompozytorów muzyki poważnej i filmowej był Wojciech Kilar, który m.in. skomponował muzykę do takich filmów jak Pan Tadeusz, Dracula, Ziemia obiecana i Pianista.
Tradycje muzyki ludowej są kultywowane m.in. przez Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze” oraz Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”. W Polsce odbywa się wiele cyklicznych koncertów muzyki klasycznej, m.in. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina w Warszawie, Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy, Festiwal Pianistyki Polskiej w Słupsku i Polickie Dni Muzyki „Cecyliada” w Policach.
=== Film ===
Reżyserzy polscy, których filmy zgłoszone zostały do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego: Jerzy Antczak, Sławomir Fabicki, Feliks Falk (2 razy), Robert Gliński, Jerzy Hoffman, Andrzej Jakimowski, Jerzy Kawalerowicz (3 razy), Dorota Kędzierzawska, Krzysztof Kieślowski (3 razy), Agnieszka Holland, Jerzy Skolimowski (1 raz), Jan Jakub Kolski, Andrzej Kotkowski, Kazimierz Kutz (2 razy), Witold Leszczyński, Juliusz Machulski, Czesław Petelski, Magdalena Piekorz, Radosław Piwowarski, Roman Polański, Jerzy Stuhr, Piotr Trzaskalski, Andrzej Wajda (7 razy), Leszek Wosiewicz, Krzysztof Zanussi (4 razy).
W Polsce odbywa się szereg festiwali filmowych o wieloletniej tradycji, m.in. Krakowski Festiwal Filmowy, Ińskie Lato Filmowe, Festiwal Filmowy w Gdyni i Festiwal Filmów Kultowych w Katowicach.
=== Teatr ===
=== Środki masowego przekazu ===
==== Stacje telewizyjne ====
===== Telewizja publiczna =====
Historia telewizji w Polsce sięga roku 1937, kiedy w Warszawie uruchomiona została pierwsza doświadczalna stacja telewizyjna. W 1959 emisję regularnego programu rozpoczął nadawca publiczny – Telewizja Polska. Od 1970 nadawany jest program 2 telewizji publicznej, a od 1992 – program satelitarny dla Polonii zagranicznej. W Polsce działają następujące kanały publicznej TVP: TVP1, TVP2, TVP3, TVP Info, TVP Polonia, TVP Kultura, TVP Historia, TVP Sport, TVP ABC, TVP Kobieta, Biełsat TV, TVP HD, TVP Seriale, TVP Rozrywka, TVP Dokument, TVP1 HD i TVP2 HD. Poza tym istnieje 16 ośrodków regionalnych TVP.
===== Telewizje prywatne =====
Pierwszą prywatną polską telewizją o zasięgu lokalnym była PTV Echo, założona w roku 1990, która z czasem wraz z innymi prywatnymi telewizjami lokalnymi utworzyła ogólnopolską sieć o nazwie Polonia 1. W 1992 roku powstała kolejna telewizja prywatna, ale nie lokalna o nazwie Polsat, która w 1993 roku dostała koncesję na nadawanie naziemne. Obecnie w Polsce działają prywatne telewizje: TVN, Polsat, Polonia 1, Tele 5, Canal+ Polska, Telewizja Trwam, Telewizja Republika, TV4, TV Puls, Superstacja, MTV Polska, 4fun.tv, Discovery Channel i TVS.
===== Platformy satelitarne i telewizje kablowe =====
Na terenie Polski działają platformy satelitarne: Polsat Box, Canal+ Platforma, N na kartę, Orange TV. Największe sieci kablowe to: UPC Polska, Multimedia Polska i Vectra.
==== Stacje radiowe ====
W domenie przekazu radiowego, działa publiczne Polskie Radio: Jedynka, Dwójka, Trójka, Czwórka. Poza publicznym Polskim Radiem, działa radio prywatne: Radio Zet, RMF FM, Radio Złote Przeboje, Radio Maryja, Radio Eska, Meloradio, RMF Maxx, Antyradio, Rock Radio i inne, a także wiele stacji lokalnych i internetowych.
==== Prasa ====
Według danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy, największą sprzedaż wśród dzienników płatnych, które poddały się kontroli nakładu, mają (dane za grudzień 2017, w kolejności od największego): „Fakt”, „Super Express”, „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „Dziennik Gazeta Prawna”, Przegląd Sportowy, „Gazeta Polska Codziennie”.
Najchętniej kupowanymi tygodnikami opinii w roku 2017 były: „Tygodnik Angora”, „Gość Niedzielny”, „Polityka”, „Newsweek Polska”, „W Sieci”, „Do Rzeczy”, „Gazeta Polska”.
==== Portale internetowe ====
Największymi polskimi portalami są: Wirtualna Polska (WP), Onet.pl, Gazeta.pl, Interia, które oferują m.in. darmową pocztę elektroniczną, czat, a niektóre również blogi.
Najpopularniejszymi portalami społecznościowymi są polskojęzyczny Facebook, Twitter, Instagram i Snapchat.
=== Kuchnia ===
Na kształtowanie się swoistych cech kuchni polskiej miały wpływ przemiany historyczne. Na przestrzeni dziejów kuchnia polska ulegała wpływom i zmianom regionalnym, zwłaszcza że tereny Rzeczypospolitej Polskiej historycznie zamieszkiwała zmieniająca się mozaika narodów. W efekcie silne są kulinarne wpływy wschodnie (tatarsko-tureckie, wcześniej mongolskie), rusińskie, niemieckie, francuskie, włoskie i żydowskie.
Popularnym napojem jest herbata pita często z dodatkiem plasterka cytryny i słodzona cukrem. Herbata przybyła do Polski z Anglii wkrótce po jej ukazaniu się w Zachodniej Europie (za sprawą kupców holenderskich). Jednak jej rozpowszechnienie przypisywane jest zaborcom rosyjskim w XIX wieku. Wówczas do polskich domów w tzw. Kongresówce trafiły samowary z Rosji, gdzie herbata niezależnie pojawiła się w postaci daru z Chin na dworze carskim, na ok. 50 lat przed jej rozpowszechnieniem w Holandii. Popularna jest także kawa, powszechnie pita w Polsce od XVIII wieku, także przez niższe warstwy społeczne, jak rzemieślnicy czy zamożne chłopstwo.
Wiele potraw zostało uznanych za produkty tradycyjne i wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych. Są one wizytówkami poszczególnych regionów (np. jagnięcina podhalańska) lub pojedynczych miejscowości (jak pasztecik szczeciński).
=== Sport ===
Najpopularniejszym sportem w Polsce jest piłka nożna. Największe sukcesy w tej dyscyplinie reprezentacja Polski w piłce nożnej odnosiła w latach 70. do początku lat 80., kiedy to na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej zajęła 3. miejsca w 1974 i 1982. Drużyna narodowa zdobyła również złoty medal na Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1972 roku, a także dwa srebrne medale w 1976 oraz w 1992. 18 kwietnia 2007 prezydent UEFA Michel Platini ogłosił, że Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku odbędą się w Polsce i na Ukrainie. Polskie miasta-gospodarze meczów tej imprezy to Warszawa, Gdańsk, Poznań i Wrocław.
Najwyższa liga piłki nożnej w Polsce mężczyzn nazywa się Ekstraklasa (do 2008 roku I liga), natomiast kobiet nazywa się Ekstraliga (do 2006 roku I liga kobiet). W Ekstraklasie występuje od sezonu 2021/2022 18 zespołów, natomiast w Ekstralidze 12.
Mimo że w Polsce znacznie popularniejsza jest piłka nożna, Polacy znacznie większe sukcesy odnieśli w siatkówce, w której są obok Brazylijczyków aktualnie największą potęgą na świecie i jedną z najsilniejszych reprezentacji w historii. Mężczyźni trzykrotnie zdobyli mistrzostwo świata w latach 1974, 2014 oraz 2018.
Dyscypliną sportową, której przedstawiciele odnieśli najwięcej sukcesów, jest lekkoatletyka. W okresie międzywojennym medale olimpijskie zdobywali: Halina Konopacka, Janusz Kusociński, Stanisława Walasiewicz, Jadwiga Wajsówna, Maria Kwaśniewska.
Po II wojnie światowej, od połowy lat 50. do 1966, w okresie tzw. Wunderteamu, polscy lekkoatleci staczali wyrównane pojedynki z lekkoatletami USA i ZSRS. Do najwybitniejszych zawodników w tym okresie należeli: Janusz Sidło, Elżbieta Duńska-Krzesińska, Zdzisław Krzyszkowiak, Józef Szmidt, Teresa Ciepły, Irena Kirszenstein-Szewińska, Ewa Kłobukowska. Wysoki międzynarodowy poziom prezentowali lekkoatleci lat 70. (m.in. Władysław Komar, Tadeusz Ślusarski, Władysław Kozakiewicz, Jacek Wszoła).
Po okresie znacznego obniżenia poziomu w połowie lat 80., polska lekkoatletyka powróciła do światowej elity w okresie III Rzeczypospolitej. Cztery złote medale olimpijskie w chodzie sportowym zdobył Robert Korzeniowski. Jedną z najwybitniejszych polskich sportsmenek jest wielokrotna rekordzistka świata, młociarka Anita Włodarczyk, dwa złote medale olimpijskie w pchnięciu kulą wywalczył Tomasz Majewski.
Obok lekkiej atletyki tradycyjnie mocnymi dyscyplinami olimpijskimi były na przestrzeni dziesięcioleci również boks, podnoszenie ciężarów, szermierka, zapasy, kolarstwo, wioślarstwo i kajakarstwo. Szereg sukcesów odnosili przedstawiciele strzelectwa, jeździectwa, pięcioboju nowoczesnego i żeglarstwa.
Dużym zainteresowaniem cieszy się w Polsce również sport żużlowy. Najwyższa liga żużlowa w Polsce to Speedway Ekstraliga. Jest to również najlepsza liga żużlowa na świecie. W przeszłości indywidualne tytuły mistrza świata zdobywali Jerzy Szczakiel i Tomasz Gollob. Dziś sukcesy na arenie międzynarodowej odnosi m.in. Bartosz Zmarzlik, który jest wielokrotnym mistrzem świata. Najbardziej utytułowane kluby żużlowe w Polsce to Unia Leszno, ROW Rybnik i Stal Gorzów Wielkopolski.
Innym chętnie oglądanym sportem jest koszykówka, choć polskie ligi i reprezentacje w tej dyscyplinie nie stoją na wysokim poziomie.
W ostatnim okresie na znaczeniu zyskały skoki narciarskie dzięki sukcesom Adama Małysza i Kamila Stocha, Formuła 1 za sprawą Roberta Kubicy, piłka ręczna ze względu na sukcesy reprezentacji Polski na dwóch kolejnych mistrzostwach świata w roku 2007 i 2009 oraz w 2015, a także pływanie dzięki sukcesom m.in. Otylii Jędrzejczak i Pawła Korzeniowskiego, również tenis za sprawą sukcesów Igi Świątek. Szerokim echem odbiły się sukcesy biegaczy narciarskich (pięć medali olimpijskich Justyny Kowalczyk), biathlonistów, łyżwiarzy szybkich. Warto również podkreślić osiągnięcia przedstawicieli dyscyplin nieolimpijskich: sportu samolotowego, szybownictwa, sportów motorowodnych, bojerów, alpinizmu.
== Święta ==
=== Dni ustawowo wolne od pracy ===
Na obszarze Polski, zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1951 o dniach wolnych od pracy, dniami wolnymi od pracy są wszystkie niedziele oraz 14 dni będących świętami: trzy państwowe, dziesięć katolickich oraz Nowy Rok (z tego dwa święta wypadają zawsze w niedzielę).
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008, Praca zbiorowa, ISSN 1640-3630 [dostęp 2008-12-03] . Brak numerów stron w książce
Praca zbiorowa: Literatura polska. Encyklopedia PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15130-0. Brak numerów stron w książce
Norman Davies: Boże igrzysko. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006. ISBN 83-240-0654-0. Brak numerów stron w książce
Marian Eckert: Historia Polski 1914–1939. Warszawa: 1990. ISBN 83-02-04044-4. Brak numerów stron w książce
Lech Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007. ISBN 978-83-7206-142-3. Brak numerów stron w książce
Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski: Dzieje Polski Średniowiecznej. T. 1. Kraków: Platan, 1995 (wyd. pierwsze 1926). ISBN 83-7052-230-0. Brak numerów stron w książce
Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek: Historia Polski 1795–1914 Warszawa Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1977. Brak numerów stron w książce
JanuszJ. Kaliński JanuszJ., ZbigniewZ. Landau ZbigniewZ., Gospodarka Polski w XX wieku, wyd. 2 zm, Warszawa: Polskie Wydaw. Ekonomiczne, 2003, ISBN 978-83-208-1428-6 .
Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002. ISBN 83-01-13897-1. Brak numerów stron w książce
Jerzy Kondracki: Geografia Polski: mezoregiony fizycznogeograficzne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994. ISBN 83-01-11422-3. Brak numerów stron w książce
Wiesław Skrzydło: Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r. Warszawa: 2008. ISBN 978-83-7526-573-6. Brak numerów stron w książce
Stanisław Szczur: Historia Polski – Średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002. ISBN 83-08-03272-9. Brak numerów stron w książce
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483).
Mateusz Hübner, "Pułkownicy". Rdzeń środowiska piłsudczyków w systemie polityczno-ustrojowym II Rzeczypospolitej, Warszawa 2020.
== Linki zewnętrzne ==
Prezydent RP
Kancelaria Prezesa Rady Ministrów
Sejm RP
Senat RP
Najwyższa Izba Kontroli
Sąd Najwyższy
Trybunał Konstytucyjny
Rzecznik Praw Obywatelskich
Główny Urząd Statystyczny
Oficjalny Portal Promocyjny Rzeczypospolitej Polskiej
Oficjalny serwis turystyczny Polski
Geograficzno-polityczny atlas Polski. Perspektywa 2022 [online] [dostęp 2023-03-13] (pol.). strona główna serwisu
|
wikipedia
|
Rzeczpospolita Polska
Rzeczpospolita Polska (RP) – oficjalna nazwa państwa polskiego od drugiej połowy XVII wieku do 1795 (jedna z wielu stosowanych wówczas) oraz od 14 marca 1919 do 22 lipca 1952 i ponownie od 31 grudnia 1989.
Słowo rzeczpospolita oznacza to samo co słowo republika, jednak współcześnie jest stosowane wyłącznie w odniesieniu do Polski, Republiki Rzymskiej, Republiki Weneckiej lub Republiki Nowogrodzkiej. Historyczne połączenie Polski i Litwy nazwano Rzecząpospolitą Obojga Narodów ze względu na status republikański państwa, a nie dlatego, że to było połączenie Polski z innym krajem. Do czasów II wojny światowej w nomenklaturze polityczno-prasowej słowem rzeczpospolita określano również inne państwa o ustroju republikańskim np. Rzeczpospolita Francuska.
Wzorem Francji w historiografii i publicystyce polskiej stosuje się numerację RP, przy czym inaczej niż we Francji zmiany kolejnego numeru Rzeczypospolitej nie następowały po każdej zmianie ustrojowej (np. po wprowadzeniu Konstytucji kwietniowej w 1935 roku), ale po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 i 1989 roku. W historii Polski wyróżnia się trzy Rzeczypospolite (nie licząc okresu 1944–1952 i PRL).
== I Rzeczpospolita ==
I Rzeczpospolita zwana jest również Rzecząpospolitą szlachecką lub Rzecząpospolitą Obojga Narodów. Nazwa Rzeczpospolita Polska była używana jako oficjalna nazwa państwa polsko-litewskiego od drugiej połowy XVII wieku. Forma ustroju I Rzeczypospolitej jest określana jako demokracja szlachecka. Prawa polityczne przysługiwały około 10% mieszkańców, co w ówczesnej Europie stanowiło ją jednym z nielicznych przykładów państwa, w którym znacząca liczba obywateli miała wpływ na politykę władzy. Trudno wyznaczyć początek I Rzeczypospolitej. Za symboliczne daty jej powstania uważa się rok 1454 (wydanie przywilejów cerekwicko-nieszawskich), 1505 (konstytucja Nihil novi) lub 1569 (zawarcie unii lubelskiej i powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów). Końcem zaś I Rzeczypospolitej jest jej III rozbiór w 1795 r.
== II Rzeczpospolita ==
II Rzeczpospolita istniała od odzyskania niepodległości przez Polskę i przekazania przez Radę Regencyjną pełni władzy cywilnej i wojskowej w Królestwie Polskim Józefowi Piłsudskiemu 14 listopada 1918 r. Za jej koniec uznaje się 5 lipca 1945, gdy w konsekwencji ustaleń konferencji jałtańskiej Rząd RP na uchodźstwie utracił uznanie Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, a w konsekwencji pozostałych państw tworzonej wówczas Organizacji Narodów Zjednoczonych. Oznaczało to przejęcie majątku i reprezentacji Polski na arenie międzynarodowej przez podporządkowany komunistom Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie. Prezydent i Rząd RP na uchodźstwie utracili w konsekwencji status podmiotu prawa międzynarodowego, choć kontynuowali swą działalność aż do pierwszych powszechnych wyborów prezydenckich w Polsce w 1990 r. 22 grudnia 1990 ostatni prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski przekazał insygnia prezydenckie II Rzeczypospolitej i rękopis konstytucji kwietniowej pierwszemu wybranemu w wolnych wyborach prezydentowi III Rzeczypospolitej – Lechowi Wałęsie.
== Polska Ludowa ==
=== Rzeczpospolita Polska ===
22 lipca 1944 roku Józef Stalin, powołując Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, rozpoczął tworzenie administracji państwowej w Polsce na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Administracja ta zastąpiła siłą (przy użyciu aparatu represji NKWD) struktury Polskiego Państwa Podziemnego będące kontynuacją II Rzeczypospolitej w kraju i podporządkowane rządowi RP na uchodźstwie. W konsekwencji decyzji konferencji jałtańskiej, w lutym 1945 roku Wielka Brytania i USA w porozumieniu z ZSRR uznały Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej (w który 31 grudnia 1944 roku został przemianowany PKWN) za podstawę do utworzenia w trybie konsultacji trzech mocarstw Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Po konferencji moskiewskiej, która odbywała się w czerwcu 1945 roku, równolegle do pokazowego procesu szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego (aresztowanych w prowokacji NKWD 19 marca 1945 roku), rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wycofały 5 lipca 1945 roku uznanie dla rządu RP na uchodźstwie i uznały Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie za prawnego reprezentanta państwa polskiego – Rzeczypospolitej Polskiej. Podobnie jak w powojennej Czechosłowacji, w Polsce nie określano istniejącej w latach 1944–1952 Rzeczypospolitej kolejnym numerem porządkowym, choć z formalnego punktu widzenia RP (bez numeracji) była następcą prawnym II RP.
=== Polska Rzeczpospolita Ludowa ===
Po pełnym przejęciu władzy w Polsce przez PPR i następnie stalinizacji życia publicznego (rezygnacji z fasady rządów wielopartyjnych na rzecz tzw. kierowniczej roli partii komunistycznej (PZPR) – dyktatura monopartyjna), w 1952 r. nazwę państwa (równolegle do zmian nazw podporządkowanych ZSRR: Węgier (Węgierska Republika Ludowa), Rumunii (Rumuńska Republika Ludowa) i Bułgarii (Ludowa Republika Bułgarii)) zmieniono w nowej, współredagowanej przez Stalina konstytucji na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Ostateczną wersję polskojęzyczną Konstytucji PRL opracował Bolesław Bierut. Po przemianach demokratycznych roku 1989 ustawą Sejmu PRL przywrócono z dniem 31 grudnia 1989 historyczną nazwę państwa polskiego – Rzeczpospolita Polska. Okres od upadku PRL, zapoczątkowanego umową Okrągłego Stołu i wyborami 4 czerwca 1989 należy już do historii III Rzeczypospolitej.
== III Rzeczpospolita ==
III Rzeczpospolita, demokratyczna i suwerenna republika parlamentarna. Za jej początek uważa się: 4 czerwca 1989 (zwycięstwo „Solidarności” w wyborach kontraktowych), 24 sierpnia 1989 (powołanie przez Sejm Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko premiera), 29 grudnia 1989 (nowelizacja konstytucji m.in. zmieniająca oficjalną nazwę kraju na Rzeczpospolita Polska z dniem 31 grudnia 1989) lub też 22 grudnia 1990 r. (przekazanie insygniów władzy przez prezydenta Ryszarda Kaczorowskiego podczas zaprzysiężenia prezydenta Lecha Wałęsy). Podczas tego ostatniego wydarzenia Wałęsa powiedział, że „z tą chwilą zaczyna się uroczyście III Rzeczpospolita Polska”.
Czasami wymieniane są też późniejsze daty, na przykład pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne 27 października 1991 r.
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Rzeczpospolita – dzieło niezwykłe. Autor: Karol Mazur, rp.pl (strona archiwalna)
|
wikipedia
|
Portal:Polska
< Portale < Geografia < Europa < Polska
|
wikipedia
|
Wikiprojekt:Polski kanon Wikipedii
Polski kanon Wikipedii – artykuły o Polsce i Polakach. Jeżeli uważasz, że jakiegoś artykułu nie powinno tu być albo jakiegoś brakuje, zabierz głos na stronie dyskusji. Nie dopisuj kolejnych propozycji poniżej. Wpierw zerknij także tutaj: Wikiprojekt:Polski kanon Wikipedii/Odrzucone.
Oznaczenia w tabelkach:
– jeden ekran tekstu (+/−); bez list, tabel itp.; przydatny szablon: {{Ekran tekstu}}
– hasło o statusie „dobry artykuł”
– artykuł wyróżniony medalem
– artykuł, któremu odebrano medal
6,3 KB – wielkość artykułu w kilobajtach
To największy dział Kanonu, zawiera łącznie 763 artykuły biograficzne: aktorów i tancerzy, reżyserów i scenarzystów, socjologów, etnografów, artystów, architektów, pisarzy, dramaturgów, poetów, publicystów, tłumaczy, osób zw. z literaturą, historyków, archeologów, krytyków sztuki, kompozytorów i muzyków, odkrywców, wynalazców i naukowców, filozofów, ekonomistów, myślicieli, polityków, wojskowych, osób zw. z religią, prawników i kodyfikatorów prawa, przywódców Polski, aktywistów i działaczy społecznych, postaci zw. ze sportem oraz lekarzy.
Dział historyczny to 70 artykułów opisujących okoliczności powstania państwa polskiego oraz ważne wydarzenia, które miały miejsce na przestrzeni wieków w dziejach Polski.
=== Geografia ===
Kanon artykułów związanych z Polską zawiera 61 artykułów geograficznych dotyczących podziału terytorialnego, krain, miast, rzek, zbiorników wodnych i geomorfologii Polski.
=== Przyroda ===
To 25 artykułów o środowisku naturalnym Polski: ochronie przyrody, jej osobliwościach oraz o charakterystycznych gatunkach roślin i zwierząt.
Zgromadzono tu 132 artykułów poruszających ważne zagadnienia społeczne, m.in.: rodzina i pokrewieństwo, mniejszości narodowe i etniczne, myślenie, zachowania i emocje, polityka i partie polityczne, biznes i ekonomia, prawo, organizacje i ruchy społeczne, wojna i siły zbrojne, cmentarze, ordery i odznaczenia, edukacja.
Drugi pod względem wielkości dział Kanonu zawiera 322 artykułów z zakresu szeroko pojętej kultury. Dotyczą one m.in.: utworów literackich, literatury non-fiction, zagadnień językoznawczych, sztuki, architektury, budownictwa, radia, telewizji, filmów i seriali, komiksów, gier planszowych, RPG i komputerowych, teatru, prasy, wydawnictw, muzyki, fotografii, sportu, rozrywki, humoru, wypoczynku, filozofii, religii, tradycji, folku, folkloru i sztuki ludowej, mody i strojów oraz legend i legendarnych postaci.
=== Hasła ogólne z dziedziny nauki ===
=== Odkrycia i wynalazki ===
=== Matematyka i miary ===
=== Przemysł i rzemiosło ===
=== Elektronika ===
=== Komputery i Internet ===
=== Surowce i energia ===
=== Uzbrojenie ===
=== Przedsiębiorstwa transportowe ===
=== Środki transportu ===
==== Transport drogowy ====
==== Transport kolejowy ====
==== Transport lotniczy ====
==== Transport wodny ====
|
wikipedia
|
Etymologia nazwy Polska
Pochodzenie nazwy Polska nie jest jednoznaczne.
== Gramatyka ==
Gramatycznie nazwa Polska wywodzi się od nazwy pola – otwartej przestrzeni znajdującej się na danym terytorium. Składa się z dwóch części: nazwy „Pol” – „pole” oznaczającej otwartą przestrzeń lub uprawne pole oraz przyrostkowego formantu przymiotnikowego „-ska”. Nazwa „Polska” to gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownika „pole” za pomocą przyrostka „-sk”, który jest formantem przymiotnikowym, kontynuantem z języka prasłowiańskiego -ьskъ- określającym przynależność do czegoś.
Pierwotna forma „-sk” jest bezosobowa jednak występują jej odmiany rodzajowe – rodzaju nijakiego „-sko”, męskiego „-ski” oraz żeńskiego „-ska”. Dodawane jako końcówka rzeczowników tworzą w języku polskim przymiotniki czyli słowa określające przymioty oraz cechy przedmiotów, pojęć oraz zjawisk np. „modelar-ski”, „zielar-ski”, „lniar-ski”. Słowo „niebieski” w XIV wieku oznaczało „przynależny do nieba” zanim stało się również nazwą koloru niebieskiego. Formant ten jest również charakterystyczną cechą polskich nazwisk z końcówką „-ski” jak np. „Tarnowski”, „Zamojski”, „Sobieski”, „Leszczyński” czyli osób wywodzących się z Tarnowa, Zamościa, Sobieszyna, Leszna.
W nazewnictwie polskim oraz ogólnosłowiańskim jest to również formant produktywny dla nazw topograficznych i dzierżawczych, stanowiąc charakterystyczną cechę polskich geograficznych nazw miejscowych i przestrzennych. Oboczności tego formantu jak „-sk”, „-sko”, „-ck”, „-cko” oraz „-zk”, „-zko” charakterystyczne są dla bardzo dawnych nazw miejscowych nadawanych miejscowościom na terenie Polski, jak ok. 1000 roku – „Gdańsk”, a także „Bużesk”, „Łańsk”, „Płońsk”, „Płock”, „Wąchock”, „Rajsko”, „Bielsko”, „Kłodzko”, „Radomsko”, „Sławsko”, „Słupsk” itp.
Analogiczne nazwy z końcówką -sk występują także w innych rodzimych nazwach krajów słowiańskich np. w czeskiej i słowackiej nazwie „Czech” i „Słowacji” – „Česko”, „Slovensko” oraz w nazwie „Chorwacji” – „Hrvatska”.
Do wieku XIX funkcjonowała także archaiczna odmiana nazwy Polska według wzorów deklinacji rzeczownikowej „w Polszcze” zamiast „w Polsce”. Jest to wynik procesu językowego, który nastąpił w wyniku wymiany prasłowiańskiej grupy „-sk” na „-sc”.
== Źródła ==
Nazwa Polski zanotowana została w wielu źródłach średniowiecznych spisanych po łacinie i występuje w annałach, dziełach geograficznych, żywotach świętych oraz wielu kronikach z gatunku gesta opisujących historie poszczególnych europejskich państw, narodów i władców. Polska od 1000 roku wymieniona jest również w wielu listach, dokumentach oraz bullach papieskich wydawanych przez papieży w Rzymie zarchiwizowanych w tzw. Elementa ad Fontium Editiones, które zredagowane zostały przez Stanisława Kurasia i Irenę Sułkowską-Kurasiową oraz opublikowane w siedmiu tomach w latach 1982–2006 pod nazwą Bullarium Poloniae .
Nazwa Polski pojawia się także w wielu średniowiecznych dokumentach spisanych po łacinie takich jak roczniki, akty lokacyjne, prawne i erekcyjne, nadania przywilejów, noty i listy dyplomatyczne. Opublikowane zostały one w wielu zbiorach, z których najbardziej istotne dla historiografii polskiej są Monumenta Germaniae Historica wydawane od 1826 początkowo pod redakcją Georga Pertza oraz Monumenta Poloniae Historica wydawane w latach 1864–1893 we Lwowie pod redakcją Augusta Bielowskiego.
Kolejną grupę źródeł stanowią regionalne źródła dokumentów historycznych dotyczących różnych regionów obecnej Polski jak Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego czy Dokumenty Kujawskie i Mazowieckie.
Osobną grupę źródeł, w których wymienione są tereny Polski, zamieszkane przez Słowian stanowią dzieła geograficzne spisywane po persku oraz arabsku przez podróżników, oraz kupców arabskich, które zostały zebrane w serii materiałów pt. Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny przetłumaczone przez Tadeusza Lewickiego oraz wydane w czterech tomach w latach 1956–1988 przez Polską Akademię Nauk.
=== Pierwsze użycie słowa „Polska” ===
Nazwa Polski jako krainy pojawia się po raz pierwszy w języku łacińskim zanim jeszcze skodyfikowany został język polski. W średniowiecznych źródłach spisanych po łacinie zachowało się wiele wzmianek zawierających nazwę kraju Polska w zlatynizowanych formach Polania, Palania, Polenia, Bulania i innych:
W latach 997–1003 jedna z pierwszych wzmianek o Polsce wyszła spod pióra Jana Canapariusa, opata rzymskiego klasztoru św. Bonifacego i Aleksego, wspominająca o Sobiesławie (Sobieborze) Sławnikowicu, który zbrojnie wyruszył „cum Bolizlauo Palaniorum duce” (pol. „z Bolesławem księciem polskim”) zamieszczona w Żywocie pierwszym św. Wojciecha.
W 1001 r. jedna ze zwrotek tzw. sekwencji św. Wojciecha liście hymnów spisanej w Reichanau głosi, że: „Polania ergo tanti sepeliens floret martyryii pignora”.
W 1003 roku nazwę Polska notują łacińskie annały Annales Hildesheimenses (będące częścią Dziejów Sasów). Czynią to we fragmencie „Heinricus Berthaldi comitis filius, et Bruno frater regis, et ambo Bolizavones, Polianicus vide licet ac Boemicus, a rege infideliter maiestatis rei deficient.” czyli w tłumaczeniu „Henryk, syn Bertholda i Bruno brat króla i obu Bolesławów polski i czeski są w kręgu przyjaciół cesarza.” .
Spisane w latach 1008–1030 Roczniki Kwedlinburskie notują wielokrotnie Polskę. Opisując wojnę polsko-niemiecką od roku 1002 wymieniają Bolesława Chrobrego we fragmentach: „Bolizlauonem Poloniae ducem”, „Bolitzlauus Polinensis” oraz „Bolitzlauua dux Poloniae” wymieniają także nazwę kraju „Polonia”, „Poloniam Sclauonia” .
W latach 1012–1018 łacińskie nazwy Polski wielokrotnie zamieścił w swojej kronice Thietmari merseburgiensis episcopi chronicon biskup merseburski oraz kronikarz Thietmar. Uczynił to zarówno w odniesieniu do polskich władców jak Mieszko I – „Miseconis Poleniorum” oraz Bolesław Chrobry we fragmencie „Bolizlavus Poleniorum” jak również wobec kraju Polenia oraz ludności zamieszkującej Polskę – Poleni, Polenii.
W 1046 roku szwabski kronikarz Wipo w kronice Gesta Chuonradi II Imperatoris (pol. Chwalebne czyny cesarza Konrada II) opisując Bolesława Chrobrego notuje „Bolizlaus Sclavigena, dux Bolanorum” czyli po polsku „Słowianin Bolesław, książę Polaków” .
Spisane w latach 708–1073 Roczniki altajskie większe (łac. Annales Altahenses maiorum) obok innych słowiańskich władców wymieniły także jako księcia polskiego Kazimierza I Odnowiciela pod określeniem „Kazmir Bolaniorum” w roku 1046 .
W liście z 1074 roku księcia czeskiego Wratysława II adresowanym do Bolesława Śmiałego nadawca tytułuje adresata tytułem „Glorioso Boloniorum regi Boleslao”.
W liście z 1075 roku papieża Grzegorza VII adresowanym do Bolesława Śmiałego nadawca tytułuje adresata tytułem „Boleslao duci Polonorum”.
W latach 1075–1080 Adam z Bremy, niemiecki kronikarz i geograf, wymienia Polan w historycznym traktacie „Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum”, gdzie za strefę graniczną pomiędzy Słowianami połabskimi z plemion wieleckich oraz lucickich a Pomorzanami i Polanami uznaje rzekę Odrę. Według jego relacji ziemia Polan graniczy z ziemiami pomorskimi, pruskimi, czeskimi i rozciąga się aż po granice państwa ruskiego: „Trans Oddoram fluvium primi habitant Pomerani, deinde Polani, qui a latere habent hinc Pruzzos, inde Behemos, ab oriente Ruzzos”. W tekście wymienia również kilkukrotnie Polskę w różnych odmianach „Polonia”, „rege Polanorum Bolizlao” itp.
W roku 1154 arabski geograf Al-Idrisi zamieścił w Księdze Rogera również informacje o Polsce, którą nazwał „Buluniia”, wymieniając jej ważniejsze miasta, m.in. Kraków, Gniezno, Wrocław, Sieradz, Łęczycę oraz Santok:
„Co się tyczy ziemi B(u)luniia, która jest krajem wiedzy i mędrców rumijskich (ar-Rum), wspomnieliśmy ją już poprzednio. Jest to kraj o pięknej ziemi, urodzajny, obfitujący w źródła i w rzeki, o ciągnących się bez przerwy prowincjach i dużych miastach, bogaty we wsie i domostwa... Posiada on winnice, oliwki i mnogie drzewa różnych gatunków owoców. Do miast jego należą: Ikraku, G(i)nazna, -r(a)t(i)-slaba, S(i)rad(i)ja, N(u)grada, S(i)tnu Wszystkie one są sławnymi stolicami i silnymi centrami, w których zebrane są dostatki rozmaitych krajów. Prócz tego zażywają one szacunku, ponieważ przebywają w nich uczeni wykształceni w dziedzinach nauk i zaznajomieni ze swymi zawodami. Co się tyczy miasta (I)kraku, miasta G(i)nazna i reszty jej (Bulunji) wspomnianych miast, są to miejscowości o blisko siebie stojących budowlach... Ze wszystkich stron otaczają ją góry ciągnące się nieprzerwanie i oddzielające ją od kraju S(a)sun(i)ja (Saksonia), kraju B(u)amija (Bohemia – Czechy) i kraju ar-Rusija (Ruś). – Al-Idrisi (1100–1166) – Księga Rogera.
Nazwa występuje również w źródłach spisanych po łacinie na terenie Polski:
Za najwcześniejszy lokalny zabytek z nazwą Polski napisaną po łacinie uznaje się wybity w okresie rządów Bolesława Chrobrego w latach 992–1025 przez mennicę książęcą Denar Princes Polonie.
Łacińskie określenie Polski zapisane zostało w średniowiecznym utworze Żywot Pięciu Braci Męczenników autorstwa Brunona z Kwerfurtu. Gościł on na przełomie 1005 i 1006 roku na dworze Bolesława Chrobrego i z imienia wymienia swojego gospodarza we fragmencie „(...) ignotae linguae Polanorum, invento serniore cui nomen Bolizlao”. Używa on również łacińskiego określenia „terra Polonia”, „Polanicis terris” wobec całości ziem znajdujących się pod jego władaniem. Brunon w kolejnym swoim utworze zatytułowanym Żywot św. Wojciecha notuje również dwukrotnie Polskę we fragmencie poświęconym Bolesławowi Chrobremu – '„ducem Polanorum Bolizlavum” oraz państwa pod jego panowaniem „De terra Polanorum”.
Łacińską nazwę Polski – „Polonia” zawiera najstarsza pisana sekwencja powstała na ziemiach polskich, która została napisana przez anonimowego autora po 1090 roku we fragmencie „Hac festa die tota Gratuletur Polonia”.
W latach 1112–1116 Kronika polska spisana przez Galla Anonima wymienia ją w tytule Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum.
W 1136 nazwę Polski jako „Poloniorum regio” (pol. kraj Polaków) odnotowuje także spisana po łacinie tzw. Bulla gnieźnieńska uznawana za pierwszy zabytek mowy polskiej. Pośród listy ponad 400 nazw w języku polskim, tj. prowincji, grodów, wsi wymienionych w łacińskiej bulli papieża Innocentego II, jest także fraza „Mesco dux Poloniae baptisatur” odnotowująca pod rokiem (966) chrzest Mieszka I.
Za pierwszą wzmiankę o Polsce (w tym dosłownym brzmieniu) uchodzą monety Mieszka Starego (1173~1202) wybite przez Żydów zawiadujących mennicą w Kaliszu, którzy posłużyli się literami hebrajskimi w języku knaan. Napis משקא קרל פלסק – mšk⊃ krl plsk na brakteatach transliterowany jest na mszka krol polski
Według Krystyny Długosz-Kurczabowej ziemie Polan od XIV wieku nazywano Staropolską, a później Wielkopolską, a dla kontrastu ziemie południowe – Małopolską. Witold Mańczak, analizując występowanie w polskiej toponomastyce od najdawniejszych czasów określeń magnus i maior, i wobec tego, że w 99% wypadków występowania w nazwach miejscowych znaczyły one po prostu „wielki”, prawdopodobieństwo, że Polonia maior oznaczała „Starą Polskę” zredukował do minimum (gdyby tak było to Wielkopolska nazywałaby się najprawdopodobniej Polonia antiqua lub Polonia vetus). W średniowieczu Wielkopolska obiektywnie przewyższała zarówno obszarem, ale przede wszystkim liczbą ludności, każdą z pozostałych dzielnic.
== Źródłosłów ==
Istnieją dwie wersje na temat tego jakie słowo jest źródłosłowem nazwy „Polska”. Według jednej z nich nazwa wywodzi się od „pola” – nazwy mającej w języku polskim zarówno znaczenie przestrzenne, jak też rolnicze. Druga z nich za źródło upatruje nazwę słowiańskiego plemienia „Polan”, którego nazwa również wywodzi się od wcześniej przytoczonej nazwy „pole”.
=== Polanie ===
Według jednej z teorii nazwa ta wywodzi się od plemienia Polan, zamieszkującego tereny obecnej Wielkopolski. Słowo Polanie zaś przeważnie wywodzone jest od słowa pole, w związku albo z rolnictwem jako głównym zajęciem plemienia, albo zamieszkiwaniem przez nich równinnych terenów (w odróżnieniu od innych plemion, np. Wiślan czy Mazowszan).
Niektórzy historycy (np. Przemysław Urbańczyk i Zofia Hilczer-Kurnatowska) kwestionują samo istnienie Polan, którzy w źródłach piśmienniczych pojawiają się dopiero w XII wieku w spisanej przez Nestora (który często wymyślał nazwy etnonimów, od znanych mu choronimów, i te nie występują w żadnych innych źródłach) w roku 1113 kronice „Powieść minionych lat” (Повѣсть времяньныхъ лѣтъ): (ros.) а от тѣхъ Лѧховъ прозвашасѧ Полѧне, Лѧховѣ друзии – Лютицѣ, инии Мазовшане, а нии Поморѧне (od tych Lęchów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lęchowie Lutycami, inni Mazowszanami, inni Pomorzanami), a w wersji łacińskiej ok. roku 1000 (ale w wersji choronimu, czyli nazwy krainy: Polania, Polonie, czy Bolizlauo Palaniorum duce, Bolizlavonem Poloniae, Bolizlavo Polianicus), wcześniej używana w stosunku do Polski jest nazwa ogólnoetniczna; in Sclaviam, duce Sclavonica Bilizlavone susceptus, in Sclavania, Sclavonia, co mogło powodować mylenie Polski z Czechami, które były określane podobnie (zwłaszcza, że obydwa kraje rządzone były przez Bolesławów). Jednak niezależnie od kontrowersyjnych Polan (Przemysław Urbańczyk zarzuca historykom sprzeczność logiczną: wywodzenie Polan od nazwy kraju, a następnie nazwy kraju od Polan, oraz zadziwiający fakt, że sami „Polanie” zapisaliby własną nazwę z błędem; Polonia, Polonie, Polonus i konsekwentnie przy tym zapisie trwali, podczas gdy obcy autorzy w późniejszych zapisach np. Bruno z Kwerfurtu; Bolezlavo Polanorum duce, terra Polanorum, Polanis z 1005 r., provincia Polanorum, Polianici terra z 1008 r., czy Thietmar; Polenia, Poleni od 1012 r., używaliby nazwy bardziej etymologicznie poprawnej) autorzy ci nie kwestionują, że źródłosłów tkwi w ogólnosłowiańskim wyrazie pole.
=== Ogólnosłowiańskie „pole” ===
Niezależnie od istnienia Polan nazwę Polski wywodzi się od ogólnosłowiańskiego wyrazu pole – oznaczającego pierwotnie równinę zdatną pod uprawę (prasłowiańskie polje, czeskie pole, słowackie pole, ukraińskie поле (połe), białoruskie поле (pole), rosyjskie поле (pole), chorwackie polje, serbskie поље (polje), macedońskie поле (pole), bułgarskie поле (pole), dolnołużyckie pólo).
Jeszcze w XIV wieku przymiotnik polski znaczył tyle co polny: Bóg udziałał niebo i ziemię i wszelką roślinę polską pirzwej niż wyszła na ziemię (Biblia Szaroszpatacka), droga polska – w gwarach dawnej Małopolski wraz z ruskim pograniczem „droga przechodząca przez pole, boczna, nie szosa”. Zresztą taki przymiotnik od pola jest naturalny (porównaj przymiotniki od góry: górny i górski) co można zauważyć w XV-wiecznych nazwach roślin zamiennie nazywanych polskimi lub polnymi np. polny / polski czosnek (Allium oleraceum L.), polna / polska dryjakiew (Scabiosa columbaria L., Centaurea scabiosa L.), polna / polska marchew (Daucus carota L.) itd.
W ten sposób powstała nazwa Polska. Ta etymologia nie jest niczym nowym, to pochodzenie nazwy od „campi plani/równinnych pól” podawał już w swojej Kronice czeskiej do roku 1330, Přibik z Radenina zwany Pulkawą, a zaczerpnął zapewne od Gerwazego z Tilbury, który podawał je w Otia imperialia
W przeszłości używano łacińskich określeń terra Poloniæ – ziemia Polska lub Regnum Poloniæ – Królestwo Polskie. Nazwa Polska zaczęła być używana w odniesieniu do całego państwa w XI wieku. Formacje tego typu poświadczone są już w IX wieku w tekstach s-c-s np. w Oficjum ku czci św. Metodego np.
=== Inne etymologie ===
==== Etymologie teoretyczne ====
Uważany za krytyka istnienia Polan Przemysław Urbańczyk podaje dodatkową ewentualną możliwość interpretacyjną, znalezioną w Słowie o pułku Igora:
gdzie pole oznacza „ludzi otwartych przestrzeni/stepów”.
W nauce rosyjskiej istnieje też wywodzenie nazwy rodzimych Poljan nie od „pola”, a od określenia związanego z męstwem i wiązania tej nazwy z nazwą etniczną Antów. Historyk rosyjski Lew Gumilow tak tłumaczy ten etnonim:
Słowianie rozprzestrzenili się na północ, gdzie zwano ich Wenedami (słowo to do dziś zachowało się w języku estońskim). Na południu nazywano ich Sklawinami, na wschodzie – Antami. Historyk ukraiński M. Brajczewski ustalił, że greckie słowo „Antowie” znaczy to samo co słowiańskie „Polanie”. Zachowało się słowo rodzaju żeńskiego „polanka” (поляница) w znaczeniu „bohaterka”. Ale słowa „polanie” w analogicznym znaczeniu dziś się nie używa, gdyż wyparło je z użycia tureckie słowo „bagadyr”.
==== Etymologie ludowe ====
Benedykt Chmielowski w Nowych Atenach z 1745 r. podawał kilka (często wręcz bajkowych) etymologii:
W SARMACJI jako Perła kosztowna wydaje się POLSKIE KRÓLESTWO, z Słowieńskich Narodów najsławniejsze, o którym tu essencyalne tylko rzeczy enarro, żebym nie był, Polskę Ojczyznę swoję opuściwszy censurowany, że jestem foris Lynx, Domi talpa. POLSKA ta nazwała się od Pola, na którym żyć i umierać lubili Polacy; albo też a Polo Arctico, to jest od Północnej gwiazdy ku której, nadało się Królestwo Polskie, jako Hiszpania nazwana Hesperia od gwiazdy zachodniej Hesperus. Innym się zda, że imię to nadano Polakom od Zamku Pole olim na granicach Pomorskich będącego. Inni rozumieją, że od Miasta Kolchickiego Pola, skąd originem prowadził Lechus, Monarcha Polski. Może też być, że Poloni per corruptionem kilku liter ciż są, co i Bulanes Nacja w Sarmacji nad Wisłą, według Ptolemeusza, mieszkając. Jest i to zdanie Autorów, że Polacy niby Polachy, to jest po Lechu potomkowie zwać się powinni, jako dotychczas Lachami nas Ruś zowie. Paprocki zaś ingeniose racjocynuje, że za Mieczysława I Xiążęcia Polskiego, gdy Polacy Wiarę Ś. przyjmowali i wielkiemi do Chrztu Ś. kupami przystępowali, tedy Kapłani z Czechów na to wokowani, kupy od kup distinguendo, pytali się: Czy jesteście polani? id est już ochrzczeni? tedy ci co byli ochrzczeni, odpowiadali: Jesteśmy polani, stąd Polani, czyli Poloni poszło Polakom in nomen gloriosum.
Warto wiedzieć, że „etymologia wodna”, czyli wywodzenie nazwy Polska od polewania wodą podczas chrztu pojawiła się po raz pierwszy w Kronice czeskiej Václava Hájka z Libočan z 1541, a współcześnie wraca do niej historyk niemiecki Johannes Fried w książce Otton III i Bolesław Chrobry
== Inne nazwy Polski ==
Inne nazwy Polski (Lechia, perskie Lachistan, litewskie Lenkija) i Polaków (tureckie Lehce, ruskie Lach, węgierskie Lengyel) wywodzi się najprawdopodobniej od nazwy plemienia Lędzian (prasłowiańskie *Lęd-jan-e), które, jak się przypuszcza, zamieszkiwało w południowo-wschodniej części dzisiejszej Polski.
Słowo „Polacy” (XV wiek), wcześniej „Polanie” w łacińskiej formie Polani, Poleni, Poloni pojawiło się po raz pierwszy na przełomie X i XI wieku w żywocie starszym św. Wojciecha, prawdopodobnie spisanym w Rzymie między 999 a 1001. Nazwę Polak przez długi czas stosowano tylko do warstw wyższych (szlachta), bez względu na przynależność etniczną.
Pierwszy państwo polskie nazwał Rzecząpospolitą Wincenty Kadłubek (zm. 1223). Słowo rzeczpospolita oznacza rzecz publiczną (wspólną dla wszystkich) lub republikę i jest kalką łacińskiego wyrażenia res publica. Słowo republika, będące bezpośrednim zapożyczeniem, nie jest używane w języku polskim w odniesieniu do Polski. Zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym, jedyną urzędową nazwą kraju jest Rzeczpospolita Polska, a nazwa „Polska” nie pojawia się w żadnym obecnie obowiązującym polskim akcie prawnym. W kontekście poprawności językowej słowo Polska w nazwie oficjalnej jest przymiotnikiem, a nie rzeczownikiem (łac. Respublica Polona, a nie: Respublica Polonia), stąd prawidłowa forma dopełniacza to Rzeczypospolitej (Rzeczpospolitej) Polskiej (a nie: Polski).
Przed XIX wiekiem odmieniano wciąż polska ziemia – polski ziemi – w polszcze ziemi. Potem skrócono nazwę do „polska” i zaczęto przymiotnik traktować jako rzeczownik, a także pisać wielką literą jako nazwę własną.
węg. Lengyelország, lit. Lenkija, tur. Lehistan (Polska przedrozbiorowa), pers. لهستان (Lahestân), orm. Լեհաստան (Lehastan) – od plemienia Lędzian/Lędziców, to z kolei od staroruskiego lub staropolskiego etnonimu lęděnin i jego zgrubienia lęch, być może od prasłow. *lędo – „pole”. Nazwa Lędzianin w języku ruskim została skrócona do Lach – taka forma upowszechniła się na wschodzie i została przyjęta przez Turków. Z drugiej strony Polacy od czasów Wincentego Kadłubka nazywali siebie Lechitami, wierząc, że pochodzą od legendarnego Lecha.
łac., wł., hiszp., bask., rum., bretoński Polonia, port. Polónia, Polônia (Braz.) katal. Polònia, gr. Πολωνία (Polonía)
fr. Pologne
niem., duń., szw., norw., hol. Polen
fryzyjski Pollen
ang. Poland, isl. Pólland
fiń. Puola, est. Poola
cz. Polsko, słow. Poľsko
ros. Польша (Polsza), białorus. Польшча (Polszcza), ukr. Польща (Polszcza), bułg. Полша (Polsza) – według Maksa Vasmera rosyjska nazwa, znana już od XVII wieku, jest zapożyczeniem od form ukraińskiej i białoruskiej, te zaś pochodzą od staropolskiego miejscownika l. pojedynczej w Polszcze od Polska (ta z kolei od Polska ziemia/ *Роlьskа(jа) zemia = pole, ziemia równinna)
serb.-chorw. Poljska/Пољска, słoweń. Poljska
łot. Polija
tur. Polonya (Polska okresu rozbiorów i współczesna)
arab. بولندا (Bulanda)
hebr. פולין (Polin), פולניה (Polania)
jidysz פּױלן (Poyln)
afr. Pole
chiń. 波兰 (Bōlán)
szkocki gaelicki a' Phòlainn
walijski Gwlad Pwyl
japoński ポーランド (Pōrando)
koreański: w Korei Południowej: 폴란드 (Phollandu), w Korei Północnej: 뽈스까 (Ppolsukka)
wietnamski Ba Lan
indonezyjski Polandia
esperanto Polio, Polujo, Pollando
== Przypisy ==
== Uwagi ==
== Bibliografia ==
Stanisław Kuraś: Bullarium Poloniae t. 1 1000–1342. Romae: Żcole Francais de Rome, PAN. Inst. Hist.; Katol. Uniw. Lubelski, 1982.
Zenon Klemensiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981. ISBN 83-01-00995-0.
Wiesław Wydra: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
Henryk Łowmiański: Początki Polski. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1967.
Georgius Heinricus Pertz: Adami Gesta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum. Hannoverae: Impensis Bibliopolii Hahniani, 1846.
August Bielowski: Monumenta Poloniae Historica t.I. Lwów: August Bielowski, 1864.
Eduard Winkelmann: Die Jahrbücher von Quedlinburg. Duncker, 1862.
Georg Isidore Waitz: Annales hildesheimenses. Hannoverae: Impensis Bibliopolii Hahniani, 1878.
J. Sochacki: Wipon, Chwalebne czyny cesarza Konrada II, tłum. E. Milkamanowicz. Kraków: UNIVERSITAS, 2005. ISBN 83-242-0498-9.
Wilhelm von Giesebrecht: Jahrbücher des Klosters Altaich, Annales altahenses maiores. Hannoverae: impensis bibliopolii Hahniani, 1891.
== Linki zewnętrzne ==
K. Staniewska, Jak powstała Polska?. archiwum.wiz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-05)]. Wiedza i Życie 4/2000
|
wikipedia
|
Twierdza Szczecin
Twierdza Szczecin (niem. Festung Stettin) – zespół nowożytnych i nowoczesnych umocnień obronnych wzniesionych wokół Szczecina od XVII do końca XIX wieku, stanowiący integralny element systemu fortyfikacji Prus, a następnie Cesarstwa Niemieckiego. Położona strategicznie nad Odrą, przy ujściu rzeki do Zalewu Szczecińskiego, twierdza miała kluczowe znaczenie dla kontroli Pomorza Zachodniego i dostępu do Bałtyku.
Początki ufortyfikowania Szczecina sięgają średniowiecza, jednak rzeczywista rozbudowa w kierunku twierdzy nowożytnej nastąpiła po przejęciu miasta przez Szwedów, a później Prusaków. System twierdzy obejmował m.in. bastiony, raweliny, lunety, reduty, a także forty zewnętrzne i rozbudowaną infrastrukturę zaplecza wojskowego. W XIX wieku, wraz z rozwojem artylerii i zmieniającą się doktryną wojenną, twierdza była kilkukrotnie modernizowana.
Choć Twierdza Szczecin nie odegrała kluczowej roli w żadnym wielkim oblężeniu, była stale utrzymywana i rozwijana aż do początku XX wieku. W okresie II wojny światowej Szczecin ogłoszono twierdzą (niem. Festung Stettin), co jednak miało ograniczone znaczenie militarne. Po wojnie znaczna część umocnień została rozebrana lub wchłonięta przez zabudowę miejską. Do dziś zachowały się fragmenty fortyfikacji, które stanowią istotne świadectwo przeszłości militarnej miasta i są przedmiotem badań archeologicznych oraz działań konserwatorskich.
== Historia i rozwój ==
=== Geneza i początki fortyfikacji ===
==== Fortyfikacje średniowieczne ====
Pierwsze umocnienia Szczecina pojawiły się już w IX wieku, kiedy to wokół grodu wzniesiono wał drewniano-ziemny z palisadą. W XI wieku obwarowania te otaczały słowiański gród i podgrodzia. Na przełomie XIII i XIV wieku zastąpiono je kamienno-ceglanymi murami obronnymi, które otaczały miasto i były wyposażone w bramy miejskie.
W 1283 roku po raz pierwszy wspomniano o średniowiecznych murach obronnych i prowadzących do miasta bramach. Te obwarowania zostały zburzone podczas budowy nowych fortyfikacji miejskich przez Fryderyka Wilhelma I w latach 1724–1740.
==== Przekształcenie w twierdzę nowożytną (XVI–XVII wiek) ====
W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1630 roku, Szczecin został zajęty przez wojska szwedzkie. Szwedzi rozpoczęli budowę nowoczesnych fortyfikacji bastionowych, przekształcając miasto w silnie umocniony ośrodek. W trakcie budowy umocnień (lata 1630–1639) wykorzystano średniowieczne obwarowania miasta.Po opanowaniu Szczecina przez Prusy w 1713 roku, przystąpiono do opracowania planów nowej twierdzy wyposażonej w nowoczesne dzieła fortyfikacyjne, takie jak forty, przeciwstraże, raweliny i lunety. Projektantem twierdzy szczecińskiej był holenderski inżynier wojskowy Gerhard Cornelius van Wallrawe. Pierwsze plany umocnień jego autorstwa powstały w latach 1717–1724. Główną część prac budowlanych wykonano pod jego nadzorem w latach 1724–1740. W ich trakcie przebudowano średniowieczny system bram miejskich.
=== Twierdza w okresie szwedzkim (1648–1720) ===
==== Tło polityczno-militarne ====
Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, na mocy traktatu westfalskiego z 1648 roku, Szczecin wraz z częścią Pomorza Zachodniego przypadł Szwecji. Miasto stało się stolicą szwedzkiego Pomorza, pełniąc strategiczną rolę w regionie. Szwedzi kontynuowali rozwój fortyfikacji, przekształcając Szczecin w silnie umocnioną twierdzę bastionową. W 1713 roku, podczas Wielkiej Wojny Północnej, miasto zostało zdobyte przez wojska rosyjsko-saskie, co zakończyło szwedzkie panowanie nad Szczecinem.
==== Charakterystyka umocnień ====
Szwedzi, po przejęciu Szczecina w 1630 roku, rozpoczęli modernizację istniejących umocnień, łącząc średniowieczne mury z nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi. W latach 1631–1639 wzniesiono osiem bastionów, m.in. Bastion Panieński, Bastion Kaggena, Bastion Piotrowy, Bastion Młyński, Bastion Wysoki Kawaler, Bastion Królewski, Bastion Passawski i Bastion Ślimaczy. Te umocnienia tworzyły system obronny o gwiaździstym narysie, typowym dla epoki. Dopiero po roku 1677, w wyniku dalszej rozbudowy systemu obronnego, wzniesiono dodatkowy – dziewiąty – Bastion Zielony (Grüne Bastion), który domknął pierścień fortyfikacji od strony południowej.
==== Działania zbrojne i garnizon ====
W okresie szwedzkiego panowania, Szczecin był ważnym punktem strategicznym, co skutkowało licznymi działaniami zbrojnymi. W 1713 roku, podczas Wielkiej Wojny Północnej, miasto zostało oblężone przez wojska rosyjsko-saskie. Oblężenie zakończyło się kapitulacją garnizonu szwedzkiego, dowodzonego przez Johana Augusta Meijera, co oznaczało koniec szwedzkiej obecności w Szczecinie.
=== Twierdza w okresie pruskim (od 1720) ===
==== Modernizacje XVIII wieku ====
Po przejęciu Szczecina przez Prusy w 1720 roku, władze pruskie przystąpiły do rozbudowy i modernizacji istniejących fortyfikacji. W latach 1724–1740, pod kierunkiem holenderskiego inżyniera Gerharda Corneliusa van Wallrawe, zrealizowano nowoczesny system umocnień, obejmujący bastiony, raweliny, lunety oraz przebudowane bramy miejskie. W tym okresie powstał również Fort Leopolda, zlokalizowany w rejonie dzisiejszych Wałów Chrobrego, który pełnił funkcję kluczowego elementu obronnego od strony Odry.
==== Fortyfikacje napoleońskie ====
W 1806 roku, podczas wojen napoleońskich, Szczecin został zajęty przez wojska francuskie. Francuzi przystąpili do wzmacniania twierdzy, rozmieszczając w strategicznych punktach miasta umocnienia palisadowe, składające się łącznie z blisko 150 tysięcy bali. Po odzyskaniu miasta przez Prusy w 1813 roku, palisady zostały usunięte, a zespół forteczny poddano modernizacji.
==== XIX-wieczne przebudowy i rozbudowy ====
W XIX wieku, w związku z rozwojem techniki wojskowej i urbanizacji, twierdza Szczecin przeszła kolejne modernizacje. Jednakże, z czasem system fortyfikacji zaczął ograniczać rozwój miasta. W 1873 roku podjęto decyzję o likwidacji twierdzy, co umożliwiło ekspansję urbanistyczną Szczecina. Pozostałości umocnień zostały zburzone lub zaadaptowane do nowych funkcji miejskich.
=== Twierdza w dobie industrializacji i rozwoju miasta ===
==== Rozbudowa systemu fortów zewnętrznych ====
W drugiej połowie XIX wieku postęp technologiczny i rozwój artylerii dalekiego zasięgu zmusiły pruskie władze wojskowe do opracowania nowego systemu obrony Szczecina, opartego na zewnętrznych fortach oddalonych od centrum miasta. W latach 1860–1873 powstały m.in. Fort Prusy, Fort Brandenburg oraz Fort Gorgast, stanowiące element tzw. pierścienia zewnętrznego. Celem tych obiektów było zatrzymanie przeciwnika zanim dotrze do obszarów miejskich. Forty projektowano w oparciu o najnowsze osiągnięcia fortyfikacyjne, z wykorzystaniem ziemnych wałów, betonowych kazamat i sieci tuneli.
==== Infrastruktura militarna i logistyczna ====
Wraz z budową nowych fortów rozwinięto również zaplecze techniczno-logistyczne twierdzy. Powstały magazyny amunicji, warsztaty naprawcze, koszary, stacje kolejowe powiązane z siecią forteczną (m.in. stacja Szczecin Zamek), a także nowoczesne systemy komunikacji wewnętrznej. Szczecin zyskał status znaczącego ośrodka militarnego w północnych Niemczech. Inwestycje wojskowe stymulowały lokalną gospodarkę, zwiększając zatrudnienie i rozwijając przemysł metalowy oraz transportowy.
==== Relacje wojska z miastem ====
Choć twierdza stanowiła strategiczne zabezpieczenie przed potencjalną inwazją, jej obecność miała również wpływ na życie codzienne mieszkańców. Z jednej strony generowała miejsca pracy i sprzyjała gospodarczemu rozwojowi, z drugiej – ograniczała ekspansję miejską, blokując niektóre kierunki zabudowy oraz narzucając restrykcje architektoniczne w strefie fortecznej. Władze miejskie musiały uzgadniać inwestycje urbanistyczne z garnizonem, co prowadziło niekiedy do napięć na tle kompetencyjnym.
=== Demilitaryzacja i rozbiórka twierdzy ===
==== Proces likwidacji fortów ====
W drugiej połowie XIX wieku, w związku z rozwojem techniki wojskowej i urbanizacji, twierdza Szczecin przestała spełniać swoje funkcje obronne. W 1873 roku podjęto decyzję o likwidacji twierdzy, co umożliwiło ekspansję urbanistyczną miasta. Rozbiórka umocnień fortecznych rozpoczęła się w czerwcu 1873 roku i była poprzedzona długoletnimi staraniami o zniesienie statusu twierdzy.
==== Przekształcenia i zmiany funkcji ====
Po likwidacji twierdzy, tereny poforteczne zostały przeznaczone pod rozwój urbanistyczny. Na miejscu dawnych umocnień powstały nowe dzielnice mieszkaniowe, parki oraz infrastruktura miejska. Przykładem może być przekształcenie dawnych cmentarzy wojskowych w zielone założenia miejskie, takie jak nowy cmentarz wojskowy (Neuer Militair Kirchhof) i stary cmentarz wojskowy (Alter Militair Kirchhof).
==== Spory wokół rozbiórek ====
Proces rozbiórki twierdzy nie był pozbawiony kontrowersji. Władze miejskie i wojskowe nie zawsze były zgodne co do tempa i zakresu likwidacji umocnień. Niektóre fragmenty fortyfikacji, takie jak mury odkryte podczas prac budowlanych, wzbudzały zainteresowanie społeczne i były przedmiotem dyskusji na temat ich zachowania.
=== Po II wojnie światowej ===
==== Zniszczenia i rozbiórki ====
Po zakończeniu II wojny światowej znaczna część Szczecina była zniszczona, w tym także elementy dawnej twierdzy. Władze polskie, obejmujące miasto po 1945 roku, kontynuowały proces przekształceń zapoczątkowany jeszcze w XIX wieku. Część dawnych fortyfikacji została rozebrana w ramach usuwania „reliktów niemieckiej przeszłości”, ale także z powodów praktycznych – pod zabudowę mieszkaniową, drogową i przemysłową.
==== Rewitalizacja terenów pofortecznych ====
W okresie powojennym część terenów pofortecznych zaadaptowano na potrzeby zieleni miejskiej i rekreacji. Powstały parki, skwery i aleje spacerowe, które wkomponowano w historyczny układ przestrzenny. Na przykład, dawny rejon Bastionu Ślimaczego i Bastionu Królewskiego został częściowo zagospodarowany przez Park Żeromskiego.
==== Obiekty przetrwałe ====
Do czasów współczesnych przetrwało kilka elementów dawnych umocnień twierdzy Szczecin. Najlepiej zachowanymi są fragmenty Bramy Królewskiej i Bramy Portowej, które zostały wpisane do rejestru zabytków i pełnią obecnie funkcje muzealne i ekspozycyjne.
Poza bramami, relikty dawnej twierdzy można znaleźć także w rejonie ulicy Owocowej, na skraju parku przy placu Tobruckim oraz w strukturze komunikacyjnej miasta, np. w układzie niektórych placów i ulic zachowujących narysy dawnych bastionów.
== Wojny i militaria ==
=== Twierdza Szczecin w czasie I wojny światowej ===
W momencie wybuchu I wojny światowej w 1914 roku Szczecin nie pełnił już formalnie funkcji twierdzy fortecznej. Proces demilitaryzacji i rozbiórki większości umocnień miejskich został zakończony pod koniec XIX wieku. Jednakże, z uwagi na strategiczne położenie miasta jako dużego portu rzeczno-morskiego i centrum przemysłowego, Szczecin nadal odgrywał istotną rolę militarną w strukturze Cesarstwa Niemieckiego.
Na początku wojny w mieście stacjonowały liczne jednostki garnizonowe, w tym oddziały artylerii, piechoty i inżynierii wojskowej. Szczecin był również zapleczem logistycznym dla frontów wschodniego i zachodniego, a w jego portach i warsztatach remontowano okręty wojenne oraz produkowano sprzęt wojskowy.
W trakcie wojny Szczecin nie był bezpośrednio zagrożony działaniami zbrojnymi. Ze względu na odległość od linii frontu oraz silną pozycję Niemiec w regionie, miasto służyło głównie jako centrum mobilizacyjne, magazynowe i szkoleniowe. Na terenie byłych fortyfikacji i placów ćwiczeń zorganizowano obozy rekrutacyjne oraz magazyny wojskowe
Ważną rolę odgrywały także zakłady przemysłowe, takie jak stocznia Vulcan-Werft, która produkowała i modernizowała jednostki pływające dla niemieckiej marynarki wojennej (Kaiserliche Marine). Szczecin był jednym z ważniejszych ośrodków przemysłu stoczniowego na zapleczu Bałtyku.
Mimo oddalenia od działań wojennych, miasto odczuło skutki konfliktu w postaci problemów gospodarczych, braku surowców, spadku produkcji cywilnej oraz rosnących napięć społecznych, szczególnie w końcowych latach wojny.
=== Międzywojnie i rozbrojenie twierdzy ===
Po zakończeniu I wojny światowej i podpisaniu traktatu wersalskiego w 1919 roku, Szczecin, jako część terytorium Niemiec, został objęty międzynarodowymi regulacjami dotyczącymi rozbrojenia. Choć formalnie już wcześniej utracił status twierdzy, traktat nakładał na Niemcy obowiązek całkowitego zaniechania budowy i utrzymywania fortyfikacji w rejonie Szczecina. Dotyczyło to zarówno ewentualnych nowych umocnień, jak i wszelkich istniejących struktur militarnych o potencjale obronnym.
W latach 20. i 30. XX wieku kontynuowano proces fizycznego usuwania dawnych struktur fortecznych, które wcześniej nie zostały jeszcze rozebrane. Pozostałości po bastionach, wałach, fosach czy fortach były sukcesywnie adaptowane do celów cywilnych – przekształcano je w parki miejskie, tereny rekreacyjne, osiedla mieszkaniowe i infrastrukturę miejską.
W tym okresie dawne budowle militarne – jak np. Fort Prusy czy niektóre elementy dawnych bastionów – zostały częściowo wkomponowane w tkankę miejską lub zlikwidowane całkowicie. Infrastruktura wojskowa, która pozostała w mieście (koszary, magazyny, strzelnice), miała już charakter garnizonowy, a nie forteczny. Choć w mieście nadal stacjonowało wojsko, to jego rola została ograniczona do funkcji administracyjno-logistycznych i szkoleniowych.
Rozbrojenie Szczecina było również przedmiotem monitoringu ze strony komisji sojuszniczych, nadzorujących wykonanie postanowień traktatu wersalskiego. Kontrole przeprowadzano m.in. w portach i koszarach, sprawdzając zgodność z zakazem posiadania określonego typu uzbrojenia i infrastruktury militarnej.
=== Rola twierdzy w czasie II wojny światowej ===
==== Festung Stettin ====
W drugiej połowie II wojny światowej Szczecin został oficjalnie ogłoszony „twierdzą” (niem. Festung Stettin) zgodnie z rozkazem Adolfa Hitlera z 1944 roku. Decyzja ta miała związek z przesuwającym się na zachód frontem wschodnim oraz potrzebą spowolnienia ofensywy Armii Czerwonej poprzez tworzenie punktów oporu na tyłach. Status twierdzy oznaczał, że miasto miało być bronione do ostatniego żołnierza, a ewentualna kapitulacja była zabroniona bez wyraźnego rozkazu Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu.
W ramach przygotowań do obrony Szczecina ponownie wykorzystywano dawne obiekty wojskowe oraz doraźnie budowano nowe umocnienia polowe, zapory i punkty oporu. Szczególne znaczenie miały mosty, linia Odry oraz fortyfikacje w rejonie Podjuch i Dąbia. Wykorzystywano także piwnice, bunkry przeciwlotnicze i dawne koszary jako punkty dowodzenia i magazyny.
==== Walki 1945 roku ====
W marcu 1945 roku Armia Czerwona rozpoczęła natarcie na Pomorze Zachodnie, dążąc do zdobycia strategicznych punktów nad Odrą. Szczecin, jako jeden z ważniejszych węzłów komunikacyjnych i przemysłowych, stał się celem operacyjnym 1. Frontu Białoruskiego. Mimo że miasto formalnie posiadało status twierdzy, jego obrona była nieliczna i źle zorganizowana. Oddziały Wehrmachtu i Volkssturmu nie były w stanie skutecznie opóźnić postępów Armii Czerwonej.
Bezpośrednie walki o Szczecin trwały od 20 do 26 kwietnia 1945 roku, przy czym główne natarcie sił radzieckich miało miejsce od południa i wschodu. Walki uliczne były stosunkowo krótkie, a obrona niemiecka wycofała się na lewy brzeg Odry i w kierunku północnym. W wyniku działań wojennych znaczna część infrastruktury miejskiej i przemysłowej została zniszczona lub poważnie uszkodzona.
==== Upadek twierdzy ====
Pomimo nadanego statusu twierdzy, Szczecin został zajęty przez Armię Czerwoną bez formalnego oblężenia i bez realizacji koncepcji obrony do końca. Niemiecki garnizon w większości ewakuował się jeszcze przed zajęciem miasta, pozostawiając jedynie drobne oddziały osłonowe. Miasto zostało przejęte przez Armię Czerwoną 26 kwietnia 1945 roku, bez oficjalnej kapitulacji ze strony władz niemieckich.
Zakończenie walk oznaczało definitywny koniec funkcjonowania Szczecina jako miasta-twierdzy. Ocalałe obiekty wojskowe i fortyfikacyjne zostały częściowo zdemontowane lub zaadaptowane przez Armię Czerwoną oraz późniejsze polskie władze administracyjne i wojskowe.
=== Kronika wydarzeń militarnych ===
==== Tabela oblężeń i najazdów ====
==== Tabela buntów ====
== Fortyfikacje i uzbrojenie ==
=== Forty zewnętrzne i system obrony ===
W drugiej połowie XVIII oraz w XIX wieku, w odpowiedzi na rozwój artylerii i zmieniające się metody prowadzenia działań wojennych, rozpoczęto budowę zewnętrznych fortyfikacji Twierdzy Szczecin. Celem było zapewnienie obrony przed nowoczesną artylerią, która zagrażała już nie tylko bezpośrednim murom miejskim, ale także znacznie oddalonym obiektom.
==== Linie obronne, bastiony, reduty ====
Pierwotny system bastionowy twierdzy, rozwinięty przez Szwedów i Prusaków, przekształcono z czasem w system poligonalny. System zewnętrznych linii obronnych powstał jako odpowiedź na zagrożenie oblężeniem i ostrzałem artyleryjskim z dalszej odległości. Linie te składały się z szeregu fortów ziemno-murowych, redut, rawelinów i lunet, rozmieszczonych promieniście wokół śródmiejskiego rdzenia twierdzy.
Przestrzeń między fortami była celowo zachowana – tzw. "interwały ogniowe" – co umożliwiało ich wzajemne wsparcie artyleryjskie. Kluczowe obiekty były obsadzone artylerią ciężką i średnią, a także posiadały magazyny amunicji, prochownie i kazamaty obronne.
==== Opis poszczególnych fortów ====
W systemie obronnym Twierdzy Szczecin w XIX wieku wyróżnić można kilka głównych fortów zewnętrznych, z których najważniejsze to:
Fort Prusy – położony w północno-zachodniej części miasta, zbudowany w stylu poligonalnym, posiadał wały ziemne i ceglane kazamaty. Stanowił główny punkt oporu od strony portu i Niebuszewa.
Fort Bismarck (Fort Zietena) – zlokalizowany na południowy wschód od miasta, zapewniał ochronę drogi prowadzącej w stronę Gryfina. Wyróżniał się rozbudowanym systemem rowów i stanowisk artyleryjskich.
Fort Wilhelm – pełnił funkcję fortu artyleryjskiego z kilkoma schronami pogotowia oraz prochownią. Był jednym z najbardziej zmodernizowanych fortów przed końcem XIX wieku.
Fort Stern (lub Sternschanze) – jeden z najstarszych zewnętrznych fortów, pochodzący z końca XVIII wieku, pełnił funkcję obserwacyjno-obronną.
Każdy z tych obiektów posiadał własne zaplecze, a część z nich była skomunikowana z centrum miasta za pomocą wojskowych dróg i kolejek polowych.
==== Infrastruktura techniczna ====
Twierdza była nie tylko systemem umocnień, ale także rozbudowaną strukturą logistyczną. Znaczącą rolę odgrywała infrastruktura wspierająca, na którą składały się:
Magazyny wojskowe – rozmieszczone zarówno w obrębie fortów, jak i w obrębie miasta. Służyły do przechowywania amunicji, żywności, materiałów budowlanych oraz sprzętu.
Prochownie – specjalne, dobrze zabezpieczone budynki do składowania prochu czarnego i materiałów wybuchowych. Przykładem może być zachowana do dziś prochownia w Parku Kasprowicza.
Kazamaty – pomieszczenia schronowe, często umieszczone pod wałami lub w bastionach. Umożliwiały przechowywanie broni, czasowe zakwaterowanie żołnierzy oraz prowadzenie ognia z ukrycia.
Systemy łączności i dróg wojskowych – pomiędzy fortami a głównym rdzeniem twierdzy istniał układ specjalnych traktów umożliwiających szybki przerzut wojsk i dostaw.
Rozwój kolei w XIX wieku spowodował również podłączenie wybranych fortów do infrastruktury kolejowej – umożliwiało to szybkie przemieszczanie sprzętu i ludzi, a także zaopatrzenia.
=== System hydrotechniczny twierdzy ===
==== Kanały zalewowe ====
W systemie obronnym Twierdzy Szczecin kluczową rolę odgrywały kanały zalewowe, które umożliwiały kontrolowane zalewanie okolicznych terenów. System ten opierał się na wykorzystaniu naturalnego ukształtowania terenu oraz sztucznie przekopanych rowów i śluz. Główne kanały poprowadzono wzdłuż przedpól bastionów, a ich celem było utrudnienie przemieszczania się wojsk nieprzyjaciela i ograniczenie możliwości prowadzenia oblężenia. W okresach zagrożenia, woda z Odry lub jej odnóg mogła zostać skierowana na przedpola, tworząc zalewy o strategicznym znaczeniu obronnym.
==== Rola Odry ====
Rzeka Odra stanowiła naturalną barierę obronną i była integralną częścią systemu hydrotechnicznego twierdzy. Jej obecność umożliwiała nie tylko zaopatrywanie miasta w wodę, ale także skuteczne wykorzystanie do celów wojskowych – zarówno jako naturalnej fosy, jak i źródła zalewowego dla kanałów obronnych. Szczególnie istotne było kontrolowanie przepływów i poziomu wód – dlatego też wybudowano śluzy, jazy i zapory, które pozwalały na manipulowanie wodą w zależności od potrzeb obronnych.
==== Elementy inżynierii wodnej ====
Do najważniejszych elementów inżynierii wodnej należały śluzy komorowe, zasuwy, grodzie oraz zapory wodne, które umożliwiały regulowanie dopływu i odpływu wody w systemie kanałów. Dodatkowo zbudowano wały ziemne i rowy opaskowe wzmacniające system obronny. Znaczącym osiągnięciem było stworzenie systemu retencyjnego wokół zewnętrznych fortów, który pozwalał na okresowe zalewanie określonych obszarów w przypadku zagrożenia oblężeniem.
=== Uzbrojenie i artyleria ===
==== Typy dział ====
Twierdza Szczecin przez wieki była wyposażana w różnorodne typy artylerii, które zmieniały się wraz z rozwojem techniki wojskowej. W okresie szwedzkim dominowały armaty kalibru 6 i 12 funtów, stosowane głównie do ostrzału bezpośredniego. W XVIII wieku, pod panowaniem pruskim, wdrożono większe działa oblężnicze i haubice, umożliwiające rażenie celów zza przeszkód terenowych. XIX wiek przyniósł znaczną modernizację – pojawiły się działa gwintowane, produkowane w arsenale w Spandau i Essen, które miały większy zasięg i celność. W systemie fortyfikacji wykorzystywano również moździerze i działa piechoty mniejszego kalibru, rozmieszczane w redutach i bastionach.
==== Kazamaty i baterie ====
Działa umieszczano w specjalnie przystosowanych stanowiskach – kazamatach artyleryjskich, które zapewniały osłonę przed ogniem nieprzyjaciela oraz warunkami atmosferycznymi. Były to masywne, sklepione pomieszczenia w murach bastionów i fortów, z otworami strzelniczymi. W systemie szczecińskiej twierdzy szczególną rolę odgrywały „batterien en barbet”, czyli baterie dział na otwartych platformach, umożliwiające ostrzał z pełnym kątem elewacji. W XIX wieku zaczęto wznosić nowoczesne stanowiska typu „Panzerbatterien”, czyli baterie pancerne z osłoną ze stali i betonu, dostosowane do nowych typów broni prochowej.
==== Nowinki techniczne ====
Wraz z postępem technologicznym twierdza była stopniowo doposażana w nowoczesne rozwiązania militarne. W drugiej połowie XIX wieku wprowadzono mechaniczne windy do podnoszenia amunicji w fortach oraz wentylowane kazamaty z własnym systemem cyrkulacji powietrza. W niektórych fortach eksperymentowano również z zastosowaniem oświetlenia gazowego, a następnie elektrycznego. W ostatnich dekadach istnienia twierdzy testowano również systemy komunikacji kablowej i prototypy wież obrotowych dla dział ciężkich, wzorowane na rozwiązaniach francuskich i austriackich.
=== Wojskowa architektura i inżynieria ===
==== Style architektoniczne ====
Twierdza Szczecin odzwierciedlała zmieniające się nurty architektury militarnej w Europie od XVII do XIX wieku. Początkowo dominował styl bastionowy, inspirowany włoską szkołą renesansową, w której zakładano gwiaździste narysy, bastiony i raweliny mające na celu rozproszenie ognia artylerii przeciwnika.
W XVIII wieku, za panowania pruskiego, fortyfikacje przebudowywano według wzorców francuskiej szkoły Vaubana, charakteryzującej się bardziej złożonym systemem obronnym.
W XIX wieku do twierdzy wprowadzano elementy stylu neogotyckiego i klasycystycznego, szczególnie w zabudowie koszarowej i administracyjnej.
==== Inżynierowie i projektanci ====
Pierwszym znaczącym projektantem nowożytnych umocnień Szczecina był holenderski inżynier Gerhard Cornelius van Wallrawe, który w latach 1717–1740 opracował i nadzorował przebudowę szwedzkich umocnień.
W XIX wieku prace prowadzili inżynierowie Korpusu Inżynierii Wojskowej Królestwa Prus, m.in. płk. Friedrich August Stüler i mjr Eduard von Flies.
==== Rola nowoczesnych rozwiązań ====
Na przestrzeni wieków Twierdza Szczecin adaptowała nowinki technologiczne i inżynieryjne. System zalewowy z XVIII wieku pozwalał na kontrolowane zatapianie przedpola z użyciem wód Odry, co było typowe dla pruskich twierdz rzecznych.
W XIX wieku wprowadzono cegłę klinkierową, beton i systemy wentylacji, a także forteczną kolej polową i schrony amunicyjne.
== Twierdza i miasto ==
=== Wpływ twierdzy na urbanistykę Szczecina ===
==== Ograniczenia zabudowy ====
Funkcjonowanie Twierdzy Szczecin miało bezpośredni wpływ na rozwój przestrzenny miasta. Przez większą część XVIII i XIX wieku obowiązywał tzw. pas warowny – strefa o szerokości od 400 do 600 metrów wokół murów i fortyfikacji, w której zabraniano jakiejkolwiek stałej zabudowy. Obszar ten był utrzymywany w stanie niezabudowanym, a wszelkie wznoszone tam obiekty musiały być nietrwałe i łatwe do zniszczenia w przypadku zagrożenia militarnego. Takie ograniczenia znacząco spowalniały rozwój miejski oraz ograniczały inwestycje budowlane.
==== Nowe ulice i dzielnice ====
Dopiero stopniowa likwidacja twierdzy w II połowie XIX wieku umożliwiła ekspansję urbanistyczną. W miejscu rozebranych wałów i bastionów wytyczano nowe arterie komunikacyjne oraz place. Przykładem może być powstanie dzisiejszej alei Niepodległości (dawna Paradeplatzstraße), poprowadzonej przez tereny po wyburzonym Bastionie Królewskim. Równolegle zaczęły powstawać nowe dzielnice mieszkaniowe – takie jak Nowe Miasto (niem. Neustadt), rozwijające się na południe i zachód od dotychczasowych granic miejskich.
==== Przykłady adaptacji terenów ====
Dawne obszary fortyfikacyjne i popoforteczne zaczęto adaptować na potrzeby cywilne już pod koniec XIX wieku. W miejscu dawnej fosy i umocnień powstały tereny zielone i bulwary. Na przykład, w miejscu bastionu Passawskiego urządzono park i promenadę, a część fos przekształcono w kanały melioracyjne lub zasypano pod inwestycje miejskie. Tereny po fortach zewnętrznych – np. Fortu Przedniego Młyńskiego – zagospodarowano pod magazyny, kolej i ogrody działkowe.
=== Twierdza a życie codzienne mieszkańców ===
==== Ograniczenia i zakazy ====
Życie codzienne mieszkańców Szczecina było przez wiele dekad podporządkowane obecności twierdzy i regulacjom wojskowym. Obowiązywały liczne zakazy – np. dotyczące budowy trwałych obiektów w strefie fortecznej, ograniczenia wysokości budynków w sąsiedztwie umocnień czy zakaz poruszania się po wałach i fosach bez odpowiednich zezwoleń. Często nakładano także godziny policyjne, a w czasie napięć politycznych lub manewrów wojskowych – całkowite zamknięcia niektórych ulic i placów.
==== Handel i rynek wojskowy ====
Obecność garnizonu szczecińskiego generowała popyt na różnorodne towary i usługi. Miasto rozwijało lokalny rynek zaspokajający potrzeby żołnierzy i administracji wojskowej – od dostaw żywności i odzieży po usługi rzemieślnicze i rozrywkowe. Organizowano przetargi wojskowe, a w niektórych rejonach miasta powstały wyspecjalizowane dzielnice usługowe, w tym karczmy, łaźnie i domy publiczne skierowane do żołnierzy. Handlarze i dostawcy cywilni musieli działać pod ścisłą kontrolą intendentury wojskowej.
==== Obecność żołnierzy w życiu cywilnym ====
Żołnierze garnizonu byli obecni w codziennym życiu mieszkańców – nie tylko poprzez służbę, ale i jako konsumenci, pracownicy pomocniczy, a czasem również członkowie rodzin mieszanych. Wiele rodzin oficerskich mieszkało w kwaterach poza koszarami, co sprzyjało integracji społecznej. Obecność armii miała też aspekt kulturowy – organizowano parady, uroczystości wojskowe i koncerty orkiestr garnizonowych. Niemniej, okresowo dochodziło do napięć, zwłaszcza w czasie poboru rekruta lub stacjonowania wojsk z zewnątrz, które nierzadko prowadziły do ekscesów i konfliktów z lokalną ludnością.
=== Rola twierdzy w gospodarce miasta ===
==== Przemysł militarny ====
Obecność twierdzy przyczyniła się do rozwoju przemysłu o charakterze militarnym, zwłaszcza od XVIII wieku. W Szczecinie funkcjonowały zakłady produkujące broń ręczną, amunicję i elementy umocnień, a także warsztaty naprawcze dla artylerii i sprzętu wojskowego. Na potrzeby garnizonu działały młyny wojskowe, browary, piekarnie i magazyny zaopatrzeniowe. W XIX wieku istniały także stocznie obsługujące flotę rzeczną i wojskową, w tym jednostki barek pontonowych i łodzi saperskich.
==== Zatrudnienie i kontrakty ====
Twierdza była jednym z największych pracodawców w mieście. Oprócz etatowych żołnierzy i oficerów, zatrudniano setki cywilów w charakterze rzemieślników, pomocników budowlanych, kucharzy, kierowców, kowali, krawców czy pracowników porządkowych. Wieloletnie kontrakty na dostawy i usługi zawierane były z lokalnymi przedsiębiorcami, co przyczyniało się do utrzymania stabilności gospodarczej Szczecina. Rzemiosło i usługi funkcjonowały pod auspicjami administracji wojskowej, często z preferencjami podatkowymi lub uprzywilejowanymi stawkami.
==== Dostawy i logistyka ====
Funkcjonowanie twierdzy wymagało sprawnego systemu zaopatrzenia. Regularne transporty żywności, materiałów budowlanych i amunicji wpływały na rozwój lokalnego rynku, a także infrastruktury transportowej. Port rzeczny w Szczecinie był wykorzystywany do transportów wojskowych, a istnienie magazynów wojennych i składów węglowych, mącznych czy siana podkreślało zaplecze logistyczne twierdzy. Na potrzeby armii wybudowano również wojskowe linie kolejowe i bocznice do fortów oraz koszar, zintegrowane z miejską siecią transportową.
=== Zagospodarowanie pozostałości po twierdzy ===
Współczesny Szczecin w dużym stopniu wykorzystał relikty twierdzy jako elementy przestrzeni publicznej, parków, infrastruktury miejskiej oraz adaptowanych zabytków. Pozostałości umocnień bastionowych, fortów i urządzeń hydrotechnicznych są dziś w różnym stanie zachowania – od kompletnie zniszczonych po zrewaloryzowane.
==== Parki, obiekty użyteczności publicznej ====
Park Żeromskiego – założony na miejscu dawnego wału ziemnego i części bastionów zachodnich. Wciąż widoczne są nieregularne ukształtowania terenu świadczące o dawnym charakterze przestrzeni.
Wały Chrobrego (niem. Hakenterasse) – monumentalny taras widokowy wybudowany na miejscu dawnych umocnień artyleryjskich. Stanowi obecnie jedną z głównych atrakcji turystycznych miasta.
Aleja Piastów i plac Kościuszki – arterie poprowadzone w miejscu zlikwidowanych linii obronnych południowej twierdzy; teren zabudowany w stylu modernistycznym i historyzującym na początku XX wieku.
Bulwary nadodrzańskie – strefa rekreacyjna powstała na terenie dawnych portowych magazynów wojskowych i urządzeń hydrotechnicznych twierdzy. Zachowane są elementy dawnych nabrzeży i fundamentów fortecznych.
==== Przykłady współczesnych adaptacji ====
Fort Prusy (na Łasztowni) – zachowane fragmenty obwałowań wykorzystywane są jako teren spacerowy i miejsce wydarzeń kulturalnych. Planuje się ich rewitalizację z zachowaniem funkcji edukacyjnej.
Kazamaty przy ul. Małopolskiej – zachowany fragment podziemnych pomieszczeń twierdzy, obecnie użytkowany jako zaplecze techniczne i magazyny. Trwają rozważania o ich udostępnieniu turystom.
Fort Wilhelma – dawny zespół ziemnych umocnień w rejonie dzisiejszej dzielnicy Sródmieście częściowo zachowany i rozpoznawalny w strukturze zieleni miejskiej.
Bastion Ślimaczy – teren dawnych umocnień dziś zajmowany przez tereny kolejowe i magazynowe, lecz część reliktów znajduje się pod opieką konserwatora zabytków. Trwają starania o objęcie ochroną obszaru i jego ekspozycję historyczną.
== Ludzie i administracja ==
=== Garnizon Twierdzy Szczecin ===
Twierdza Szczecin przez wieki była siedzibą licznych formacji wojskowych – od piechoty, przez artylerię, aż po jednostki inżynieryjne. Jej rola militarna przekładała się bezpośrednio na strukturę społeczną miasta i rozwój instytucji wojskowych.
==== Liczba i skład jednostek ====
==== Życie codzienne żołnierzy ====
Żołnierze mieszkali w barakach, kazamatach lub specjalnych koszarach fortecznych. Obowiązywała ich codzienna musztra, służby wartownicze i ćwiczenia bojowe. W czasie pokoju część z nich pracowała przy konserwacji fortyfikacji, szkoleniach rekrutów oraz w warsztatach wojskowych.
Wielu wojskowych zakładało rodziny w Szczecinie, co miało wpływ na rozwój tzw. dzielnic garnizonowych, np. w rejonie dzisiejszej alei Piastów. Istniały wojskowe kuchnie, pralnie, szpitale i szkoły.
==== Kultura garnizonowa ====
Szczeciński garnizon posiadał własne tradycje ceremonialne – parady, przysięgi, uroczystości rocznicowe. Działały tu wojskowe chóry, orkiestry i kluby oficerskie. Od końca XIX wieku istniała też wojskowa drukarnia i pismo informacyjne dla żołnierzy.
W garnizonie organizowano pokazy strzeleckie, zawody szermiercze i bale oficerskie. Wojskowe orkiestry często koncertowały w parkach miejskich i podczas uroczystości religijnych.
=== Administracja twierdzy ===
==== Dowództwo i struktura biurokracji ====
Administracja Twierdzy Szczecin była ściśle podporządkowana wojskowej hierarchii Prus, a następnie Cesarstwa Niemieckiego. Na jej czele stał komendant twierdzy (niem. Festungskommandant), mianowany bezpośrednio przez króla (później cesarza), zazwyczaj w randze generała lub pułkownika.
Podlegali mu:
Oficerowie sztabowi – odpowiedzialni za operacyjne funkcje obronne oraz planowanie
Oficer inżynieryjny (niem. Festungsingenieur) – zarządzał utrzymaniem, budową i modernizacją fortyfikacji
Oficer artyleryjski – nadzorował uzbrojenie twierdzy, w tym rozmieszczenie dział i stan amunicji
Komisarz aprowizacyjny – prowadził dokumentację i logistykę zaopatrzeniową (żywność, mundury, broń)
Administracja cywilno-wojskowa – zajmowała się rejestracją mienia, finansami oraz relacjami z władzami miejskimi
Twierdza posiadała również kancelarię wojskową, w której prowadzono dokumentację związaną z obiegiem rozkazów, dyscypliną, promocjami i stanem osobowym garnizonu.
==== Sądy wojskowe i ordynanse ====
W skład administracji wchodził również sąd wojenny (niem. Kriegsgericht), który rozpatrywał sprawy dyscyplinarne, dezercje, sabotaż i przestępstwa żołnierzy służących w garnizonie. Procesy te miały charakter zamknięty i odbywały się w trybie przyspieszonym, zwłaszcza w czasie wojny. Kary obejmowały degradacje, kary cielesne, a w przypadkach ciężkich – egzekucje. Funkcjonowanie twierdzy regulowały szczegółowe ordynanse wojskowe, m.in. Preußisches Exerzier-Reglement oraz Festungsreglement, które określały:
obowiązki i prawa żołnierzy,
zasady alarmowe i obronne,
procedury ewakuacyjne i mobilizacyjne,
zarządzanie stanem wojennym w mieście.
W czasie pokoju obowiązywał „Ordnung für das Garnisonsleben”, regulujący codzienny rytm życia w twierdzy (np. apel, inspekcje, porządek dnia, regulamin kontaktu z ludnością cywilną).
=== Komendanci Twierdzy Szczecin ===
==== Lista komendantów z latami służby ====
=== Gubernatorzy Szczecina w okresie twierdzy ===
==== Lista gubernatorów ====
==== Rola urzędu i wpływ na miasto ====
Urzędy wojskowe związane z funkcjonowaniem twierdzy szczecińskiej miały znaczący wpływ na życie codzienne oraz strukturę administracyjną i społeczną miasta. W szczególności dotyczyło to funkcji sprawowanych przez komendanta twierdzy oraz gubernatora miasta, których kompetencje często zachodziły na sfery cywilne.
== Zobacz też ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
=== Opracowania naukowe i monografie ===
Joachim Krüger: Pommern im Dreißigjährigen Krieg. 1998, s. Wszystkie. ISBN 978-3-412-12098-9.* Manfred Schüle: Festung Stettin – Verteidigung und Kontrolle einer Grenzstadt. Rostock: Hinstorff Verlag, 2004, s. Wszystkie. ISBN 978-3-356-01094-7.
Wilhelm Deist: Die Novemberrevolution 1918 in Deutschland. München: Oldenbourg Verlag, 1979, s. Wszystkie. ISBN 3-486-48576-0.
Stefan Pätzold: Festungen und Festungsbau in Brandenburg-Preußen 1600–1800. Berlin: BeBra Verlag, 2006, s. Wszystkie. ISBN 978-3-89809-064-4.
Jean Tulard: Napoléon et les forteresses allemandes. Paris: Fayard, 1987, s. Wszystkie. ISBN 978-2-213-01931-2.
Heinrich Lange: Revolution und Militär: Die Jahre 1848–1849 in Pommern. Greifswald: Universität Greifswald, 1991, s. Wszystkie.
Andreas Kunz: Die Kaiserliche Marine und der Krieg im Osten. Hamburg: Mittler Verlag, 1994, s. 140–143. ISBN 3-8132-0421-9.
Heinz Behrens: Der Festungsbau in Pommern: Von den Schweden bis zum Kaiserreich. Greifswald: Ostdeutscher Verlag, 1992, s. Wszystkie.
=== Artykuły i opracowania lokalne ===
Edmund Cieślak, Czesław Biernat: Historia Szczecina. Warszawa–Poznań–Szczecin: Wydawnictwo Naukowe PWN, różne, s. t. I–III.
Krzysztof A. Wąs: Szczecin jako twierdza nowożytna – formy, fazy, funkcje. W: Zeszyty Forteczne, nr 6. 2013, s. 24–46.
Henryk Lewandowski: Przemiany urbanistyczne Szczecina w XIX wieku. W: Szczeciński Przegląd Historyczny, nr 4. 2001, s. 51–77.
=== Źródła kartograficzne i ilustracje ===
Matthäus Merian: Topographia Germaniae – Stettin. Ryciny. 1642, s. Wszystkie.
Zespół „Twierdza Szczecin”, plany i mapy 1713–1900. Szczecin: Archiwum Państwowe w Szczecinie, s. Wszystkie.
Mapa fortyfikacji Szczecina z 1772 roku. Pomorskie Muzeum Wojskowe, s. Wszystkie.
== Linki zewnętrzne ==
Baza zdjęć w Sedina
|
wikipedia
|
Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych w Polsce
Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych w Polsce – administracyjne ustalenie klasyfikacji dziedzin i dyscyplin naukowych, stosowanej w organizacji badań, klasyfikacji dziedzin stopni naukowych i kierunków nauczania w uczelniach wyższych oraz dla celów statystycznych.
== Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych od roku 2022 ==
Na mocy Rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z dnia 11 października 2022 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych utrzymano dwustopniowy podział na dziedziny i dyscypliny. Rozporządzanie weszło w życie 11 listopada 2022 r. Rozporządzenie wprowadziło nową dziedzinę i dyscyplinę nauk o rodzinie oraz dyscyplinę nauk biblijnych. Osobną dziedziną stały się ponownie nauki weterynaryjne, a w dziedzinie nauk inżynieryjno-technicznych do grupy „automatyka, elektronika, elektrotechnika” dołączono „technologie kosmiczne”.
== Klasyfikacje historyczne ==
=== Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych w latach 2005–2011 ===
Zgodnie z uchwałami Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów dziedzinami nauki i dziedzinami sztuki oraz wchodzącymi w ich skład dyscyplinami naukowymi i artystycznymi były:
=== Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych w latach 2011–2018 ===
Na mocy Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 roku w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych systematyka przybrała trójstopniowy (a nie jak wcześniej dwustopniowy) podział nauk, uwzględniając obszary wiedzy, dziedziny nauki, a w nich dyscypliny naukowe.
=== Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych w latach 2018–2022 ===
Na mocy Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 20 września 2018 roku wprowadzono podział dwustopniowy na dziedziny i dyscypliny. Rozporządzanie weszło w życie 1 października 2018 roku. Celem tej zmiany było zmniejszenie liczby dyscyplin naukowych. Określono dziedziny nauk i w każdej z nich dyscypliny nauki.
== Zobacz też ==
klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Nauka w Polsce
Nauka w Polsce – ogół działalności naukowej i badawczo-rozwojowej prowadzonej w Polsce. Dzień Nauki Polskiej obchodzony jest 19 lutego.
== Historia ==
W 1364 założono pierwszą polską uczelnię – Akademię Krakowską (obecnie Uniwersytet Jagielloński). W 1543 astronom i polihistor Mikołaj Kopernik opublikował swoje dzieło De revolutionibus, które stało się zaczątkiem przewrotu kopernikańskiego. W kolejnym stuleciu międzynarodowe uznanie zdobył gdańszczanin Jan Heweliusz – pionier selenografii i konstruktor teleskopów. Z kolei alchemik Michał Sędziwój bywa uznawany za odkrywcę tlenu.
W czasie zaborów polska nauka i oświata stały się jednymi z narzędzi walki z zaborcą. Polscy uczelni działali często na emigracji, utrzymując jednak więź z ojczyzną. Wśród nich znalazła się Maria Curie-Skłodowska, dwukrotna laureatka Nagrody Nobla, która jeden z odkrytych pierwiastków nazwała na cześć ojczystego kraju – polonem. Odkrywca witamin Kazimierz Funk pracował w ciągu swej kariery naukowej w wielu miejscach na świecie, również w niepodległej Polsce (lata 1923–1927). Natomiast działający w Krakowie w drugiej połowie XIX wieku Zygmunt Wróblewski i Karol Olszewski jako pierwsi skroplili składniki powietrza; sam Olszewski dokonał później także skroplenia nowo odkrytego argonu. Również w Krakowie powstał – wokół Napoleona Cybulskiego – ośrodek badań w dziedzinie fizjologii, który m.in. przyczynił się do odkrycia adrenaliny.
Podczas wojny polsko-bolszewickiej zespół matematyków i lingwistów dzięki innowacyjnym metodom pracy dokonał złamania rosyjskich szyfrów. W dwudziestoleciu międzywojennym szczególnie wysoki poziom prezentowała polska szkoła matematyczna. Znaczący wkład w światową serologię i zwalczanie chorób zakaźnych wniósł Ludwik Hirszfeld. W tym okresie dokonano także reintrodukcji żubra w Puszczy Białowieskiej.
Podczas II wojny światowej naukowcy byli zmuszeni działać w podziemiu; środowisko naukowe poniosło duże straty, w samej zbrodni katyńskiej zginęło 44 wykładowców. Polscy naukowcy – kryptolodzy – bezpośrednio przyczynili się do zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami poprzez złamanie szyfru Enigmy. W rezultacie zmiany granic Polska utraciła dwa znaczące ośrodki akademickie na Kresach: Lwów i Wilno, zyskała natomiast możliwość rozwijania polskiego życia naukowego we Wrocławiu i innych miastach Ziem Odzyskanych. Po zakończeniu działań wojennych nauka (włączona w nurt socjalistyczny) stała się formą odbudowy kraju. Prowadzenie badań w zakresie historii wiązało się z ograniczeniami stawianymi przez cenzurę, tym niemniej środowisko polskich historyków starało się na miarę ówczesnych warunków pracować w sposób maksymalnie rzetelny, nie dopuszczając do całkowitej sowietyzacji krajowej historiografii.
1990 rok to powrót rzeczywistej i gwarantowanej ustawowo wolności akademickiej; wprowadzono wtedy także możliwość tworzenia uczelni prywatnych. Dodatkowo Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 zapewnia uczelniom wyższym autonomię, a każdemu człowiekowi – wolność prowadzenia badań naukowych. Od 2018 roku kwestie prawne związane ze szkolnictwem wyższym i działalnością naukową reguluje ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Wcześniej, w latach 2005–2018, obowiązywała ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym.
== Uczelnie ==
W roku akademickim 2018/19 w Polsce działały 392 wyższe uczelnie, w tym 130 publicznych. Według stanu z 31 grudnia 2018 roku w polskich uczelniach kształciło się 1,23 mln osób. W każdej edycji Akademickiego Rankingu Uniwersytetów Świata na liście głównej figurują dwie polskie uczelnie: Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Warszawski (w czwartej lub piątej setce, zależnie od roku).
== Kariera naukowa ==
W Polsce nadaje się dwa stopnie naukowe:
doktor,
doktor habilitowany.
Ponadto osoba posiadająca stopień naukowy doktora habilitowanego oraz wybitne osiągnięcia może otrzymać tytuł profesora.
Uprawnienie do nadawania stopnia naukowego w określonej dyscyplinie posiadają: uczelnia, instytut Polskiej Akademii Nauk, instytut badawczy albo instytut międzynarodowy, jeśli spełniają w tej dyscyplinie określone kryteria (posiadają kategorię naukową A+, A albo B+).
Nauczyciele akademiccy dzielą się na pracowników dydaktycznych, badawczych i badawczo-dydaktycznych. Mogą oni być zatrudnieni na następujących stanowiskach:
asystent,
adiunkt,
profesor uczelni,
profesor.
Statut uczelni może określać również inne stanowiska dla nauczycieli akademickich.
== Publikacje i czasopisma ==
W rankingu SJR Polska zajmuje 17. miejsce na świecie pod względem liczby wydanych publikacji naukowych w latach 1996–2019. Według raportu ze stycznia 2018 roku 141 polskich czasopism naukowych znajdowało się na liście Journal Citation Reports i miało wyliczony Impact Factor, a 352 czasopisma były indeksowane w bazie Scopus.
== Finansowanie nauki ==
W 2013 roku ⅔ funduszy przeznaczanych na badania naukowe pochodziło ze środków publicznych (w tym europejskich). Instytucjami powołanymi do ich dystrybucji są Narodowe Centrum Badań i Rozwoju oraz Narodowe Centrum Nauki.
== Zobacz też ==
oświata w Polsce
klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych w Polsce
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Interpress. ISBN 83-223-1876-6.
== Linki zewnętrzne ==
Serwis „Nauka w Polsce” Polskiej Agencji Prasowej
Serwis „Nauka Polska” Ośrodka Przetwarzania Informacji – Państwowego Instytutu Badawczego
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
|
wikipedia
|
Astronika
Astronika – polska, prywatna firma działającą w branży kosmicznej. Została założona w 2013 roku przez Jerzego Grygorczuka. Swoją działalność prowadzi od ponad 10 lat i jest jedną z wiodących firm, które rozwijają polski sektor kosmiczny. Jest ona także członkiem założycielem Klastra Rozwoju Technologii Kosmicznych.
Działalność Astroniki koncentruje się na dostarczaniu zaawansowanych, mechanicznych rozwiązań takich jak mechanizmy blokujące i zwalniające, penetratory i wiertła, a także rozkładane anteny i wysięgniki. Firma jest zaangażowana w misjach na Księżycu, Marsie, Didymosie, systemie Jowisza i na orbicie Ziemi. Astronika współpracuje z Europejską Agencją Kosmiczną, Polską Agencją Kosmiczną, Airbus, Thales, a także wieloma innymi międzynarodowymi podmiotami. Współdziała z nimi w następujących dziedzinach:
Urządzenia penetrujące i próbkujące
Mechanizmy blokujące i zwalniające
Ultralekkie anteny, manipulatory i wysięgniki
Rozmieszczanie orbitalne
Struktury dla małych i średnich satelitów
Ogólne mechanizmy S/C i MGSE
Natomiast samodzielne działania firmy koncentrują się na:
Lekkich systemach i mechanice precyzyjnej
Robotyce planetarnej i penetrometrii udarowej
Wdrażalnych strukturach, takich jak anteny radiowe i wysięgniki
Mechanizmach przytrzymujących i zwalniających, w tym technologiach niewybuchowych
Symulacjach numerycznych, w tym statycznej i dynamicznej analizie metodą elementów skończonych i analizie termicznej
Powłokach i nowatorskich rozwiązaniach druku 3D
Zapewnieniu produktów i jakości
Produkcji wysokiej jakości
== Cele Astroniki ==
Astronika opracowuje kompaktowe, lekkie i energooszczędne rozwiązania. Stale rozwija nowe obiekty i swoje kompetencje. Uzupełnia dzięki temu braki w wiedzy i technologii zarówno w zastosowaniach orbitalnych, jak i planetarnych. Realizuje przy tym skomplikowane zadania ze względu na bogate doświadczenie pracujących dla niej inżynierów. Jej najnowszym projektem są „Astromoduły” finansowane w 75 procentach przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Umowa na realizację projektu została podpisana w ramach konkursu „Szybka Ścieżka – Technologie kosmiczne” organizowanego w ramach Funduszy Europejskich.
== Możliwości produkcyjne ==
Astronika posiada Cleanroom o standardzie ISO 8, drukarki 3D, laboratorium oraz warsztat. Umożliwia to firmie tworzenie najbardziej zaawansowanych technologicznie instrumentów zdolnych do operowania w przestrzeni kosmicznej, jak i sprawdzających się w sektorze obronnym.
== Nagrody przyznane Astronice ==
Astronika ma na swoim koncie wiele nagród. Najważniejszymi z nich są:
2020, „Polska Nagroda Inteligentnego Rozwoju” została przyznana Astronice za innowacyjną działalność w sferze badawczo-rozwojowej
2018, „Nagroda Gospodarcza Prezydenta RP” została przyznana Astronice przez prezydenta RP Andrzeja Dudę w kategorii „Badania + Rozwój”
2018, Nagroda „Kosmiczna Firma Roku” została przyznana Astronice przez Agencję Rozwoju Przemysłu S.A. za szczególne przyczynienie się do rozwijania i promowania polskiego i europejskiego sektora technologii kosmicznych
2018, „Nagroda Gospodarcza Forum Wizji Rozwoju” została przyznana Astronice w kategorii „Badania, rozwój i transfer nowoczesnych technologii”
== Astronika z grantem od Narodowego Centrum Badań i Rozwoju ==
Szybka Ścieżka – Technologie kosmiczne
Celem konkursu Szybka Ścieżka – Technologie kosmiczne było umożliwienie polskim podmiotom podniesienia poziomu gotowości technologicznej. Za sprawą opracowanych przez nich rozwiązań do TRL(poziomy gotowości technologicznej) na poziomie minimum 7, tak aby zwiększyć ich atrakcyjność wg wymogów m.in. Europejskiej Agencji Kosmicznej oraz dużych integratorów systemów kosmicznych.
Głównym celem Astroniki jest realizacja coraz bardziej ambitnych i złożonych projektów. Aspiruje ona do roli firmy o dużym potencjale badawczym, która jest w stanie podjąć się opracowania nawet najbardziej wymagających mechanizmów, w oparciu o własne innowacyjne rozwiązania. Świadczy o tym chociażby fakt, że Niemiecka Agencja Kosmiczna zwróciła się do spółki prośbą o opracowanie mechanizmu wbijającego „KRET”, który finalnie poleciał na Marsa w ramach misji NASA InSight.
== Misje i projekty Astroniki ==
Astronika od początku swojego istnienia brała udział w licznych projektach dotyczących mechanizmów kosmicznych. Do najważniejszych z nich należą:
JUICE – Astronika zaprojektowała modele kwalifikacyjne i lotne do sondy, która została wysłana przez Europejską Agencję Kosmiczną w celu zbadania trzech księżycy Jowisza.
Kret HP3 – Astronika stworzyła mechanizm wewnętrzny wykorzystany podczas misji InSight która miała na celu zmierzenie wewnętrznej aktywności cieplnej planety, która napędza zmiany geologii Marsa
Galago – robot skaczący. Urządzenie to zostało stworzone przez Europejską Agencję Kosmiczną przy współpracy z Astroniką. Jest zdolne do przenoszenia instrumentów naukowych w obszary trudno dostępne dla typowych urządzeń jak na przykład łaziki
== Patenty Astroniki ==
Astronika posiada aktualnie 5 własnych patentów:
Mechanizm hamujący, sposób hamowania ruchu oraz rozkładany element anteny
Sposób wbijania się w warstwy podpowierzchniowe gruntu i urządzenie do wbijania się tym sposobem
Urządzenie trzymająco-zwalniające
Urządzenie trzymająco-zwalniające, zwłaszcza do mocowania i uwalniania elementów statków kosmicznych
Sposób wytwarzania momentu obrotowego, zwłaszcza dla wiertnic i urządzenie napędowe do impulsowego wytwarzania momentu obrotowego
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
https://astronika.pl/
|
wikipedia
|
Biblioteka Sejmowa
Biblioteka Sejmowa (BS) – biblioteka naukowa funkcjonująca w strukturze organizacyjnej Kancelarii Sejmu.
== Historia ==
Powstanie Biblioteki Sejmowej łączy się z odzyskaniem w 1918 r. niepodległości przez Państwo Polskie i wyborami do parlamentu w 1919 r. Została ona utworzona pod koniec tego roku, a po licznych zmianach organizacyjnych pełniła funkcję zarówno biblioteki, jak i archiwum Sejmu i Senatu.
Księgozbiór, wzbogacany materiałami Sejmu i Senatu oraz drukami urzędowymi, a także nabytkami z zakresu prawa, nauk społecznych, ekonomicznych i historycznych, liczył w 1939 r. 78 tys. woluminów. Podczas pożaru budynku Sejmu we wrześniu 1939 r. część zbiorów spłonęła, a ocalałe 62 tys. woluminów Niemcy wywieźli do Berlina, gdzie zaginęły w okolicznościach dotąd niewyjaśnionych. Jedynie nieznaczna część zbiorów, złożona pod koniec II wojny światowej w czeskim zamku Houska, wróciła do Polski.
W czasie II wojny światowej Biblioteka utraciła 61% swoich zbiorów (48 tys. z 78 tys. jednostek).
Po wojnie, jako biblioteka jednoizbowego wówczas parlamentu, otrzymała nazwę „Biblioteki Sejmowej” i rozpoczęła kształtowanie swoich zasobów praktycznie od początku. Zaczynem księgozbioru powojennej Biblioteki Sejmowej były zbiory Biblioteki Krajowej Rady Narodowej powstałej w Lublinie, w tym około 2 tys. książek przejętych w 1944 r. z magazynów przy ulicy Chopina 28 w Lublinie. W 1991 r. Biblioteka przejęła księgozbiór byłego Archiwum Lewicy Polskiej, liczący 145 tys. woluminów, a w 1993 r. przyłączono do niej Archiwum Sejmu.
== Zbiory ==
Biblioteka Sejmowa gromadzi obecnie:
materiały biblioteczne,
dokumentację archiwalną (Archiwum Sejmu),
eksponaty muzealne (Wydział Muzealiów).
=== Materiały biblioteczne ===
Zbiory materiałów bibliotecznych składają się z dwóch odrębnych fizycznie kolekcji, różniących się pochodzeniem, charakterem i lokalizacją. Pierwsza z nich – tzw. zbiory główne BS – zawiera materiały związane z podstawową funkcją BS jako biblioteki parlamentarnej, gromadzone od początku jej istnienia. Trzon drugiej stanowi księgozbiór Archiwum Lewicy Polskiej (poprzednio: Centralne Archiwum KC PZPR), włączony do BS w 1991 r., obecnie przechowywany i udostępniany w Wydziale Zbiorów Historii Społecznej BS.
==== Zbiory główne ====
Zbiory główne BS to księgozbiór budowany od czasu powstania Biblioteki w 1919 r., a na skutek zniszczeń i znacznych strat wojennych – gromadzony w dużej mierze od nowa po 1945 r. Charakter tej części zbiorów wyznacza misja BS, jaką jest dokumentowanie i wspieranie procesu legislacyjnego, w tym zaspokajanie potrzeb zaplecza badawczego, doradczego i informacyjnego Sejmu. Z jednej strony BS gromadzi wydawnictwa parlamentarne i urzędowe, z drugiej – piśmiennictwo dotyczące szerokiego wachlarza zagadnień, będące teoretyczno–metodyczną podstawą prac legislacyjnych. Unikatową częścią księgozbioru jest komplet wydawnictw Sejmu i Senatu od 1919 r. (druków, sprawozdań stenograficznych, biuletynów z posiedzeń komisji itp.) oraz ustawodawstwa polskiego (dzienników ustaw, dzienników urzędowych ministerstw i urzędów centralnych oraz województw), a także analogiczne wydawnictwa z ok. 30 państw, głównie europejskich, pozyskiwane z reguły w drodze wymiany publikacji Sejmu i Senatu. BS dysponuje też urzędowymi wydawnictwami Unii Europejskiej, ONZ, Rady Europy, Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO, wśród których znajdują się m.in. teksty konwencji, traktatów i innych umów międzynarodowych, wypracowanych przez te organizacje. Stale wzrasta liczba polskich i zagranicznych wydawnictw parlamentarnych i urzędowych dostępnych w BS równolegle lub wyłącznie w postaci dokumentów elektronicznych; od 2003 r. BS ma status elektronicznej biblioteki depozytowej ONZ, co oznacza przerwanie kompletowania wielu tytułów bieżących i pozwala na stopniową selekcję gromadzonej od ponad 50 lat dokumentacji ONZ w postaci drukowanej.
Przy doborze książek i czasopism do zbiorów BS stosowane są szczegółowe kryteria treściowe. Szczególnie bogato reprezentowane jest piśmiennictwo polskie i obce z następujących dziedzin i zagadnień:
prawo, zwłaszcza prawo konstytucyjne (państwowe), parlamentarne, administracyjne, samorządowe, międzynarodowe, a także filozofia i socjologia prawa oraz zasady tworzenia i interpretacji prawa;
ustrój państwowy i polityczny,
stosunki i organizacje międzynarodowe,
nauki polityczne,
ekonomia,
historia.
BS gromadzi też publicystykę polityczną oraz pamiętniki i biografie wybitnych działaczy politycznych i społecznych, szczególnie posłów i senatorów. Bogaty jest zbiór wydawnictw informacyjnych (encyklopedii, informatorów, bibliografii itp.), zarówno ogólnych, jak i specjalistycznych, zwłaszcza ze wskazanych wyżej dziedzin.
Wielkość zbiorów głównych BS wynosi ogółem ok. 423 500 jednostek, w tym:
wydawnictwa parlamentarne i urzędowe – ok. 93 340 woluminów;
wydawnictwa organizacji międzynarodowych – ok. 21 720 woluminów;
książki – ok. 219 470 woluminów;
czasopisma – ok. 85 850 woluminów;
==== Zbiory Wydziału Zbiorów Historii Społecznej ====
Na zasób Wydziału ZHS składają się zbiory biblioteczne byłego Centralnego Archiwum KC PZPR, przejęte przez BS w 1991 r. oraz gromadzona po tej dacie literatura poświęcona historii społeczno-politycznej Polski oraz przemianom w Europie Środkowo-Wschodniej. Profil gromadzenia kolekcji książek i czasopism obejmował przed 1991 r. wydawnictwa związane z bieżącym życiem społeczno-politycznym, szczególnie dotyczące działalności PZPR, a także historię (od połowy XIX w.) polskich ruchów: robotniczego, ludowego, zawodowego, młodzieżowego, rozwijających się przede wszystkim pod wpływem ideologii lewicowych.
Wielkość zbiorów Wydziału ZHS wynosi ogółem ok. 157 320 jednostek, w tym:
książki – ok. 113 970 woluminów,
czasopisma – ok. 39 280 woluminów,
dokumenty życia politycznego – ok. 20 790 dokumentów.
W 2020 otwarto Czytelnię Wydziału Zbiorów Historii Społecznej w nowym budynku Kancelarii Sejmu przy ul. Ludnej 4a.
=== Dokumentacja archiwalna ===
Archiwum Sejmu gromadzi dokumentację wytworzoną w wyniku działalności Sejmu i jego organów, Kancelarii Sejmu oraz biur poselskich. W swoim zasobie posiada również materiały archiwalne dokumentujące historię polskiego parlamentaryzmu.
Zasób Archiwum Sejmu stanowią:
dokumentacja aktowa z lat 1956-2022 – m.in. protokoły z posiedzeń Sejmu, Prezydium Sejmu, Zgromadzenia Narodowego i komisji sejmowych, zapisy ustaleń Konwentu Seniorów, dokumentacja ustaw i uchwał Sejmu oraz interpelacji i zapytań poselskich, druki sejmowe, sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu itp. – łącznie 1 695,6 m.b., w tym 1 192,4 m.b. akt kat. A;
nagrania dźwiękowe z lat 1962-2019 – 69 318 jednostek (taśm szpulowych, kaset, płyt CD i kart SD);
nagrania audiowizualne z lat 1981-1982, 1991-2007 i 2011 – 5 129 jednostek (kaset wideo);
dokumentacja fotograficzna – zestawy tematyczne z lat 1919-2019 – 16 526 zestawów;
mikrofisze – wybrana dokumentacja z lat 1919-1939 i 1982-1984 – 1 691 sztuk;
mikrofilmy – wybrana dokumentacja z okresu XVI-XVIII w. oraz z lat 1919-1939 – 159 zwojów.
=== Muzealia ===
Wydział Muzealiów Biblioteki Sejmowej gromadzi, opracowuje, konserwuje, przechowuje i udostępnia dzieła sztuki, dokumenty, numizmaty i fotografie obrazujące historię polskiego parlamentaryzmu. W zasobach Wydziału zgromadzono ok. 9 430 przedmiotów sztuki: obrazów, grafik, rysunków, plakatów i ulotek wyborczych, medali oraz starych druków i archiwaliów. Zbiory te są udostępniane na wystawach organizowanych w gmachu Sejmu, eksponaty są również wypożyczane innym instytucjom.
== Dyrektorzy ==
Henryk Kołodziejski (1919–1939)
Zofia Hryniewicz (1945–1958)
Tadeusz Gozdecki (1958–1971)
Tadeusz Kozanecki (1971–1981)
Andrzej Gwiżdż (1981–1991)
Andrzej Mężyński (1991–1992)
Wojciech Kulisiewicz (od 1992)
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Zofia Szymanowska. Działalność Biblioteki Sejmowej w latach 1919-1939. „Rocznik Biblioteki Narodowej”. 1980, t. 16, s. 241-251.
Andrzej Mężyński. Okupacyjne dzieje księgozbioru Biblioteki Sejmowej. „Przegląd Sejmowy”. 1994, nr 4, s. 188-200.
Wojciech Kulisiewicz. The Sejm Library, 1919-2009. „Library Trends”. 2010, 58(4), s. 486-491.
Sto lat na Wiejskiej: Biblioteka Sejmowa 1919-2019. Pod red. Wiesława Staśkiewicza. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2019. ISBN 978-83-7666-646-4.
Wojciech Kulisiewicz. Sto lat Biblioteki Sejmowej: tradycja i nowoczesność. „Przegląd Sejmowy”. 2019, nr 5, s. 157-191.
== Linki zewnętrzne ==
Strona internetowa Biblioteki Sejmowej
Biblioteka Sejmowa 1919-2019 [film]
|
wikipedia
|
Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej
Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej – jednostka naukowo-badawcza zrzeszająca naukowców i badaczy z regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Głównymi obszarami badawczymi są: edukacja prawnicza, konstytucjonalizm oraz pamięć społeczna. Celem działalności Centrum jest: podnoszenie jakości kształcenia studentów i doktorantów w zakresie kompetencji społecznych, integracja zewnętrzna prawniczego środowiska akademickiego z innymi naukami społecznymi i humanistycznymi oraz prowadzenie badań nad edukacją prawniczą. Centrum Edukacji Prawniczej i Teorii Społecznej powstało w 2015 roku z inicjatywy prof. Adama Czarnoty przy Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Dzień Nauki Polskiej
Dzień Nauki Polskiej – polskie święto państwowe obchodzone 19 lutego, poświęcone upamiętnieniu dokonań polskich naukowców i ich dążeń do poznania prawdy. Jego data jest związana z przypadającą w tym dniu rocznicą urodzin Mikołaja Kopernika. Święto to nie jest dniem wolnym od pracy. Ustawa o ustanowieniu święta została podpisana przez prezydenta Andrzeja Dudę 3 lutego 2020 roku.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Europejskie Miasto Nauki Katowice 2024
Europejskie Miasto Nauki Katowice 2024 lub EMNK 2024 – tytuł uzyskany przez Katowice, które w 2024 roku będą pełniły funkcję Europejskiego Miasta Nauki. Prestiżowe wyróżnienie przyznawane jest przez organizację EuroScience we współpracy z Komisją Europejską. Uzyskanie tytułu to efekt wysiłków Katowic oraz siedmiu publicznych uczelni Konsorcjum Akademickiego – Katowice Miasto Nauki. Do jego przyznania przyczynił się również sukces Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE – jednego z największych europejskich wydarzeń popularnonaukowych oraz istotnej platformy współpracy na rzecz rozwijania zainteresowań naukowych wśród mieszkańców regionu.
Tytuł Europejskiego Miasta Nauki przyznawany jest w celu wzmocnienia obecnych i przyszłych zmian, które towarzyszą odnowie społeczeństwa poprzez naukę w poszczególnych miastach europejskich. EMN wskazuje na obecność oraz istotną rolę ośrodków naukowych w wyróżnionym mieście, a także zwraca uwagę na inicjatywy podejmowane przez społeczeństwo, które korzysta z nauki w celu rozwiązywania codziennych problemów i wyzwań. Ma na celu wyróżnienie wszechstronności oraz zróżnicowania kapitału europejskiej nauki, umożliwianie samokształcenia, stwarzanie przestrzeni dla kontaktu ze sobą różnych dziedzin nauki oraz propagowanie jej wśród dzieci i młodzieży, a także wsparcie europejskich ośrodków badawczych. Przyznanie tytułu wspiera i ugruntowuje międzynarodowe i europejskie projekty badawcze prowadzone przez społeczność naukowców w konkretnym mieście i regionie, pomnaża aktywną postawę środowiska naukowego i mieszkańców wobec przedsięwzięć mających na celu rozwiązanie problemów o charakterze lokalnym, rozszerza publiczne projekty inwestycyjne w infrastrukturę regionalnej nauki.
Dotychczas gospodarzami tytułu Europejskiego Miasta Nauki były: Lejda (2022), Triest (2020), Tuluza (2018), Manchester (2016), Kopenhaga (2014), Dublin (2012), Turyn (2010), Barcelona (2008), Monachium (2006) oraz Sztokholm (2004).
== Geneza nadania Katowicom tytułu Europejskiego Miasta Nauki ==
Dzięki działaniom prezydenta Katowic dr. Marcina Krupy i środowiska naukowego na czele którego stoi rektor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach – prof. dr hab. Ryszard Koziołek, Katowice wystąpiły o przyznanie tytułu Europejskiego Miasta Nauki w 2024 roku, z którym związana jest organizacja EuroScience Open Forum 2024 (Otwartego Forum EuroScience 2024 – ESOF2024). Odbywający się co dwa lata kongres skupia uwagę uczestników wokół najważniejszych badań oraz innowacji naukowych, które mają fundamentalne znaczenie dla świata przyszłości.
30 września 2021 roku Rada Miasta Katowice zatwierdziła ustawę intencyjną dotyczącą obecności i uczestniczenia Katowic w procesie wyłaniania gospodarza tytułu Europejskiego Miasta Nauki w 2024 roku. 8–10 października 2021 roku stolicę województwa śląskiego odwiedził prezes stowarzyszenia EuroScience prof. Michael Matlosz. Jego wizyta, a także udział w 5. Śląskim Festiwalu Nauki KATOWICE były okazją do prowadzenia rozmów na temat kandydatury miasta i podjęcia działań związanych z ubieganiem się o tytuł. Starania zakończyły się sukcesem – Katowice otrzymały tytuł Europejskiego Miasta Nauki 2024.
Podczas konferencji prasowej zorganizowanej 22 grudnia 2021 roku w Centrum Informacji Naukowej i Bibliotece Akademickiej (CINiBA) nastąpiło ogłoszenie przyznania Katowicom tytułu Europejskiego Miasta Nauki 2024 oraz podpisanie umowy konsorcjum organizatorów EMNK 2024. Przyznanie tytułu EMNK 2024 oraz organizacja konferencji ESOF2024 są konsekwencją uznania Katowic oraz uczelni wchodzących w skład Konsorcjum Akademickiego za doświadczonych współorganizatorów i gospodarzy ogólnoświatowych wydarzeń, takich jak UN Climate Change Conference (COP24), World Urban Forum 2022 (Światowe Forum Miejskie – WUF11) czy Śląski Festiwal Nauki KATOWICE. W ramach przyjęcia przez Katowice i uczelnie regionu tytułu EMN 2024 swoją pomoc oraz wkład w organizację wydarzenia ogłosiły także władze Województwa Śląskiego oraz Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Katowice są pierwszym w historii miastem z Europy Środkowo-Wschodniej uhonorowanym tytułem EMN.
Pierwszym działaniem podjętym w ramach przygotowań do przyjęcia tytułu Europejskiego Miasta Nauki 2024 była organizacja 15 lipca 2022 roku w Katowicach konferencji ESOF2022 Regional Site. Wydarzenie towarzyszyło EuroScience Open Forum 2022 (ESOF2022), którego główną siedzibą została holenderska Lejda – Europejskie Miasto Nauki 2022.
== Cele Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 ==
Najważniejszym założeniem EMNK 2024 jest wsparcie i wzmocnienie transformacji regionu poprzez nowoczesne technologie i rozwój nauki, zapewnienie mieszkańcom nieograniczonego dostępu do wiedzy oraz uczynienie z niej podstawowego instrumentu dialogu obywatelskiego (proponowanie różnych aktywności w nurcie nauki obywatelskiej). EMNK 2024 pozwoli ukazać na europejskiej arenie badawczej bogactwo rozwijającej się w województwie śląskim nauki oraz umożliwi mieszkańcom regionu bliższe z nią obcowanie. Europejskie Miasto Nauki ma na celu tworzenie dynamicznego środowiska naukowego, technologicznego i edukacyjnego, promującego innowacje, współpracę międzysektorową oraz poprawę jakości życia społeczności lokalnej. Jednym z celów lokalnych jest także rewitalizacja odcinka Rawy – w ramach EMNK 2024 podjęte zostaną próby odbudowy cieku wodnego oraz należących do niego brzegów, by później oddać je mieszkańcom jako przestrzeń służącą wypoczynkowi i rozrywce, a także możliwościom eksplorowania tajemnic świata nauki.
W ramach EMNK 2024 zaplanowano sześć ścieżek tematycznych dotyczących wybranych zagadnień:
zdrowie i jakość życia – prowadzona na szeroką skalę edukacja dbania o zdrowie zarówno fizyczne, jak i psychiczne, obejmująca swoim zasięgiem także promocję zdrowego trybu życia, odnowę obszarów poprzemysłowych, stwarzanie nowych miejsc zielonych oraz powstawanie atrakcyjnych możliwości pracy w regionie,
klimat i środowisko – działania związane z zapobieganiem powstawania dalszych, katastrofalnych w skutkach zmian klimatu, prowadzenie prac badawczych skupionych wokół wprowadzania m.in. gospodarki niskoemisyjnej oraz zielonej energetyki w celu poprawiania jakości powietrza i wody w miastach,
przemysły przyszłości – zwrócenie uwagi na wygląd świata przyszłości: powstawanie nowych, rewolucyjnych technologii, rozwój sztucznej inteligencji, możliwość postępu technologicznego bez tworzenia nierówności społecznych,
innowacje społeczne – przyjrzenie się kulturotwórczej sile nauki, a także działaniom i aktywnościom w ramach tzw. citizen science (nauki obywatelskiej), podczas których mieszkańcy Miasta Nauki i regionu mają szansę współpracować z naukowcami i decydować o planowanych zmianach,
dziedzictwo przemysłowe i kulturowe – edukacja w zakresie górniczego i przemysłowego dziedzictwa węglowego w regionie, zwrócenie uwagi na kulturę powstałą w pobliżu hut i kopalń oraz spojrzenie w przyszłość, m.in. prognozowanie przyszłych zdarzeń za pomocą metody foresight,
kreacja i krytyka – praca nad umiejętnością budowania ciekawej i trzymającej w napięciu narracji, rozwijanie krytycznego myślenia oraz wprowadzanie nowoczesnych sposobów nauczania.
== Fundamenty Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 oraz korzyści dla miasta płynące z tytułu ==
=== Fundamenty EMNK 2024 ===
Trwający przez cały rok program obchodów EMNK 2024 tworzony na podstawie koncepcji 50 tygodni w Mieście Nauki. Projekt skoncentruje się na 50 najważniejszych problemach i wyzwaniach nie tylko polskiej, ale także światowej nauki, których rozwiązanie przyczyni się do powstania wielu korzystnych zmian w mieście i regionie oraz zmieni na lepsze codzienne życie mieszkańców.
Doskonałość naukowa – koordynacja oraz zorganizowanie konferencji EuroScience Open Forum – istotnej w Europie platformy dyskusji na temat przyszłości nauki.
Infrastruktura Miasta Nauki – działania mające na celu powstanie Zielonej Strefy Nauki w Katowicach oraz uruchomienie w regionie Sieciowego Centrum Nauki kierowanego przez uczelnie wchodzące w skład konsorcjum. Punktem wyjścia przewidywanych zmian stała się Rawa, a także plany odnowienia jej brzegów i ponownego oddania ich mieszkańcom.
=== Korzyści dla miasta otrzymującego tytuł Europejskiego Miasta Nauki ===
Tytuł Europejskiego Miasta Nauki, który jest związany z organizacją konferencji ESOF, jest prestiżową marką oferującą miastu gospodarzowi unikatową perspektywę przyciągnięcia do siebie naukowców, polityków, biznesmenów i przedstawicieli mediów z całego świata. Ponadto tytuł EMN:
stwarza przestrzeń dla większego zaangażowania mieszkańców i środowiska naukowego w szukanie sposobów na rozwiązanie problemów lokalnych,
pogłębia możliwości pozyskania środków w celu wykonania planów inwestycyjnych w zakresie regionalnej nauki,
wzmacnia potencjał turystyczny miasta na arenie międzynarodowej,
umożliwia uczelniom posiadanie większego wpływu na wszystkie sfery życia oraz zwiększa ich rozpoznawalność w skali światowej.
== Konsorcjum Akademickie – Katowice Miasto Nauki ==
W skład Konsorcjum Akademickiego – Katowice Miasto Nauki wchodzą: Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Politechnika Śląska, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Uniwersytet Śląski w Katowicach (lider) oraz Miasto Katowice (partner strategiczny).
Współdziałające ze sobą uczelnie stają naprzeciw obecnemu współcześnie zjawisku, jakim jest transformacja regionu. Ma ona miejsce, dzięki obecności nowego rodzaju przemysłu, jakim stała się dziś nauka oraz edukacja akademicka. Organizatorzy EMNK 2024 zaznaczają ponadto, że owa transformacja nie przekreśla istnienia unikalnej tożsamości Śląska i Zagłębia, powstałej dzięki wielkoprzemysłowemu dziedzictwu regionu, w którego skład wchodzą: rozbudowana kultura techniczna, tradycja wykorzystywania innowacyjnych rozwiązań, bazujących na najnowszych osiągnięciach technologii i nauki oraz organizacja pracy. Wymienione elementy stwarzają możliwość konstruowania kultury innowacyjności, postępu i inteligentnych przemysłów. Segment nauki i edukacji zwraca uwagę na ludzi dotkniętych niebezpieczną i nadmiernie wyczerpującą zdrowie pracą, destrukcją środowiska i jego ekologicznej równowagi, nieoszczędną eksploatacją złóż kopalnych, a także problemami społecznymi, z jakimi zmagają się tereny przemysłowe. Naukowcy zajmujący się medycyną i techniką, naukami chemicznymi i biologicznymi, humanistyką, naukami społecznymi oraz szeroko pojętą edukacją działają wspólnie z jednostkami samorządowymi i podmiotami gospodarczymi regionu, by w odpowiednim czasie rozpoznawać problemy, z jakimi mierzą się mieszkańcy oraz profilować i kształtować na nie rozwiązania.
== 50 tygodni w Mieście Nauki ==
50 tygodni w Mieście Nauki to całoroczny program obchodów Europejskiego Miasta Nauki 2024. Każdy z 50 tygodni zwróci uwagę na konkretny, ważny i współczesny problem nie tylko polskiej, ale także światowej nauki, którego bliższe poznanie może w sposób bezpośredni wpłynąć na życie. Tygodnie tematyczne zaproponują odbiorcom wiele różnych wydarzeń naukowych, popularnonaukowych oraz sportowych, kulturalnych i artystycznych, starannie przygotowywanych i opracowywanych przez członków środowiska akademickiego i miejskiego.
Bazę programu będą tworzyć następujące czynniki: fundament, jakim są wiedza i nauka; perspektywy: lokalna, regionalna, krajowa i europejska; kontakt i współpraca krajowych, międzynarodowych i instytucjonalnych ośrodków badawczych, siła społecznego działania, popularyzacja naukowych i popularnonaukowych treści, przełomowy charakter zmian.
Projekt 50 tygodni obejmie swoim zakresem wiele różnych aktywności – na odbiorców czekać będą m.in. liczne spotkania autorskie, wykłady i warsztaty, debaty, koncerty oraz inicjatywy społeczne, które odbywać się będą w trzech językach: polskim, angielskim oraz ukraińskim. Adresatami aktywności, proponowanych przez każdy z nadchodzących tygodni, są wszyscy mieszkańcy – dzieci, młodzież, studenci, nauczyciele, naukowcy oraz seniorzy. Ponadto tematy poszczególnych tygodni będą różnić się od siebie wykorzystywanymi w ich tworzeniu przekazami medialnymi (radio, internet, prasa). Bez wątpienia jednak będą eksponować i przybliżać problematykę badawczą, jaka jest podejmowana w Katowicach i całym regionie.
== Program wydarzeń Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024 ==
Obok głównego programu 50 tygodni EMNK 2024 planowane są również działania młodych Miasta Nauki, programy edukacyjne (z tematem wiodącym: nauczyciele – nauczycielom), a także wydarzenia strategiczne, m.in.:
9–11 grudnia 2023 – otwarcie obchodów Europejskiego Miasta Nauki 2024 w Hali Widowiskowo-Sportowej „Spodek” oraz w Międzynarodowym Centrum Kongresowym podczas 7. Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE wraz z widowiskiem naukowo-artystycznym KATOPOLIS otwierającym Miasto Nauki,
12–15 czerwca 2024 – międzynarodowa konferencja EuroScience Open Forum (ESOF2024) w Międzynarodowym Centrum Kongresowym w Katowicach,
czerwiec–wrzesień 2024 – European Science in the City Festival – inicjatywa Komisji Europejskiej z szeregiem wydarzeń popularnonaukowych dotyczących europejskich misji badawczych,
czerwiec 2024 – EU Talent Fair – europejska inicjatywa targów pracy dla naukowców i naukowczyń,
wrzesień 2024 – europejskie finały EUCYS (European Union Contest for Young Scientists),
wrzesień 2024 – organizacja TalentON – europejskiej inicjatywy dla młodych naukowców i naukowczyń,
październik 2024 – Międzyuczelniana Inauguracja Roku Akademickiego 2024/2025,
6–10 grudnia 2024 – zamknięcie obchodów Europejskiego Miasta Nauki 2024 w Hali Widowiskowo-Sportowej „Spodek” oraz w Międzynarodowym Centrum Kongresowym podczas 8. Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE,
== EMNK 2024 a ŚFN KATOWICE ==
Śląski Festiwal Nauki KATOWICE (ŚFN KATOWICE) to jedno z największych wydarzeń popularnonaukowych w Polsce i Europie. Dzięki przeprowadzonym dotąd siedmiu edycjom, organizowany w Katowicach Festiwal stał się charakterystyczną i dostrzegalną przestrzenią regionalnego, krajowego oraz międzynarodowego współdziałania na rzecz rozwijania zainteresowań naukowych mieszkańców miasta i regionu. ŚFN odbywa się dzięki współpracy i połączeniu sił wszystkich publicznych uczelni Śląska, które w 2018 roku nawiązały ze sobą porozumienie. Koordynowany przez Uniwersytet Śląski w Katowicach Festiwal od 2020 roku nosi tytuł lidera Forum Organizatorów Polskich Festiwali Nauki (ok. 30 ogólnopolskich działań prowadzonych w kwestii społecznej odpowiedzialności nauki).
Siódma edycja Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE (9–11 grudnia 2023) była równocześnie weekendem otwarcia obchodów Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024, zapoczątkowanym przez widowisko naukowo-artystyczne KATOPOLIS. To właśnie m.in. działania w ramach ŚFN oraz popularność wcześniejszych edycji przyczyniły się do uzyskania przez miasto tytułu EMN. Wydarzenia związane z obchodami EMNK 2024 odbywać się będą pod hasłem „Nauka da nam przyszłość”.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna
Geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna – dyscyplina nauki w dziedzinie nauk społecznych, obowiązująca od 1 października 2018 roku zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 20 września 2018 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1818) zastąpionym przez rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 11 października 2022 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych (Dz.U. z 2025 r. poz. 211).
== Przyczyny wydzielenia dyscypliny ==
Wśród przyczyn wydzielenia dyscypliny z geografii ogólnej było niezadowolenie doktorantów z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej z konieczności uczęszczania na zajęcia z geologii czy glacjologii, kolejnym problemem wcześniejszego funkcjonowania katalogu dyscyplin były procedury uzyskiwania stopni i tytułów, gdzie pojawiało się zamieszanie wynikające z odrębności geografii społeczno-ekonomicznej.
== Historia kształtowania dyscypliny ==
Centralna Komisja ds. Stopni i Tytułów stanowiskiem swojej sekcji nauk ekonomicznych z 10 października 2017 roku podkreśliła istnienie argumentów za wydzieleniem nowej dyscypliny. To stanowisko zostało poparte miesiąc później (10 listopada 2017) przez Komitet Nauk Geograficznych PAN. Pod koniec tego samego roku Zespół Wykonawczy Unii na rzecz Rozwoju Kierunku Studiów Gospodarka Przestrzenna zwrócił się listem do ówczesnego ministra nauki i szkolnictwa wyższego Jarosława Gowina podkreślając potrzebę stworzenia odrębności gospodarki przestrzennej ze względu na długie doświadczenie w prowadzeniu tego kierunku studiów (25 lat). 2018 rok odznaczał się w dyskusji nad nowym podziałem dyscyplin naukowych dużą zmiennością w próbach przypisania zarówno geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej do różnych dyscplin. Ostatecznie Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego 30 września 2018 roku ogłosił rozporządzenie tworzące dyscyplinę geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna w dziedzinie nauk społecznych.
== Efekty wydzielenia dyscypliny ==
Wśród pozytywnych efektów pojawienia się nowej dyscypliny można wymienić między innymi silniejsze instytucjonalne reprezentowanie naukowców w Radzie Doskonałości Naukowej. Z kolei wśród negatywnych można wymienić dezintegrację istniejących jednostek geograficznych czy utratę przez niektóre z nich możliwości nadawania stopni i tytułów.
== Ewaluacja ==
W wyniku przeprowadzonej ewaluacji nauki za lata 2017 - 2021, poszczególnym podmiotom w ramach, których ta dyscyplina jest realizowana, przyznano następujące kategorie:
== Przypisy ==
== Zobacz też ==
Wydział Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
|
wikipedia
|
IDEAS NCBR
IDEAS NCBR Sp. z o.o. – polski ośrodek badawczo-rozwojowy, utworzony w 2021 r. przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Prowadzi badania z zakresu sztucznej inteligencji. Jego siedziba znajduje się w biurowcu Varso przy ul. Chmielnej 69 w Warszawie.
== Misja ==
Misją IDEAS NCBR jest wsparcie rozwoju sztucznej inteligencji w Polsce, poprzez stworzenie platformy łączącej środowisko akademickie z biznesowym, prowadzenie innowacyjnych badań, a także kształcenie nowego pokolenia naukowców, ukierunkowanych na praktyczne zastosowanie opracowanych algorytmów oraz ich późniejszą komercjalizację w przemyśle, finansach, medycynie i innych gałęziach gospodarki.
== Działalność ==
IDEAS NCBR prowadzi badania w obszarze sztucznej inteligencji, kryptografii i blockchaina, zatrudniając badaczy ze stopniem profesora i doktora, doktorantów oraz stażystów; współpracuje z instytucjami naukowymi w Polsce i za granicą, aby prowadzić wymianę badaczy i studentów, wspólne projekty grantowe, seminaria naukowe i kształcenie doktorantów; oferuje firmom z sektora prywatnego oraz instytucjom publicznym współpracę w obszarze badawczo-rozwojowym.
== Historia ==
IDEAS NCBR Sp. z o.o. zostało powołane 13 maja 2021 r. jako przedsięwzięcie Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. Jako cele jego działalności wymieniano: wsparcie rozwoju kadry naukowej w obszarze AI; finansowanie badań naukowych, prac rozwojowych i badań aplikacyjnych; wspieranie komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych; komercjalizację prac zespołów badawczych w postaci spółek spin-off i spin-out.
W lipcu 2021 r. powołano dwie pierwsze grupy badawcze, zajmujące się badaniami podstawowymi, pod kierunkiem Piotra Sankowskiego i Stefana Dziembowskiego. W lutym 2022 r. podpisano pierwszą umowę o współpracy w kształceniu doktorantów – z Wojskową Akademią Techniczną w Warszawie. W czerwcu 2022 r. powołano trzecią grupę badawczą, pod kierunkiem Tomasza Trzcińskiego, a w lipcu 2023 r. czwartą, pod przewodnictwem Przemysława Musialskiego.
Do 2023 r. ośrodek utworzył także 10 zespołów badawczych, skupionych na badaniach aplikacyjnych, oraz podpisał umowy o współpracy z 11 szkołami doktorskimi w Polsce (szkoły doktorskie: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Podstaw Informatyki Polskiej Akademii Nauk, Wojskowa Akademia Techniczna, Akademia Górniczo-Hutnicza, Politechnika Łódzka, Politechnika Białostocka, Politechnika Wrocławska, Politechnika Poznańska, Politechnika Gdańska, Politechnika Śląska) i 7 uczelniami zagranicznymi (Computer Vision Center na Uniwersytecie Autonomicznym w Barcelonie, Centrum Wiskunde & Informatica w Amsterdamie, IIIT-Delhi – Indraprastha Institute of Information Technology w Delhi, Instytut Informatyki im. Maxa Plancka, Center for Artificial Intelligence and Advanced Robotics (AI.ROBO) na National Taiwan University, Department of Computer, Control and Management Engineering Antonio Ruberti (DIAG) na Uniwersytecie Rzymskim „La Sapienza”, Department of Applied Cryptography, Technische Universität Darmstadt). Organizacja nawiązała także współpracę z podmiotami prywatnymi (Platige Image) i publicznymi (Straż Ochrony Kolei).
W listopadzie 2023 r. IDEAS NCBR zostało członkiem ELLIS Society, powołując ELLIS Unit Warsaw – pierwszą taką jednostkę w Polsce i trzecią w Europie Środkowo-Wschodniej.
We wrześniu 2024 r. konkurs na nowego prezesa wygrał dr hab. inż. Grzegorz Borowik. Startujący w nim także dotychczasowy prezes Piotr Sankowski ogłosił, że odchodzi z tej instytucji. W reakcji na informacje o zmianie w kierownictwie ośrodka, z zasiadania w radzie naukowej IDEAS zrezygnowało sześcioro jej członków, m.in. Aleksander Mądry, Marta Kwiatkowska, Wojciech Samek i Zofia Dzik. O wyjaśnienie, dlaczego podjęto taką decyzję oraz o odwrócenie jej skutków zaapelowało do premiera Donalda Tuska i ministra nauki Dariusza Wieczorka 30 laureatów prestiżowych grantów ERC.
== Prezesi IDEAS NCBR ==
dr hab. Piotr Sankowski (2021–2024)
dr hab. inż. Grzegorz Borowik (od 2024)
== Członkowie Zarządu IDEAS NCBR ==
Wojciech Kruszyński (2021–2024)
dr Grażyna Żebrowska (od 2022)
== Rada Naukowa ==
Rada Naukowa IDEAS NCBR została powołana uchwałą Zgromadzenia Wspólników IDEAS NCBR Sp. z o.o. z dnia 1 lipca 2021 r.
Do zadań Rady Naukowej należy:
wyrażanie opinii w zakresie polityki badawczej i planowanych do realizacji działań oraz przedstawianie propozycji zmian, np. ze względu na postęp w badaniach naukowych na świecie,
opiniowanie zatrudnienia liderów grup badawczych,
opiniowanie stopnia realizacji i wyników działań grup badawczych,
wyrażanie opinii we wszystkich kwestiach związanych z działalnością IDEAS NCBR.
Skład Rady Naukowej IDEAS NCBR (do września 2024):
Marta Kwiatkowska (University of Oxford, przewodnicząca)
Marek Barwiński (Isomorphic Laboratories)
Ran Canetti (Boston University)
Zofia Dzik (Instytut Humanites)
Aleksander Mądry (Massachusetts Institute of Technology)
Tim Roughgarden (Columbia University)
Wojciech Samek (Fraunhofer-Institut für Nachrichtentechnik)
Marcin Żukowski (współtwórca Snowflake)
Po wyborze nowego prezesa we wrześniu 2024 roku z zasiadania w radzie zrezygnowali wszyscy jej członkowie, w efekcie czego na początku października 2024 roku spółka nie miała Rady Naukowej.
== Grupy badawcze ==
Inteligentne algorytmy i struktury danych (lider: dr hab. Piotr Sankowski prof. UW)
Bezpieczeństwo systemów i prywatność danych (lider: prof. dr hab. Stefan Dziembowski)
Uczenie maszynowe zero-waste w wizji komputerowej (lider: dr hab. Tomasz Trzciński prof. PW)
Grafika komputerowa (lider: dr Przemysław Musialski)
== Zespoły badawcze ==
AI dla bezpieczeństwa (lider: dr Tomasz Michalak)
Leśnictwo precyzyjne (lider: prof. dr hab. Krzysztof Stereńczak)
Uczenie maszynowe w trybie ciągłym (lider: dr Bartłomiej Twardowski)
Zrównoważona wizja komputerowa dla maszyn autonomicznych (lider: dr hab. Bartosz Zieliński prof. UJ)
Sekwencyjne podejmowanie decyzji (lider: dr hab. Piotr Miłoś prof. PAN)
Uczenie w sterowaniu, grafach i sieciach (lider: dr hab. Paweł Wawrzyński)
Równoległe i dynamiczne algorytmy grafowe (lider: dr Adam Karczmarz)
Psychiatria i fenomenologia obliczeniowa (lider: dr hab. Marcin Moskalewicz prof. UMCS)
Robotyka interakcji fizycznej (lider: dr Krzysztof Walas)
Algorytmy w autonomicznych UAV (lider: Karol Pieniący)
Renderowanie neuronowe (lider: dr hab. Przemysław Spurek)
Diagnostyka patologii medycznych (liderka: dr hab. inż. Żaneta Świderska-Chadaj, prof. PW)
== Status prawny ==
IDEAS NCBR Sp. z o.o. działa od 13 maja 2021 r. na mocy § 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 września 2010 r. w sprawie szczegółowego trybu realizacji zadań NCBR w zw. z art. 30a ust. 2 w zw. z art. 30a ust. 1 pkt 2 i art. 29, art. 30 ust. 1 pkt 1-3 i art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (Dz.U. z 2010 r. poz. 1200). IDEAS NCBR Sp. z o.o. jako przedsięwzięcie Narodowego Centrum Badań i Rozwoju jest przedsięwzięciem, o którym mowa w art. 119 ust. 2 pkt ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668).
== Zobacz też ==
Narodowe Centrum Nauki
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Strona internetowa IDEAS NCBR
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 września 2010 r. w sprawie szczegółowego trybu realizacji zadań Narodowego Centrum Badań i Rozwoju
Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce
|
wikipedia
|
Instytut Badań nad Renesansem i Barokiem im. Jana i Piotra Kochanowskich
Instytut Badań nad Renesansem i Barokiem im. Jana i Piotra Kochanowskich – państwowa instytucja kultury działająca w latach 2023–2024 z siedzibą w Zamościu podległa Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
== Historia ==
Instytut powstał w listopadzie 2023 na mocy zarządzenia Przemysława Czarnka, Ministera Edukacji i Nauki w drugim rządzie Mateusza Morawieckiego. Przedmiotem działania instytutu jest:
popularyzacja dziedzictwa kulturowego Pierwszej Rzeczypospolitej, w tym upowszechnianie badań naukowych z tego zakresu oraz wspieranie studiów nad kulturą staropolską;
wspieranie badań naukowych z zakresu literatury i kultury staropolskiej oraz upowszechnianie ich wyników;
integracja krajowego i międzynarodowego środowiska naukowego zajmującego się kulturą staropolską, w tym zwłaszcza literaturą i kulturą renesansu i baroku;
tworzenie, prowadzenie i rozwijanie baz danych związanych z przedmiotem działalności instytutu;
wspieranie Akademii Zamojskiej w prowadzeniu badań naukowych w zakresie historii literatury polskiej i pedagogiki oraz działalności edukacyjnej i kulturalnej, związanych z przedmiotem działalności Instytutu.
W grudniu 2023 na osobę pełniącą obowiązki dyrektora powołano Mirosława Lenarta. Powołano także dwunastoosobową Radę Naukową oraz zatrudniono trzech pracowników.
W styczniu 2024 Minister Nauki w trzecim rządzie Donalda Tuska Dariusz Wieczorek postawił instytut w stan likwidacji z uwagi na wysokie koszty jego funkcjonowania niewspółmierne do zamierzonych do uzyskania przez Instytut efektów, a także możliwość realizowania zadań statutowych Instytutu przez podmioty systemu szkolnictwa wyższego i nauki, których działalność statutowa jest związana z literaturą i kulturą staropolską, w tym wspieraniem badań naukowych z tego zakresu. Likwidacja zakończyła się w listopadzie 2024.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Klub Młodego Odkrywcy
== Klub Młodego Odkrywcy ==
Klub Młodego Odkrywcy (ang. Young Explorer's Club, ros. Клубы молодого открывателей) to program edukacyjny koordynowany przez Centrum Nauki Kopernik przy wsparciu finansowym Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności (PAFW). Misją Programu KMO jest rozwój umiejętności klubowiczów poprzez osobiste, wspólne poznawanie świata przez doświadczanie. Formuła spotkań Klubu umożliwia prowadzenie samodzielnych doświadczeń z wykorzystaniem prostych, łatwo dostępnych materiałów.
=== Historia ===
Projekt KMO był realizowany w latach 2002-2005 przez Janusza Laskę i Kłodzkie Towarzystwo Oświatowe w ramach programu „Równać Szanse” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności i Polskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży. Początkowo był skierowany do uczniów i nauczycieli gimnazjów. Podczas zajęć pozalekcyjnych wykonywali eksperymenty i doświadczenia naukowe poszerzając swoją wiedzę przyrodniczą. Samodzielne doświadczanie i interaktywne metody pracy miały rozbudzać ciekawość i inspirować do samodzielnego zdobywania wiedzy wśród młodzieży. W roku 2009 projekt KMO przerodził się w program i ze względu na rozrastającą się sieć Klubów i coraz trudniejsze zarządzanie rolę koordynatora objęło Centrum Nauki Kopernik. 18 czerwca 2012 roku CNK i PAFW zawarły porozumienie mające na celu rozwijanie i promowanie inicjatywy Klubów Młodego Odkrywcy.
W 2012 roku odbyło się pierwsze ogólnopolskie spotkanie Opiekunów KMO w siedzibie CNK - I Forum KMO. Od tego czasu co roku w październiku lub listopadzie odbywają się takie spotkania społeczności Opiekunów.
=== Podstawowe założenia ===
Siłą klubów jest swoboda działania Klubowiczów (opiekunów oraz dzieci i młodzieży) w ich lokalnej przestrzeni, przekładająca się na ich zaangażowanie, kreatywność w tworzeniu nowych form aktywności i realny wpływ na lokalne społeczności. Każdy klub obowiązuje jednak zestaw podstawowych zasad wynikających z przynależności do programu KMO.
=== Wydarzenia i projekty ===
==== Forum KMO ====
Dwudniowa konferencja adresowana do Opiekunów Klubów Młodego Odkrywcy (KMO), organizowana w Centrum Nauki Kopernik w ostatnim kwartale każdego roku. Pierwsze Forum KMO, w którym wzięło udział 90 osób, odbyło się w 2012 r. w ramach wspólnego świętowania Dnia Edukacji Narodowej.
Dwudniowy program konferencji obejmuje wykłady, warsztaty oraz seminaria. Dla uczestników wydarzenia to także wspaniała okazja, by podzielić się z innymi nauczycielami i edukatorami swoim doświadczeniem w pracy w KMO.
W Forum KMO biorą udział:
przedstawiciele instytucji państwowych,
przedstawiciele III sektora,
goście specjalni,
przedstawiciele instytucji partnerskich,
goście zagraniczni,
opiekunowie Klubów Młodego Odkrywcy.
==== Badacze KMO ====
Konkurs organizowany wspólnie przez Program Klub Młodego Odkrywcy oraz Polsko - Amerykańską Fundację Wolności. Główny celem działania jest propagowanie pracy metodą badawczą oraz wspieranie realizacji autorskich projektów badawczych w KMO. Zadaniem uczestników konkursu jest stworzenie planu projektu badawczego, który następnie zostanie zrealizowany w KMO. Autorzy najlepszych prac konkursowych otrzymują środki finansowe na realizację projektu, a także - od 2018 roku – nagrody rzeczowe.
Lista projektów, które wygrały w danych latach:
Badacze KMO 2017:
Przyroda, matematyka i technika wokół nas.
Badanie natężenia oraz częstotliwości dźwięku i ich wpływ na zdrowie.
Badanie promieniowania elektromagnetycznego.
Badacze KMO 2018:
Badanie związków pomiędzy roślinami a środowiskiem, w którym one występują oraz zbadanie wpływu zanieczyszczeń pochodzących z okolicznych domków na stan środowiska w okolicy szkoły.
Budowa modelu „inteligentnego domu” wyposażonego w stację monitorowania stanu powietrza i zbadanie bezpośredniego wpływu zużycia energii i surowców na stan środowiska w regionie.
Badanie wpływu pH podłoża na wzrost bakterii.
Badanie czynników meteorologicznych na żywe organizmy na przykładnie kiełkowania roślin wraz z budową mobilnej stacji meteorologiczne.
Badanie oddziaływania kwaśnego deszczu na organizmy ożywione i nieożywione.
==== KMO na Pikniku Naukowym Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik ====
Doroczny konkurs adresowany do Klubów Młodego Odkrywcy (KMO) zrzeszających dzieci powyżej 12 roku życia, organizowany w ramach programu KMO podczas Pikniku Naukowego Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik. Pierwsza edycja konkursu odbyła się w 2014 r. Główne cele konkursu to wspomaganie integracji i promowanie sieci środowisk KMO oraz wzmacnianie relacji KMO z nauką.
W pierwszym etapie konkursu uczestnicy (zespoły uczniowskie) mają za zadanie przesłać w wyznaczonym terminie zgłoszenie konkursowe – scenariusze trzech doświadczeń, które chcieliby zaprezentować publiczności podczas Pikniku Naukowego. Zgłoszenia oceniane są przez komisję konkursową, która w drodze oceny punktowej wyłania 10 finalistów. Podczas drugiego etapu konkursu wybrane w pierwszym etapie zespoły dopracowują nadesłane zgłoszenia przy wsparciu pracownika merytorycznego Centrum Nauki Kopernik. Ostateczne zgłoszenia oceniane są ponownie przez komisję, która wyłania sześciu laureatów.
==== KMO podczas obchodów SPiN Day ====
Obchodzony corocznie 10 listopada od 2015 r. Międzynarodowy Dzień Centrów i Muzeów Nauki (SPiN Day). W Polsce organizują go instytucje zrzeszone w Stowarzyszeniu Społeczeństwo i Nauka. Od 2016 r. Kluby Młodego Odkrywcy (KMO) biorą udział w obchodach tego święta, prezentując na swoich stoiskach doświadczenia i pokazy naukowe przeprowadzane przez klubowiczów. Co roku opiekunowie KMO wraz z klubowiczami wymyślają nowe doświadczenia lub dostosowują już znane do aktualnego tematu wydarzenia (np. zanieczyszczenia powietrza w 2017 r. czy polscy naukowcy w 2019 r.).
=== Partnerzy ===
Centrum Nauki Kopernik, które wśród swoich naczelnych wartości wymienia zaufanie i współpracę, oraz Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności określająca wyrównywanie szans w edukacji i wspieranie rozwoju społeczeństw lokalnych jako swoje główne cele strategiczne upowszechniają i rozwijają program KMO w Polsce i za granicą w ramach sieci społecznościowej. Sieć tę tworzą partnerzy regionalni i ogólnopolscy, partner ds. rozwoju programu za granicą, opiekunowie klubów, dyrektorzy placówek, w których działają kluby oraz sami klubowicze i ich rodzice. Dzięki współpracy z instytucjami zaangażowanymi w rozwój edukacji w Polsce – uczelni wyższych, centrów nauki i instytucji wspierających nauczycieli – idea KMO jest obecna niemal w każdym polskim województwie. Szerzą ją i rozwijają także partnerzy ogólnopolscy – instytucje od wielu lat zaangażowane w pracę z dziećmi i młodzieżą oraz nauczycielami. Dodatkowo, w ramach dzielenia się polskim doświadczeniem z placówkami zagranicznymi Centrum Nauki Kopernik za pośrednictwem partnera ds. rozwoju współpracy za granicą nawiązuje kontakty i zaprasza również do sieci partnerów działających w innych krajach. Sieć pracuje w oparciu o stworzony w 2017 r. model. Partnerzy podpisują porozumienie o współpracy oraz umowę. Zasady współdziałania regulują Mała Karta KMO (zasady działania klubów) oraz Duża Karta KMO (prawa i obowiązki partnerów). Partnerzy spotykają się minimum raz w roku, aby omówić działania przygotowane dla opiekunów klubów i środowisk edukacyjnych z regionów oraz zaplanować aktywności na kolejny rok. Do 2019 r. odbyły się trzy takie spotkania, każde w innej lokalizacji.
==== Partnerzy regionalni ====
Zespół Szkół Technicznych w Lesznie
Łódzki Uniwersytet Dziecięcy
Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie
ExploRes w Rzeszowie
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie
Politechnika Wrocławska
Uniwersytet w Białymstoku
Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne
Śląskie Międzyuczelniane Centrum Edukacji i Badań Interdyscyplinarnych
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku
Centrum Wsparcia Rzemiosła, Kształcenia Dualnego i Zawodowego w Kaliszu
==== Partnerzy ogólnopolscy ====
Fundacja Uniwersytet Dzieci
Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci
Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży
Szkoła Edukacji PAFW
==== Partner ds. rozwoju programu KMO za granicą ====
Fundacja Szkoła z klasą
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Komitet Badań Naukowych
Komitet Badań Naukowych (KBN) – zgodnie z ustawą z 12 stycznia 1991 był to naczelny organ administracji rządowej do spraw polityki naukowej i naukowo-technicznej Polski. Ustawa z dnia 8 października 2004 o zasadach finansowania nauki przekazała jego zadania w zakresie finansowania ministrowi właściwemu dla spraw nauki.
KBN został ostatecznie włączony w struktury ministerstwa 5 lutego 2005, stając się jego Radą Nauki. Jego ostatnim przewodniczącym był profesor Michał Kleiber, który równocześnie był ministrem nauki. Struktury KBN przeszły do ministerstwa w formie nieco zmienionej, choć w zasadniczych zrębach Rada Nauki jest w dużym stopniu kopią struktur KBN.
Najważniejszą częścią działania KBN było rozdzielanie niemal całości środków finansowych przeznaczanych przez budżet państwa na rozwój i utrzymanie nauki w Polsce. KBN rozdzielał pieniądze na tzw. cele statutowe uczelni i państwowych instytutów naukowych, na rozwój infrastruktury naukowej (biblioteki, sieci komputerowe itp.), organizował wymianę międzynarodową oraz uczestniczył w pracach związanych z integracją Polski z Unią Europejską. Do zadań KBN należało bezpośrednie finansowanie badań naukowych w postaci grantów. Granty te stanowiły w latach 1991–2005 znaczną część środków budżetowych na naukę (ok 30%), a polityka ich przyznawania określała w dużym stopniu kierunki rozwoju nauki w Polsce.
Rolę decyzyjną w KBN pełnił jej komitet, w którym większość (13 osób z 19) mieli przedstawiciele środowisk nauki. Organami komitetu było 12 zespołów zajmujących się poszczególnymi dziedzinami nauki. Członkowie tych zespołów byli wybierani przez wszystkich pracowników nauki w Polsce, posiadających minimum stopień naukowy doktora. Członkowie tych zespołów mieli decydujący wpływ na przyznawanie grantów na określone projekty badawcze.
== Przewodniczący Komitetu Badań Naukowych ==
Witold Karczewski (22 marca 1991 – 6 marca 1995)
Przewodniczący KBN (kierujący Urzędem Komitetu Badań Naukowych) (22 marca 1991 – 6 marca 1995)
Aleksander Łuczak (7 marca 1995 – 31 października 1997)
Wiceprezes Rady Ministrów, Przewodniczący KBN (kierujący Urzędem Komitetu Badań Naukowych) (7 marca 1995 – 7 lutego 1996)
Przewodniczący KBN (kierujący Urzędem Komitetu Badań Naukowych) (7 lutego 1996 – 31 października 1997)
Andrzej Wiszniewski (31 października 1997 – 19 października 2001)
Przewodniczący KBN (kierujący Urzędem Komitetu Badań Naukowych) (31 października 1997 – 19 października 1999)
Przewodniczący KBN, Minister Nauki (kierujący Urzędem Komitetu Badań Naukowych) (19 października 1999 – 19 października 2001)
Michał Kleiber (19 października 2001 – 5 lutego 2005)
Przewodniczący KBN, Minister Nauki (kierujący Urzędem Komitetu Badań Naukowych) (19 października 2001 – 1 kwietnia 2003)
Przewodniczący KBN, Minister Nauki (kierujący Ministerstwem Nauki i Informatyzacji) (1 kwietnia 2003 – 2 maja 2004)
Przewodniczący KBN, Minister Nauki i Informatyzacji (kierujący Ministerstwem Nauki i Informatyzacji) (2 maja 2004 – 5 lutego 2005)
== Linki zewnętrzne ==
Archiwalna kopia strony KBN. kbn.icm.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-28)].
|
wikipedia
|
Medal „Zasłużony dla Nauki Polskiej Sapientia et Veritas”
Medal „Zasłużony dla Nauki Polskiej Sapientia et Veritas” (łac. mądrość i prawda) – polskie odznaczenie resortowe, nadawane przez Ministra Edukacji i Nauki osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej za szczególne zasługi dla szkolnictwa wyższego i nauki, w tym za wybitne osiągnięcia w zakresie działalności naukowej, dydaktycznej lub organizacyjnej.
Medal nadawany jest w oparciu o Ustawę z dnia 12 maja 2022 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce oraz niektórych innych ustaw. Wygląd medali został określony w Rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z dnia 20 grudnia 2022 r. w sprawie Medalu „Zasłużony dla Nauki Polskiej Sapientia et Veritas”(skorygowany rozporządzeniem z dnia 20 kwietnia 2023 r.).
== Charakterystyka ==
Odznaczenie posiada trzy stopnie:
I stopień – Złoty Medal „Zasłużony dla Nauki Polskiej Sapientia et Veritas”,
II stopień – Srebrny Medal „Zasłużony dla Nauki Polskiej Sapientia et Veritas”,
III stopień – Brązowy Medal „Zasłużony dla Nauki Polskiej Sapientia et Veritas”.
Medal nadaje Minister Edukacji i Nauki z własnej inicjatywy albo na wniosek innego ministra kierującego działem administracji rządowej, kierownika urzędu centralnego, wojewody, organu jednostki samorządu terytorialnego, Przewodniczącego Komitetu Badań Naukowych, władz statutowych instytucji przedstawicielskich środowiska szkolnictwa wyższego i nauki, organizacji społecznych, stowarzyszeń, reprezentatywnych organizacji związkowych lub reprezentatywnych organizacji pracodawców, ambasadora, kierownika przedstawicielstwa dyplomatycznego, stałego przedstawicielstwa przy organizacji międzynarodowej lub urzędu konsularnego Rzeczypospolitej Polskiej.
Medal danego stopnia może być nadany tej samej osobie lub jednostce tylko raz. Nie nadaje się medalu stopnia niższego od wcześniej nadanego.
== Wygląd ==
Oznaka medalu, wykonana z pozłacanego, posrebrzanego lub brązowo patynowanego tombaku, ma postać gwiazdy o nieregularnych ramionach. Na awersie znajduje się okrągły medalion, na którym jest umieszczony wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej. Dookoła w górnej części widnieje napis: SAPIENTIA ET VERITAS, natomiast w części dolnej – splecione liście laurowe. Na rewersie, centralnym elementem medalionu jest kopernikański model Układu Słonecznego z dzieła De revolutionibus orbium coelestium. Medalion otaczają stylizowane promienie, pokryte obustronnie niebieską emalią. Średnica medali wynosi 55 mm (początkowo: złotego medalu wynosiła 70 mm, srebrnego 55 mm, a brązowego 40 mm).
Złoty medal jest noszony na szyi, medal srebrny i brązowy po lewej stronie piersi, za odznaczeniami państwowymi, na wstążce koloru niebieskiego z dwoma biało-czerwonymi paskami szerokości 4 mm, oddalonymi 4 mm od krawędzi. Wstążka medali ma szerokość 40 mm (początkowo: złotego medalu miała 50 mm, a srebrnego i brązowego – 35 mm).
== Odznaczeni ==
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Medialab
Medialab, media lab (z łaciny: liczba mnoga słowa medium, nośnik, plus skrót od laboratorium, pracownia) – forma interdyscyplinarnego działania umożliwiająca wspólną pracę i uczenie się osób o różnych umiejętnościach z wykorzystaniem mediów i technologii.
Poprzez wymianę doświadczeń i wiedzy między osobami o zróżnicowanych kompetencjach, np. artystami, projektantami, programistami, edukatorami, aktywistami społecznymi i badaczami, możliwe są prace zmierzające do zdefiniowania i rozwiązania problemów przy wykorzystaniu metod pracy projektowej. Działania medialabowe mogą mieć charakter edukacyjny, artystyczny, społeczny lub badawczy, często niekomercyjny i eksperymentalny. Specyfiką działań medialabowych jest dążenie do otwartości, przejawiającej się w wykorzystaniu otwartych licencji, narzędzi, danych, języków i zasobów. Medialab wartościuje pracę zespołową, umożliwiającą wielość perspektyw w podejściu do rozwiązywania problemów.
== Historia ==
Uznaje się, że pierwszy media lab na świecie powstał jako wydział szkoły architektury i urbanistyki wchodzącej w skład Massachusetts Institute of Technology. MIT Media Lab został założony przez profesora MIT Nicholasa Negroponte i byłego rektora uczelni Jerome’a Wiesnera w 1985 roku. Wydział specjalizuje się w pracach nad projektami łączącymi technologie i multimedia. Sławę przyniosły mu publikacje na łamach Wired i Red Herring o praktycznych wynalazkach z zakresu m.in. sieci bezprzewodowych, sieci sensorowych, przeglądarek internetowych i systemu World Wide Web.
Po najbardziej znanym Media Labie MIT powstały one także w innych miejscach na świecie – nie zawsze przy instytucjach naukowych. Przykłady z Europy to Medialab Prado i Media Lab Helsinki.
== Medialaby w Polsce ==
Pierwszy w Polsce media lab został zorganizowany pod hasłem „Obóz Kultury 2.0” w ramach projektu Kultura 2.0 w dniach 12–16 sierpnia 2010 roku we wsi Chrzelice pod Prudnikiem. Spotkanie około 50 osób stanowiło pierwsze podejście do stworzenia trwałej platformy współpracy osób działających na polach edukacji, aktywizmu, sztuki i techniki. MediaLab Chrzelice został zorganizowany z inicjatywy Fundacji Ortus, Mirosława Filiciaka (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej) oraz Alka Tarkowskiego (Creative Commons Polska, Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego). Partnerami projektu byli: Narodowy Instytut Audiowizualny, Creative Commons Polska oraz Komisja Historii i Tradycji Ziemi Chrzelickiej.
W ramach Obozu Kultury 2.0 – MediaLab Chrzelice odbyła się seria prezentacji na temat Kultury 2.0 i występów artystycznych. Stworzono również pamiątkowy mural. Uzupełnienie stanowiło doroczne lokalne święto – Dni Chrzelic. Główną część Obozu Kultury 2.0 stanowiły cztery warsztaty z wykorzystaniem technologii cyfrowych: muzycznych instalacji interaktywnych w oparciu o program Pure Data (prowadzone przez artystę i informatyka Pawła Janickiego z Centrum Sztuki WRO); projektowania urządzeń elektronicznych gadżetów na bazie platformy Arduino (Daniel Soltis z Tinker London); digitalizacji lokalnego dziedzictwa w ramach m.in. projektu OpenStreetMap (Marcin Wilkowski z Ośrodka Karta, Maciej Rynarzewski z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Alek Tarkowski); warsztaty audiowizualne z wykorzystaniem oprogramowania Fluxus (Melinda Sipos i Gábor Papp z Kitchen Budapest).
Doświadczenia z Obozu Kultury 2.0 zostały udokumentowane w seriach zdjęć, filmów
i artykułów. Stały się też przedmiotem publikacji w formie elektronicznej i drukowanej z dołączoną płytą z zapisem wykładów, koncertów oraz wywiadów z uczestnikami i prowadzącymi obóz. W 2011 Fundacja „Ortus” opublikowała zbiór tekstów teoretycznych i porad z zakresu tworzenia medialabów. W okresie grudzień 2012-styczeń 2013 Fundacja „SocLab” i Fundacja „Ortus” przeprowadziły badanie oceniające działania na rzecz budowy stałych instytucji typu medialab w Polsce.
W Katowicach od 2012 roku – jako część Katowice Miasto Ogrodów – Instytucji Kultury im. Krystyny Bochenek – działa Medialab Katowice.
W Gdańsku, przy Instytucie Kultury Miejskiej, działa Medialab skoncentrowany na cyfrowych zasobach instytucji kultury, popularyzacji i ponownym wykorzystaniu domeny publicznej. Projekty medialabowe angażują zespoły łączące pracowników instytucji kultury, programistów, bibliotekarzy itp. Wśród działań znajdują się szkolenia, warsztaty i konsultacje dla sektora kultury oraz rozwiązywanie konkretnych problemów związanych z konkretną instytucją.
Projekt [1] PANkreator – efekt współpracy z PAN Biblioteką Gdańską.
== Publikacje ==
Karol Piekarski (red.): Przyjemność eksperymentowania. Medialab Katowice 2012 (Katowice Miasto Ogrodów, 2012)
Karol Piekarski (red.): Metody badania i odkrywania miasta oparte na danych (Katowice Miasto Ogrodów, 2015)
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Strona internetowa MediaLab Chrzelice – Obóz Kultury 2.0. obozkultury20.artklaster.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-15)].
Strona internetowa Medialabu Katowice
|
wikipedia
|
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju – polska agencja wykonawcza w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1634, ze zm.), powołana do realizacji zadań z zakresu polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. Ma siedzibę przy ul. Chmielnej 69 w Warszawie.
== Misja ==
Misją NCBR jest wsparcie polskich jednostek naukowych oraz przedsiębiorstw w rozwijaniu ich zdolności do tworzenia i wykorzystywania rozwiązań opartych na wynikach badań naukowych w celu nadania impulsu rozwojowego gospodarce i z korzyścią dla społeczeństwa.
== Zadania ==
Głównym zadaniem Centrum jest wspieranie tworzenia nowoczesnych rozwiązań i technologii zwiększających innowacyjność, a tym samym konkurencyjność polskiej gospodarki. Działalność Centrum ma służyć wzmocnieniu współpracy między polskim biznesem, której efektem ma być większe zaangażowanie przedsiębiorców w finansowanie badań oraz skuteczniejsza komercjalizacja ich wyników. Realizując te cele, NCBR dba o to, by wydawane na prace badawczo-rozwojowe publiczne pieniądze przynosiły jak największe korzyści polskiej gospodarce.
Poprzez kilkadziesiąt programów Centrum może zapewnić wsparcie finansowe projektu już na wszystkich poziomach gotowości technologicznej – od wstępnych badań przemysłowych aż do opracowania innowacyjnego produktu, usługi lub technologii. Ofertę tę uzupełniają programy wspierające finansowanie międzynarodowej ochrony własności przemysłowej czy ekspansji zagranicznej młodych firm innowacyjnych. Dużą uwagę Centrum przykłada także zapewnianiu dobrych warunków dla rozwoju kadry naukowej. Szczególny nacisk kładziony jest na wspieranie młodych naukowców. Prowadzone są także w uzgodnieniu z Ministerstwem Obrony Narodowej, Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji i Agencją Bezpieczeństwa Wewnętrznego działania związane z badaniami na rzecz bezpieczeństwa i obronności państwa. Celem realizowanych programów i projektów jest nie tylko podniesienie potencjału polskich podmiotów naukowych i przemysłowych, ale także dążenie do niezależności technologicznej poprzez tworzenie polskiego know-how w zakresie technologii, bezpieczeństwa i obronności państwa.
Centrum realizując swoje zadania podejmuje współpracę również z innymi podmiotami, a także tworzy programy sektorowe stanowiące bezpośrednią odpowiedź na zapotrzebowanie przedsiębiorców określonych branż polskiej gospodarki. Stara się także angażować w finansowanie B+R fundusze Venture Capital. Istotnym obszarem działalności Centrum jest współpraca międzynarodowa. Od 2011 roku Centrum pełni także rolę instytucji pośredniczącej dla priorytetów w obszarze wsparcia sektora B+R oraz szkolnictwa wyższego.
Budżet przeznaczony na badania i rozwój systematycznie się zwiększa i w roku 2018 wynosił 6,8 miliarda złotych.
Centrum jest finansowane ze środków skarbu państwa oraz funduszy Unii Europejskiej. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju realizuje także zadania zlecone przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
== Afera NCBiR ==
W 2023 roku w czasie rządów Prawa i Sprawiedliwości miała miejsce tzw. Afera NCBiR związana z nieprawidłowościami w czasie konkursu Szybka ścieżka - Innowacje cyfrowe. Część beneficjentów programu była powiązana z politykami Republikanów, zaś część firm otrzymała dotacje z konkursu pomimo niskiej oceny lub krótkiego doświadczenia (jedna z firm, które otrzymały dotację, została założona dziesięć dni przed ostatecznym terminem składania ofert w konkursie).
== Dyrektorzy NCBR ==
gen. bryg. prof. dr hab. inż. Bogusław Smólski (od 2 lipca 2007 do 31 grudnia 2010)
prof. dr hab. Krzysztof Jan Kurzydłowski (od 1 stycznia 2011 do 20 stycznia 2016)
prof. Jerzy Kątcki (w 2016, jako p.o.)
prof. dr hab. inż. Maciej Chorowski (od 8 kwietnia 2016 do 29 lipca 2019)
dr inż. Wojciech Kamieniecki (od 30 lipca 2019 do 17 lutego 2022)
dr Remigiusz Kopoczek (od 20 lipca 2022 do 9 sierpnia 2022, od 18 lutego 2022 jako p.o.)
dr Paweł Kuch (od 9 sierpnia 2022 do 9 lutego 2023, jako p.o.)
dr Jacek Orzeł (od października 2023 do 7 marca 2024; od 9 lutego 2023 jako p.o.)
prof. dr hab. inż. Jerzy Małachowski (od 7 czerwca 2024; od 7 marca 2024 jako p.o.)
== Status prawny ==
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju działa od 1 lipca 2007 r. na mocy ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (Dz.U. z 2024 r. poz. 1170).
== Zobacz też ==
Polski Fundusz Rozwoju
Narodowe Centrum Nauki
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości
IDEAS NCBR
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Strona internetowa Centrum
Ustawa o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju
Rozporządzenie w sprawie nadania statutu Narodowemu Centrum Badań i Rozwoju
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie warunków i trybu udzielania pomocy publicznej za pośrednictwem Narodowego Centrum Badań i Rozwoju
|
wikipedia
|
Narodowe Centrum Nauki
Narodowe Centrum Nauki – agencja grantowa z siedzibą w Krakowie, która powstała na podstawie ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Nauki. NCN finansuje badania podstawowe, czyli prace eksperymentalne lub teoretyczne podejmowane przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów, bez nastawienia na bezpośrednie zastosowanie komercyjne. Centrum oficjalnie rozpoczęło działalność 4 marca 2011 r..
== Budżet ==
Do końca 2021 r. NCN przyznało ponad 25 tysięcy grantów na łączną kwotę blisko 12 miliardów złotych. Ponad połowa kwoty przyznanej przez NCN w 2021 r. wsparła rozwój młodych naukowców. Granty NCN to dla nich szansa na szybsze uzyskanie samodzielności naukowej.
== Zadania ==
Do zadań Centrum należy:
finansowanie badań podstawowych realizowanych w formie:
projektów badawczych, w tym finansowanie zakupu lub wytworzenia aparatury naukowo-badawczej niezbędnej do realizacji tych projektów,
niepodlegających współfinansowaniu z zagranicznych środków finansowych projektów badawczych realizowanych w ramach programów lub inicjatyw międzynarodowych ogłaszanych we współpracy dwu- lub wielostronnej albo projektów badawczych realizowanych przy wykorzystaniu przez polskie zespoły badawcze wielkich międzynarodowych urządzeń badawczych,
projektów badawczych realizowanych przez młodych naukowców w rozumieniu art. 360 ust. 2 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, w tym mających na celu stworzenie unikatowego warsztatu naukowego lub powołanie nowego zespołu naukowego,
stypendiów doktorskich i staży po uzyskaniu stopnia naukowego doktora,
projektów badawczych dla doświadczonych naukowców mających na celu realizację pionierskich badań naukowych, w tym interdyscyplinarnych, ważnych dla rozwoju nauki, wykraczających poza dotychczasowy stan wiedzy, i których efektem mogą być odkrycia naukowe;
badań naukowych nienależących do zakresu badań finansowanych przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju;
nadzór nad realizacją wyżej wymienionych badań naukowych;
współpraca międzynarodowa w ramach finansowania działalności w zakresie badań podstawowych;
upowszechnianie w środowisku naukowym informacji o ogłaszanych przez NCN konkursach;
inspirowanie i monitorowanie finansowania badań podstawowych ze środków pochodzących spoza budżetu państwa;
inne zadania zlecone przez ministra właściwego do spraw nauki, ważne dla rozwoju badań podstawowych, w tym opracowywanie programów badawczych ważnych dla kultury narodowej;
finansowanie nagrody Narodowego Centrum Nauki przyznawanej zgodnie z regulaminem określonym przez Radę i zatwierdzonym przez Ministra.
== Organizacja ==
Dyrektora NCN powołuje Minister właściwy do spraw nauki, po przeprowadzeniu otwartego konkursu.
Pierwszym dyrektorem powołanym na czteroletnią kadencję (od 4 marca 2011 do 3 marca 2015) został prof. Andrzej Jajszczyk. Od 4 marca 2015 funkcję tę pełnił przez 2 kadencje prof. Zbigniew Błocki. 30 października 2023 dyrektorem NCN został prof. Krzysztof Jóźwiak.
Rada NCN składa się z dwudziestu czterech członków, powoływanych przez Ministra właściwego do spraw nauki spośród kandydatów wskazanych przez Zespół Identyfikujący. Rada rozpoczęła działalność 15 grudnia 2010.
== Konkursy NCN ==
Narodowe Centrum Nauki finansuje projekty badawcze z zakresu badań podstawowych, stypendia doktorskie, staże po uzyskaniu stopnia naukowego doktora oraz działania naukowe.
=== Konkursy krajowe ===
OPUS – konkurs na projekty badawcze otwarty dla wszystkich naukowców. Od września 2020 formuła konkursu umożliwia również prowadzenie projektów badawczych we współpracy międzynarodowej dwustronnej lub wielostronnej, a także przedsięwzięć realizowanych przy wykorzystaniu przez polskie zespoły badawcze wielkich międzynarodowych urządzeń badawczych;
PRELUDIUM – konkurs na projekty badawcze realizowane przez osoby nieposiadające stopnia naukowego doktora;
PRELUDIUM BIS – konkurs mający na celu wsparcie kształcenia doktorantów w szkołach doktorskich, w tym finansowanie projektów badawczych realizowanych przez doktorantów w ramach przygotowywanych rozpraw doktorskich;
SONATINA – na projekty badawcze realizowane przez młodych badaczy, posiadających stopień doktora uzyskany w okresie do 3 lat przed rokiem wystąpienia z wnioskiem lub którym zostanie nadany stopień doktora do 30 czerwca tego roku;
SONATA – konkurs na projekty badawcze realizowane naukowców, którzy uzyskali stopień doktora w okresie od 2 do 7 lat przed rokiem wystąpienia z wnioskiem;
SONATA BIS – konkurs na projekty badawcze mające na celu powołanie nowego zespołu naukowego, realizowane przez osoby posiadające stopień naukowy lub tytuł naukowy, które uzyskały stopień naukowy doktora w okresie od 5 do 12 lat przed rokiem wystąpienia z wnioskiem;
MINIATURA – konkurs na działania naukowe: badania wstępne/pilotażowe, kwerendy, staże naukowe, wyjazdy badawcze albo wyjazdy konsultacyjne dla naukowców, którzy uzyskali stopień doktora w ciągu 12 lat przed rokiem wystąpienia z wnioskiem;
MAESTRO – konkurs dla doświadczonych naukowców na projekty badawcze mające na celu realizację pionierskich badań naukowych, w tym interdyscyplinarnych, ważnych dla rozwoju nauki, wykraczających poza dotychczasowy stan wiedzy, których efektem mogą być odkrycia naukowe;
ARTIQ – konkurs mający na celu zwiększenie potencjału naukowego i B+R Polski w obszarze sztucznej inteligencji (AI) poprzez stworzenie trzech Centrów Doskonałości w obszarze AI;
TANGO – konkurs prowadzony w ramach wspólnego przedsięwzięcia z Narodowym Centrum Badań i Rozwoju, umożliwiający dofinansowanie prac koncepcyjnych, badań przemysłowych i prac rozwojowych bazujących na wynikach badań podstawowych sfinansowanych wcześniej przez Narodowe Centrum Nauki;
Konkursy krajowe zawieszone lub zakończone:
SYMFONIA – konkurs na międzydziedzinowe projekty badawcze realizowane przez wybitnych naukowców, których badania wyróżniają się najwyższą jakością, odważnym przekraczaniem granic pomiędzy różnymi dziedzinami nauki, przyczyniając się do tworzenia nowych wartości i otwierania nowych perspektyw w nauce. Czasowo zawieszony od 2016 roku;
FUGA – konkurs na staże krajowe po uzyskaniu stopnia naukowego doktora. Zawieszony od 2016;
ETIUDA – konkurs na stypendia doktorskie;
UWERTURA – konkurs na staże w zagranicznych zespołach naukowych realizujących granty ERC;
=== Konkursy międzynarodowe ===
Konkursy dwustronne:
BEETHOVEN CLASSIC – konkurs na polsko-niemieckie projekty badawcze realizowane przez zespoły polsko-niemieckie;
DAINA – konkurs na polsko-litewskie projekty badawcze realizowane we wszystkich dyscyplinach naukowych;
DIOSCURI – program, który powstał z inicjatywy Towarzystwa Maxa Plancka (MPG), a jego celem jest utworzenie Centrów Doskonałości Naukowej Dioscuri w Europie Środkowej i Wschodniej;
SHENG – konkurs na projekty badawcze realizowane przez zespoły polsko-chińskie;
Konkursy wielostronne:
Konkursy wielostronne przeprowadzane są wspólnie z zagranicznymi agencjami finansującymi badania naukowe w ramach międzynarodowych sieci lub konsorcjów wspierających projekty w określonych dziedzinach nauk.
BiodivERsA – badania poświęcone ochronie środowiska naturalnego i zrównoważonemu zarządzaniu bioróżnorodnością;
CHIST-ERA – badania z zakresu technologii informacyjnych oraz komunikacyjnych ICST (Information and Communication Science and Technologies);
EqUIP – (EU-India Platform for Social Sciences and Humanities) to inicjatywa, której misją jest wspieranie współpracy z Indiami w zakresie humanistyki i nauk społecznych;
ERA-CAPS (ERA-Net for Coordinating Action in Plant Sciences) – sieć agencji finansujących badania naukowe w dziedzinie biologii molekularnej roślin;
ForestValue – inicjatywa, której misją jest wspieranie innowacyjności i konkurencyjności sektora leśnego w Europie oraz jego przekształcenie w sektor wykorzystujący zasoby leśne na podstawie zdobyczy nauki;
HERA (Humanities in the European Research Area) – badania naukowe z dziedziny humanistyki, zwrócenie uwagi na społeczne, kulturowe oraz polityczne wyzwania współczesnej Europy;
JPI Urban Europe wspiera naukowców realizujących międzynarodowe, interdyscyplinarne projekty badawcze odpowiadające na wyzwania współczesnych miast i obszarów zurbanizowanych;
JPIAMR (Joint Programming Initiative on Antimicrobial Resistance) – badania realizowane przez międzynarodowe konsorcja stosujące podejście One Health w 6 priorytetowych obszarach – terapeutyka, diagnostyka, nadzór, transmisja, środowisko i interwencje;
JPND (EU Joint Programme – Neurodegenerative Disease Research) – badania naukowe nad chorobami neurozwyrodnieniowymi;
NORFACE – badania w obszarze nauk społecznych;
Solar-driven Chemistry – projekty badawcze dotyczące procesów fotochemicznych w świetle słonecznym;
Trans-Atlantic Platform (T-AP) for Social Sciences and Humanities – to inicjatywa organizacji finansujących badania naukowe w zakresie nauk humanistycznych i społecznych. Działa jako sieć współpracy dla podmiotów finansujących badania naukowe z krajów obu Ameryk i Europy, finansująca swoje działania ze środków krajowych agencji członkowskich;
Współpraca oparta na procedurze agencji wiodącej LAP:
Centrum angażuje się w programy oparte na procedurze agencji wiodącej (Lead Agency Procedure – LAP) polegającej na wykorzystaniu krajowych konkursów, uruchamianych przez każdą z zaangażowanych instytucji, do oceny projektów międzynarodowych. Wnioski o finansowanie dwu- lub trójstronnych projektów badawczych we wszystkich dyscyplinach nauki są poddawane ocenie merytorycznej tylko w jednej z instytucji – agencji wiodącej. Rolę agencji wiodącej pełni wybrana instytucja, właściwa dla jednego z zespołów uczestniczących w danym projekcie. Wnioski te oceniane są wraz z pozostałymi wnioskami złożonymi konkursie, również tymi, które nie mają międzynarodowego charakteru.
Narodowe Centrum Nauki realizuje współpracę na podstawie procedury LAP w ramach programu Weave (konkursy Weave-UNISONO oraz OPUS + LAP). Podwaliny dla tej współpracy zostały stworzone w ramach współpracy między NCN i agencjami finansującymi badania naukowe z Austrii (FWF – Austrian Science Fund – Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung), Czech (GAČR - Czech Science Foundation – Grantová agentura České Republiky) oraz Słowenii (ARRS- Slovenian Research Agency – Javna agencija za raziskovalno dejavnost Republike Slovenije) w ramach programu CEUS-UNISONO.
Międzynarodowe sieci koordynowane przez NCN:
QuantERA (ERA-NET Cofund in Quantum Technologies) – sieć 41 organizacji finansujących badania z zakresu technologii kwantowych z 31 państw, koordynowana przez Narodowe Centrum Nauki. Głównym celem programu jest organizacja konkursów na międzynarodowe projekty badawcze. Na realizację programu QuantERA NCN pozyskało dwa granty z Komisji Europejskiej w łącznej wysokości ok 26,5 mln euro. Całościowy budżet programu to 89 mln euro.
CHANSE (Collaboration of Humanities and Social Sciences in Europe) – to koordynowany przez NCN program realizowany przez 27 instytucji finansujących badania naukowe z 24 krajów europejskich. W ramach programu ogłoszono konkurs na międzynarodowe projekty badawcze pt. Transformations: Social and cultural dynamics in the digital age. Na realizację programu CHANSE NCN pozyskało grant z Komisji Europejskiej w wysokości ok 10 mln euro. Całościowy budżet programu to ok 36,5 mln euro.
Polonez BIS:
Program POLONEZ BIS jest współfinansowany przez Komisję Europejską i Narodowe Centrum Nauki w ramach prestiżowego grantu Marie Skłodowska-Curie COFUND. Adresatami konkursu są naukowcy, którzy przyjeżdżają z zagranicy. Program gwarantuje zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy i fundusze na realizację własnych projektów badawczych w dowolnej dyscyplinie naukowej. W ramach programu do Polski przyjedzie 120 doświadczonych naukowców.
Fundusze EOG i Fundusze Norweskie:
NCN jest operatorem programu Badania podstawowe w III edycji funduszy EOG i funduszy norweskich. Na badania podstawowe przeznaczono 40% środków z obu Mechanizmów Finansowych (48,77 mln Euro), w tym badania polarne oraz nauki społeczne. Partnerem programu Badania po stronie darczyńców jest Norweska Rada Badań (Research Council of Norway). W ramach programu zostały ogłoszone następujące konkursy:
GRIEG – konkurs na polsko-norweskie projekty badawcze;
IdeaLab – innowacyjny interdyscyplinarny konkurs IdeaLab dla wykonawców z Polski, Norwegii, Islandii i Liechtensteinu na projekty badawcze odpowiadające na ważne wyzwania społeczne;
POLS – mobilnościowy konkurs w ramach funduszu małych grantów, dla naukowców z zagranicy chcących prowadzić badania w Polsce;
== Procedura oceny ==
NCN stosuje dwuetapowy system środowiskowej oceny wniosków (peer review) uwzględniający zarówno ocenę wartości i jakości samego projektu, jak i dorobku jego wykonawców. Oceny merytorycznej wniosków dokonują zespoły ekspertów i przebiega ona dwuetapowo.
I ETAP Wnioski są najpierw oceniane indywidualnie przez członków zespołów ekspertów, a decyzja o zakwalifikowaniu wniosku do kolejnego etapu jest podejmowana kolegialnie przez zespół podczas posiedzenia (panelu).
II ETAP Wnioski oceniają eksperci zewnętrzni i/lub przeprowadzana jest rozmowa kwalifikacyjna z kierownikiem projektu. Ostateczne decyzje o zakwalifikowaniu projektu do finansowania podejmuje ponownie zespół ekspertów, podczas drugiego posiedzenia panelowego.
== Nagroda Narodowego Centrum Nauki ==
Nagroda Narodowego Centrum Nauki ustanowiona została przez Radę NCN w lutym 2013 roku. Wyróżnienie otrzymują młodzi badacze za szczególne osiągnięcia naukowe w zakresie badań podstawowych. Nagroda przyznawana jest przez Kapitułę, w skład której wchodzi Dyrektor i Rada NCN oraz przedstawiciele fundatorów nagrody. Naukowcy otrzymują ją w trzech obszarach badawczych:
nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce;
nauki o życiu;
nauki ścisłe i techniczne.
Po raz pierwszy wyróżnienia wręczono 9 maja 2013 roku w Katowicach podczas obchodów Dni Narodowego Centrum Nauki. Kolejne edycje odbywały się co roku w październiku, w Krakowie. Poniższy spis oparto na stronie NCN.
== Zobacz też ==
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
Narodowa Agencja Wymiany Akademickiej
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Strona główna NCN
Narodowe Centrum Nauki w bazie instytucji naukowych portalu Nauka Polska (OPI).
|
wikipedia
|
Lista laureatów Nagrody Nobla związanych z Polską
Lista prezentuje laureatów Nagrody Nobla związanych z Polską. Ich związki z Polską definiowane są poprzez narodowość polską, urodzenie się na terytorium Polski, posiadanie obywatelstwa Polski lub posługiwanie się językiem polskim jako ojczystym (lub jednym z ojczystych).
== Polscy laureaci Nagrody Nobla ==
== Pozostali laureaci mający znaczące związki z Polską ==
== Nominowani do Nagrody Nobla (lista niepełna) ==
Lista obejmuje związane z Polską osoby nominowane do Nagrody Nobla wraz z rokiem nominacji w oparciu o oficjalne dane publikowane przez Komitet Noblowski. Na liście wyróżniono także nominacje dla osób, które w innych latach zostały zdobywcami nagrody Nobla (lista nagród w tabeli powyżej).
Komitet Noblowski może ujawnić nazwiska nominowanych po 50 latach od ich zgłoszenia. W 2022 r. udostępniono informacje o nominacjach w dziedzinie chemii i fizyki do 1970 r., w dziedzinie medycyny/fizjologii do 1953 r., w dziedzinie literatury do 1971 r., a w przypadku nagrody pokojowej do 1967 r.
Ponadto, 26 stycznia 2006 Sejm RP V kadencji przez aklamację przyjął uchwałę popierającą kandydaturę ks. Zdzisława Peszkowskiego do pokojowej Nagrody Nobla.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Ilu Polska ma noblistów? – Histmag.org [online], histmag.org [dostęp 2019-11-06] .
Rękopisy polskich laureatów Nagrody Nobla – kolekcja w bibliotece Polona
|
wikipedia
|
Podmiot w działalności naukowej lub badawczo-rozwojowej
Jednostka badawczo-rozwojowa (JBR) – podmiot gospodarczy prowadzący przedsiębiorstwo, który stanowi równocześnie szczególny typ placówki naukowej, specjalizujący się we wdrażaniu nowych technologii i ulepszaniu ich. Powołane zostały ustawą z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych z późniejszymi zmianami.
Od 1 października 2010 r.jednostki badawczo-rozwojowe działające na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych, które uzyskały kategorię 1, 2, 3, 4 lub 5 na podstawie przepisów ustawy z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki, stają się instytutami badawczymi w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych.
Jednostkami badawczo-rozwojowymi w rozumieniu ustawy są państwowe jednostki organizacyjne wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, tworzone w celu prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych.
== Zobacz też ==
spis instytutów badawczych w Polsce
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Pol-Int
Pol-Int – naukowa platforma internetowa umożliwiająca wymianę wiedzy oraz komunikację badaczom zajmującym się w sposób interdyscyplinarny zagadnieniami dotyczącymi Polski w szerokim rozumieniu – historią Polski, językiem polskim, kulturą, literaturą i sztuką oraz osiągnięciami polskich naukowców i twórców kultury. Platforma działa na płaszczyźnie międzynarodowej oraz pozwala na udostępnianie informacji z różnych dyscyplin naukowych. Pol-Int został stworzony przez Centrum Interdyscyplinarnych Studiów o Polsce (ZIP) na Uniwersytecie Europejskim Viadrina oraz Collegium Polonicum w Słubicach. ZIP powstał w czerwcu 2011 r. i od początku kierowany jest przez prof. Dagmarę Jajeśniak-Quast, która jest również dyrektorem i wydawcą platformy. Platforma współfinansowana jest przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej, Polsko-Niemiecką Fundację na rzecz Nauki oraz Uniwersytet Europejski Viadrina.
== Profil ==
Informacje
Platforma oferuje informacje naukowe z obszaru studiów o Polsce w języku polskim, angielskim oraz niemieckim: najnowsze publikacje, czasopisma i artykuły naukowe, recenzje, oferty pracy oraz stypendia, zapowiedzi konferencji oraz sprawozdania, a także call for papers. Pol-Int umożliwia prezentację własnych projektów, wymianę wiedzy oraz wyszukiwanie partnerów do badań. Forma blogu naukowego o nazwie „Salon” oferuje przestrzeń do dyskusji na aktualne tematy dotyczące Polski. Od kwietnia do listopada 2016 r. tematem przewodnim „Salonu” były „Interdyscyplinarne wymiary energii i środowiska w Europie Środkowej”.
Komunikacja
Pol-Int publikuje recenzje naukowe w trzech językach redagowane pod kierownictwem doświadczonych redaktorów, a także oferuje możliwość komentowania i prowadzenia dyskusji na najnowsze tematy z obszaru studiów o Polsce. Poprzez indywidualne profile naukowe oraz wspólne tematy badawcze naukowcy z różnych dyscyplin spotykają się w wirtualnym świecie, aby zaprezentować swoje projekty badawcze szerszej publiczności i udostępnić je za pośrednictwem newslettera.
Społeczność
Funkcjonowanie platformy Pol-Int możliwe jest dzięki międzynarodowej społeczności, która na bieżąco publikuje i wymienia się informacjami na temat aktualnych badań. Po zalogowaniu się na stronie Pol-Int użytkownicy mogą samodzielnie dodawać informacje naukowe, sprawozdania z konferencji oraz recenzje. W ramach „Salonu” odbywają się spotkania oraz dyskusje z udziałem międzynarodowych ekspertów, które dodatkowo wspierają dialog w wymiarze cyfrowym. Spotkania te przyczyniają się do integracji analogowego i cyfrowego świata nauki.
== Redakcja ==
Redakcja platformy osadzona we Frankfurcie nad Odrą publikuje wielojęzyczne recenzje dzięki współpracy z ok. 100 redaktorami i recenzentami wykonującymi swoją pracę nieodpłatnie. Zespół recenzuje rocznie ponad 150 nowych publikacji oraz artykułów naukowych. Redaktorzy koordynują przebieg pracy aż do opublikowania tekstu. Studia-o-Polsce.Interdyscyplinarnie utrzymuje poziom drukowanych czasopism naukowych. Organizowane corocznie warsztaty dla redaktorów oraz recenzentów służą optymalizacji przebiegu pracy oraz rozwojowi platformy internetowej.
== Partnerzy ==
Platforma Studia o Polsce.Interdyscyplinarnie współfinansowana jest głównie ze środków Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki, Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej oraz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Partnerami Pol-Int są liczne instytucje z Polski, Niemiec, USA oraz Wielkiej Brytanii:
Archiwum Karla Dedeciusa
Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie
Centrum Interdyscyplinarnych Studiów o Polsce
Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy’ego Brandta
Centrum Studiów Polonoznawczych im. Aleksandra Brücknera
Collegium Polonicum
Cosmopolitan Review
Deutsches Polen-Institut (pol. Niemiecki Instytut Kultury Polskiej)
East Central European Center of the Columbia University
Geisteswissenschaftliches Zentrum Geschichte und Kultur Ostmitteleuropas (pol. Instytut Historii i Kultury Europy Wschodniej im. Leibniza)
Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung (pol. Instytut Herdera w Marburgu)
H-Soz-Kult
Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego
Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk
Instytut Śląski w Opolu
Instytut Zachodni
Muzeum Historii Polski
Ośrodek Badań nad Mediami
Polish Studies Association
Polskie Towarzystwo Historyczne Kraków
Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy
Programme on Modern Poland, St. Antony´s College, University of Oxford
Projekt Nauka. Fundacja na rzecz promocji nauki polskiej
Uniwersytet Europejski Viadrina we Frankfurcie nad Odrą
Viadrina Center B/ORDERS IN MOTION
Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Studia-o-Polsce.Interdyscyplinarnie (Pol-Int)
|
wikipedia
|
Polska Technologia Górnicza
Polska Technologia Górnicza (Poltegor) – przedsiębiorstwo badawczo-projektowe we Wrocławiu działające w latach 1950–1981.
== Historia ==
Przedsiębiorstwo powstało w 1950 roku jako wrocławski oddział Centralnego Biura Projektów Przemysłu Węglowego w Katowicach. W 1955 przekształcono je w samodzielne Dolnośląskie Biuro Projektów Górniczych, które w 1957 przejęło obowiązki generalnego projektanta przemysłu węgla brunatnego. W 1971 stało się instytucją wiodącą w pracach naukowo-badawczych i projektowaniu dla górnictwa odkrywkowego wszelkich kopalin. Zmieniono wówczas nazwę na Centralny Ośrodek Badawczo-Projektowy Górnictwa Odkrywkowego Poltegor.
W roku 1981 firma przeniosła się do nowej siedziby w wieżowcu przy ulicy Powstańców Śląskich 95 we Wrocławiu i podzieliła się na dwie firmy: Poltegor-Projekt oraz Poltegor-Instytut. W 1992 firma Poltegor-Projekt została sprywatyzowana i przekształcona w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.
Po sprzedaży w 2006 roku siedziby spółki przy ulicy Powstańców Śląskich, Poltegor-Projekt przeprowadził się do nowo wybudowanego obiektu przy ulicy Wyścigowej, a Poltegor-Instytut na ulicę Parkową.
|
wikipedia
|
Punktoza
Punktoza – pejoratywne i slangowe określenie zjawiska polegającego na tym, że naukowcy skupiają się na działaniach o niskiej wartości naukowej przynoszących dużo punktów w systemach oceny, awansów lub nagród, zamiast poświęcać się rzetelnej pracy. W takim ujęciu punktoza oznacza stan, w którym otrzymywanie punktów za dorobek naukowy przestało być metodą oceny pracy naukowej, a stało się jej celem. Morfem -oza sugeruje, że punktoza jest chorobą.
Punktoza jest efektem systemu oceny naukowców opartego na ilościowym podejściu do ich produktywności mierzonej różnymi wskaźnikami i parametrami. W efekcie wyniki badań naukowych nie mają wartości dodanej, a artykuły publikowane są bez znaczącego wysiłku. Ma to kształtować wśród naukowców postawy koniunkturalizmu. Prowadzi to do niekorzystnych zjawisk. Jednym z nich jest wielokrotne publikowanie przez danego badacza w różnych czasopismach tego samego tekstu (tzw. krojenie salami) pod nieznacznie zmienionym tytułem. Kolejnym jest publikowanie wielu publikacji, ale o niskiej jakości. Innym jest gościnne autorstwo, czyli podpisywanie danej publikacji przez wielu autorów, mimo braku faktycznego wkładu części z nich, by jak najwięcej osób mogło uzyskać punkty (artykuł w czasopiśmie za 50 punktów podpisany przez 7 naukowców przynosi w sumie 350 punktów). Kolejnym negatywnym zjawiskiem jest niekiedy faworyzowanie przez systemy oceny publikacji w języku angielskim nad narodowym. W efekcie badacz, który skupił się na napisaniu jednego artykułu o wysokiej wartości opublikowanego w czołowym czasopiśmie, może uzyskać mniej punktów niż naukowcy chcący uzyskać jak najwięcej punktów. Prowadzi to do dyskryminacji, a w dłuższej perspektywie do zaniku badań w dziedzinach trudno mierzalnych, które trudno parametryzować obecnie istniejącymi narzędziami (dotyczy to przede wszystkim humanistyki). Parametryzacja jest krytykowana także za brak konsekwencji i uznaniowe przyznawanie dużej liczby punktów określonym czasopismom, na przykład „Pamięci i Sprawiedliwości”. Niektórzy zwracają jednak uwagę, że punktoza może wynikać nie tylko z konstrukcji systemów oceny okresowej pracowników naukowych, ale też może być niezamierzonym efektem przekonań części naukowców, którzy wierzą, że pracę naukową należy skrupulatnie mierzyć i obiektywnie oceniać za pomocą punktowych wskaźników.
Warunkiem powstania punktozy jest funkcjonowanie parametrycznego systemu ewaluacji nauki oraz dezinstytucjonalizacja misji badawczej uczelni poprzez nadmierne skupienie na dydaktyce. Nie jest tworzona intencjonalnie, jednak jej legitymizacja wynika z istoty funkcjonowania systemu, który za naukowe uznaje tylko artykuły publikowane w czasopismach uznanych za naukowe według reguł systemu (w Polsce listę czasopism zatwierdza Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego). Z innej perspektywy nastawienie na zdobywanie punktów krytykowane jest za nadmierne skupianie się na działalności naukowo-badawczej, przez co nauczanie, czyli druga tradycyjna rola uczelni staje się nieważne.
Chociaż zjawisko punktozy jest krytykowane przez środowisko naukowe w Polsce, jednocześnie sama parametryzacja wyników nauki uznawana jest, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia, za potrzebną metodę oceny dorobku naukowego. Przeciwników reformy polskiej nauki (zwłaszcza tzw. ustawy 2.0), wśród której elementów jest ewaluacja dorobku naukowego opartego na parametryzacji, określa się niekiedy mianem „leśnych dziadków”.
Podobne do punktozy znaczenie ma także sformułowanie „publikuj albo giń” (ang. publish or perish) czy „scopusoza” (od Scopusa, nazwy bazy artykułów naukowych). Wiążą się z nią również pojęcia „grantoza” (ubieganie się o granty wyłącznie w celu uzyskania jak największej liczby pieniędzy, nie zaś prowadzenia badań) czy „impaktoza” (ocena poziomu produktywności naukowca jedynie przez pryzmat jego najlepszych publikacji). W środowisku naukowców rosyjskojęzycznych funkcjonują pojęcia „bałłomanija” („punktomania”) i „grantomanija” („grantomania”). „Punktoza” jest hiponimem w stosunku do słowa „punktomania”.
Punktoza nie jest problemem typowo polskim, jest to wyzwanie, z którym mierzy się cały współczesny świat nauki. Problemy wynikające z punktozy, rozumianej jako ocenianie jakości badań prowadzonych przez indywidualnych badaczy i instytucje badawcze jedynie w formie liczbowych wskaźników (np.: journal impact factor, liczba cytowań, indeks Hirscha), podobnych do tendencyjnych wskaźników kluczowych efektywności, są coraz szerzej dostrzegane i krytykowane w świecie nauki jako szkodliwe.
Mimo iż część społeczności uczonych uznaje liczbowe wskaźniki bibliometryczne za miarę jakości nauki, szereg inicjatyw wskazuje, że jest to przekonanie błędne.
== Zobacz też ==
konferencje drapieżne
wydawnictwa drapieżne
lista filadelfijska
naukometria
wskaźnik cytowań
wskaźnik Hirscha
autoplagiat
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
JacekJ. Matuszewski JacekJ., Kudrycyzacja, czyli poniewieranie nauki przez biurokrację, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, 2015, s. 211–231, ISSN 1733-0335 [dostęp 2020-09-26] .
|
wikipedia
|
Rada Młodych Naukowców
Rada Młodych Naukowców (RMN) – zespół opiniodawczo-doradczy Ministra Nauki i Edukacji; istnieje od 1 lutego 2010 r. RMN zajmuje się przede wszystkim opiniowaniem projektów aktów prawnych opracowywanych w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz przygotowywaniem własnych propozycji zmian w zakresie polityki naukowej państwa, tak aby sprzyjały one rozwojowi kariery młodych naukowców i osób rozpoczynających karierę naukową.
Członkowie Rady do 2018 roku byli powoływani na okres kadencyjny. 1 marca 2018 r. rozpoczęła się VI kadencja Rady Młodych Naukowców, która w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce działała do 30 października 2018 r.
Szósta kadencja Rady Młodych Naukowców działała na podstawie zarządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 31 października 2018 r. w sprawie powołania zespołu doradczego – Rady Młodych Naukowców. Siódma kadencja RMN została powołana na okres od 1 października 2021 do 30 września 2023 roku.
Pracami Rady Młodych Naukowców kieruje przewodniczący powoływany przez ministra. Do zadań przewodniczącego należy w szczególności: zwoływanie posiedzeń Rady, ustalanie porządku obrad oraz prowadzenie posiedzeń; przydzielanie członkom Rady zadań; zapraszanie na posiedzenia Rady osób, których kwalifikacje, wiedza lub doświadczenie mogą być przydatne w pracach Rady; wnioskowanie do ministra o zlecenie opracowania analiz lub opinii na potrzeby prac Rady.
== Zadania ==
Do zadań Rady Młodych Naukowców należy:
identyfikowanie barier rozwoju kariery młodych naukowców;
przygotowywanie propozycji rozwiązań wspierających rozwój kariery młodych naukowców;
podejmowanie działań na rzecz upowszechniania wśród młodych naukowców informacji o systemie finansowania szkolnictwa wyższego i nauki;
podejmowanie działań wspierających nawiązywanie i pogłębianie współpracy młodych naukowców z przedstawicielami gospodarki oraz podmiotami wdrażającymi innowacyjne rozwiązania w nauce lub gospodarce;
upowszechnianie w środowisku akademickim i naukowym postanowień Europejskiej Karty Naukowca oraz Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych;
sporządzanie opinii w sprawach zleconych przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki, zwanego dalej „Ministrem”.
== Osiągnięcia ==
Rada Młodych Naukowców doprowadziła m.in. do:
zmiany regulaminów programach w Iuventus Plus, Diamentowy Grant, Mobilność Plus;
zmiany definicji młodego naukowca;
wprowadzenia zmian w wymogach habilitacyjnych;
zwolnienia stypendiów dla wybitnych młodych naukowców z podatku;
zwolnienia stypendiów w ramach programu Erasmus+ z podatku;
wprowadzenia programu Sonata Bis w Narodowym Centrum Nauki;
możliwości zatrudniania personelu pomocniczego w programach Sonata Bis i Maestro;
możliwości obniżenia pensum dydaktycznego w programach Sonata i Sonata Bis.
Rada Młodych Naukowców zorganizowała również cykl seminariów szkoleniowo-dyskusyjnych pn. „Mechanizmy finansowania badań młodych naukowców w Polsce”, a także Forum Młodych Uczonych „Od młodego naukowca do laureata Nagrody Nobla”. Prócz powyższego Rada Młodych Naukowców m.in. zdiagnozowała problem związany z powrotami polskich naukowców do kraju po dłuższych stażach zagranicznych realizowanych w ramach studiów magisterskich, doktoranckich i projektów typu post-doc, przeprowadziła badanie opinii młodych naukowców na temat rzetelności konkursów przeprowadzanych na polskich uczelniach, czego pokłosiem było opublikowanie "Karty dobrych praktyk w zatrudnianiu młodych naukowców", 14 września 2018 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku zorganizowała z Narodową Agencją Wymiany Akademickiej warsztaty dla wnioskodawców w programach NAWA, uczestniczyła w charakterze eksperta w konsultacjach projektu realizowanego przez Krajową Reprezentację Doktorantów pt. "Szkoła doktorska – jak się to robi?".
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
rmn.org.pl – strona internetowa Rady Młodych Naukowców
|
wikipedia
|
Rocznik ludowy
Rocznik ludowy – pismo Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego w Krakowie, istnieje od 1994 r., wydano 15 numerów.
== Rocznik ludowy ==
Redakcja: prof. Stanisław Palka (przewodniczący Kolegium), dr Kazimierz Baścik, dr Jarosław Bomba, Ewa Borowiec, Józef Ciućka, Jadwiga Duda, Bartłomiej Gołek (red. naczelny), Bogusław Hajduk, Eugeniusz Madejski, Mieczysław Nowakowski, Bogumił Tryjański, Anna Żelawska.
Tematyka Rocznika obejmuje problemy ruchu ludowego, zamieszczane są artykuły z konferencji organizowanych przez Towarzystwo, inne teksty, wspomnienia osób zasłużonych, sprawozdania z działalności TN-K oraz recenzje wartościowych prac.
Trzykrotnie - w ciągu tych trzydziestu lat istnienia czasopisma - omawiano postać patrona Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego Oddziału w Krakowie im. Włodzimierza Tetmajera (ur. 31 grudnia 1861 w Harklowej, zm. 26 grudnia 1923 w Krakowie)
w nr. 2 z 1995 r., z okazji 70. rocznicy śmierci tego pisarza i malarza,
w nr. 16/17 z roku 2018 - teksty wystąpień na konferencji zorganizowanej w krakowskim magistracie z okazji 100-lecia wystąpienia Tetmajera w parlamencie wiedeńskim z doniosłym głosem o wolną Polskę,
i w nr. 20/21 z roku 2023, na stulecie jego śmierci, czyli w Roku Tetmajera.
Teksty tam zamieszczone prezentują pogłębioną analizę Włodzimierza Tetmajera jako wybitnego literata, malarza i polityka-patrioty - współtwórcy niepodległej Polski.
Każdy zresztą numer miał jeden lub kilka tematów wiodących:
1994-1. O ekologii
1995-2. O Tetmajerze
1996-3. Stulecie ruchu ludowego
2000-4. Ludowcy w II RP i reformy oświaty
2003-5. Kółka Rolnicze i reforma edukacji
2005-6. Kultura i edukacja
2006-7. Kultura i kształcenie
2008-8. Problemy społeczne
2009-9. Edukacja
2011-10,11. Oświata, ekonomia, historia
2014-12,13. Oświata, ekonomia, historia
2016-14,15. Kultura, oświata, historia
2018-16,17. Oświata, kultura ludowa, Tetmajer
2020-18,19. Edukacja, polska wieś, kultura ludowa
2023-20,21. Tetmajer, Kultura ludowa, pedagogika, historia.
== Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne ==
Założone w 1992 r. Towarzystwo jest organizacją inteligencji ludowej, która nawiązuje do tradycji poprzedniczki z okresu międzywojennego. Główny cel to animowanie środowisk naukowych, twórczych i inteligenckich w kraju i za granicą, w szeroko pojętej działalności społecznej i kulturalnej polegającej na krzewieniu kultury i postępu społeczno-gospodarczego obejmującego aspiracje warstw ludowych i łączenie ich z potrzebami całego narodu; prowadzenie badań nt. ekorozwoju, wsi i rolnictwa oraz ekohumanistycznych czynników rozwoju społeczeństwa i ich zagrożeń; sprawowanie mecenatu wobec młodzieży ze środowisk wiejskich i małomiasteczkowych w osiąganiu jej celów edukacyjnych i pomoc młodym naukowcom, adeptom sztuki, absolwentom szkół w podejmowaniu pracy w tych środowiskach; wspieranie twórczości naukowej, literackiej i artystycznej związanej z kulturą ludową.
Władze: Gmitruk (prezes), Kazimierz Baścik (I wiceprezes), Mirosław Kula (II wiceprezes), Mirosława Bednarzak-Libera, Romuald Turkowski, Stanisław Gmitruk, Mieczysław Adamczyk.
LTN-K wydaje periodyki: „Myśl Ludowa” oraz „Rocznik Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego Oddział w Krakowie”. Są one wizytówką działalności naukowej Towarzystwa.
== Linki zewnętrzne ==
Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne
|
wikipedia
|
Rok Nauki Polskiej
Rok Nauki Polskiej – ogłoszony w 1972 roku, a obchodzony przez cały 1973 rok. W jego ramach zorganizowano obchody: 100 rocznicy powstania Akademii Umiejętności, 200 rocznicy powstania KEN, 500 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika oraz obrady II Kongresu Nauki Polskiej.
== Historia ==
Z inicjatywy PAN rok 1973 ogłoszono Rokiem Nauki Polskiej. Przypadały w nim bowiem 3 ważne rocznice: 500–lecie urodzin Kopernika, 200 rocznica powstania Komisji Edukacji Narodowej i 100 rocznica powstania Akademii Umiejętności. Częścią Roku Nauki Polskiej były obchody Roku Kopernikańskiego. W ramach obchodów w dniach 26–29 czerwca odbył się II Kongres Nauki Polskiej. 12 grudnia 1972 roku w Krakowie podczas zgromadzenia ogólnego PAN zainaugurowała obchody roku kopernikańskiego i 100 lecia powstania Akademii Umiejętności.
== Rok Kopernikański ==
W 1973 roku przypadała 500 rocznica urodzin Mikołaja Kopernika. Już w 1967 roku Rada Ministrów podjęła decyzję o organizacji obchodów. Założono w nim, że 19 lutego 1973 będzie miała miejsce w Toruniu inauguracja Roku Kopernikańskiego. W ramach obchodów zorganizowano kongresy i sesje naukowe, nadano imię Kopernika uczelniom, statkom i hotelom, odsłonięto kilka pomników, a w Domu Kopernika w Toruniu otwarto muzeum.
== 100 rocznica powstania Akademii Umiejętności ==
14 grudnia 1972 roku krakowski Oddział PAN i Zakład Historii Nauki i Techniki PAN w Krakowie zorganizowały I sesję naukową z okazji obchodów 100 rocznicy powstania Akademii Umiejętności. W jej ramach zorganizowano oprócz ogólnej sesje związane z naukami medycznymi, naukami ścisłymi, przyrodniczymi i nauką o Ziemi. Wystawę związaną z obradami zorganizowano w Bibliotece Akademii Rolniczej.
II sesja poświęcona wkładowi Polskiej Akademii Umiejętności w rozwój nauk humanistycznych i społecznych została zorganizowana przez Oddział Polskiej Akademii Nauk w Krakowie w dniach 3–4 maja 1973 roku. Dzień wcześniej, 2 maja otwarto w Krzysztoforach wystawę „W stulecie założenia Akademii Umiejętności” przygotowaną przez bibliotekę krakowskiego oddziału PAN i Muzeum Historyczne. Pokazano na niej oryginalne dokumenty w tym korespondencję AU z Pasteurem czy Marią Skłodowską-Curie.
== 200 rocznica powstania Komisji Edukacji Narodowej ==
14 października 1972 roku w Warszawie odbyło się pierwsze spotkanie komitetu organizacyjnego na czele którego stanął ówczesny minister oświaty Jerzy Kuberski. W ramach obchodów zaplanowano upowszechnienie tradycji Komisji Edukacji Narodowej i popularyzację jej dorobku, doskonalenie pracy szkół i rozwoju oświaty, integrację nauki i oświaty, popularyzację zawodu nauczyciela, upowszechnienie kultury pedagogicznej w społeczeństwie oraz czyny społeczne na rzecz szkoły i oświaty.
W ramach popularyzacji tradycji KEN zorganizowano prawie 6 tysięcy wystaw, w tym 2 centralne: w Domu Nauczyciela w Warszawie i w Muzeum Narodowym w Warszawie oraz ponad 1,5 tysiąca sesji naukowych, sympozjów i dyskusji.
W 1972 roku zmieniono termin obchodów Dnia Nauczyciela na 14 października czyli w rocznicę utworzenia Komisji Edukacji Narodowej. Została ustanowiona Nagroda im. Komisji Edukacji Narodowej za wybitne osiągnięcia w dziedzinie oświaty i wychowania, a instytucje i osoby fizyczne za zasługi dla rozwoju oświaty mogły otrzymać przyznawany przez ministra oświaty medal pamiątkowy z okazji 200 rocznicy utworzenia Komisji Edukacji Narodowej (wydany w nakładzie 1800 egzemplarzy).
== II Kongres Nauki Polskiej ==
Decyzję o zwołaniu kongresu podjęto w 1969 roku. Początkowo planowano zwołać go w 1971 roku, potem jesienią 1972 roku. Ostatecznie II Kongres Nauki zorganizowano w Warszawie w dniach 26–29 czerwca 1973 roku. W skład komitetu organizacyjnego weszło 93 przedstawicieli wszystkich dziedzin nauki, przedstawiciele administracji państwowej i instytucji związanych z nauką.
W obradach, które toczyły się w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie uczestniczyło 2751 osób z kraju oraz 83 z zagranicy. Kongresu otworzył prezes Polskiej Akademii Nauk Włodzimierz Trzebiatowski, pełniący funkcję przewodniczącego Komitetu Organizacyjnego. W inauguracji obrad uczestniczyli m.in. I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński, prezes Rady Ministrów Piotr Jaroszewicz. W kolejnych dniach obrady toczyły się w 17 sekcjach nauk: matematycznych, fizycznych, chemicznych, elektrycznych, o ziemi i górnictwie, rolniczych i leśnych, inżynieryjno- budowlanych, biologicznych, medycznych, politycznych i społecznych, ekonomicznych, demograficznych, statystycznych oraz organizacji i zarządzania, historycznych, o literaturze, języku i sztuce oraz informatyki, automatyki i pomiarów, mechaniki, architektury i urbanistyki, podstaw budowy maszyn i urządzeń, metalurgii i metaloznawstwa. Hasło kongresu brzmiało „Nauka w służbie narodu”.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Solaris (synchrotron)
SOLARIS – jedyny synchrotron w środkowo-wschodniej części Europy, zbudowany w Krakowie w Polsce w 2015 roku przez Narodowe Centrum Promieniowania Synchrotronowego SOLARIS, jednostkę pozawydziałową Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Synchrotron SOLARIS to akcelerator elektronów oraz nowoczesne urządzenie badawcze generujące promieniowanie elektromagnetyczne w szerokim zakresie od podczerwieni do promieniowania rentgenowskiego. Synchrotron przyspiesza wiązkę elektronów do energii 1,5 GeV, umożliwiając, z zastosowaniem undulatora, otrzymanie promieniowania synchrotronowego o energii fotonu z zakresu miękkiego promieniowania rentgenowskiego (linia PEEM/XAS, do 2000 eV) lub dalekiego ultrafioletu (linia UARPES, 8 - 100 eV). Przeznaczone jest do badań w wielu dziedzinach nauki, m.in. w biologii, fizyce, chemii, medycynie, archeologii, historii sztuki.
Budynek, w którym znajduje się synchrotron, zlokalizowany jest na terenie Kampusu 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sąsiaduje on z podstrefą specjalnej strefy ekonomicznej zarządzanej przez Krakowski Park Technologiczny.
Nazwa synchrotronu SOLARIS pochodzi od powieści Stanisława Lema, który mieszkał i pracował w Krakowie.
== Historia ==
Starania związane z powstaniem polskiego synchrotronu rozpoczęły się w 1998 roku, gdy grono profesorów z Instytutu Fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej, w tym również członków Polskiego Towarzystwa Promieniowania Synchrotronowego, wystąpiło do ówczesnego Komitetu Badań Naukowych z inicjatywą budowy synchrotronu oraz utworzenia Narodowego Centrum Promieniowania Synchrotronowego.
Formalny wniosek w sprawie budowy polskiego źródła promieniowania synchrotronowego wpłynął do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2006 r.. W 2009 r. Uniwersytet Jagielloński podpisał umowę o współpracy ze szwedzkim laboratorium MAX-Lab, działającym przy Uniwersytecie w Lund. Porozumienie zakładało budowę dwóch bliźniaczych ośrodków promieniowania synchrotronowego: w Polsce i w Szwecji. Projekty synchrotronów wykorzystywały rozwiązania technologiczne opracowane przez szwedzkich naukowców i inżynierów.
W kwietniu 2010 r. Uniwersytet Jagielloński podpisał umowę z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego na dofinansowanie projektu „Narodowe Centrum Promieniowania Elektromagnetycznego dla celów badawczych (etap I)”. Źródłem funduszy był Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Budynek, w którym mieści się synchrotron, powstał w okresie od stycznia 2012 r. do maja 2014 r. W 2014 r. zakończyły się prace instalacyjne urządzeń, m.in. elektromagnesów oraz komór próżniowych. W czerwcu 2015 r. zespół fizyków z SOLARIS wprowadził wiązkę elektronów do pierścienia synchrotronu i zobaczył pierwsze światło przy wyjściu do linii badawczych. We wrześniu 2015 r. odbyło się uroczyste otwarcie Narodowego Centrum Promieniowania Synchrotronowego SOLARIS.
Pierwsi użytkownicy linii badawczych rozpoczęli badania w październiku 2018 r.
1 marca 2019 roku na Pierwszym Zjeździe Konsorcjum Kriomikroskopii, organu skupiającego specjalistów biologii strukturalnej z całej Polski, podjęto oficjalną decyzję o otwarciu na terenie SOLARIS Krajowego Centrum Kriomikroskopii Elektronowej. Sercem Centrum Kriomikroskopii stały się dwa najwyższej generacji kriomikroskopy elektronowe, które z uwagi na wysoką rozdzielczość i metodę pomiarową, rewolucjonizują biologię strukturalną.
== Budowa i działanie ==
Synchrotron jest akceleratorem elektronów, jego głównymi częściami są akcelerator liniowy i pierścień akumulacyjny.
Pierwszym elementem akceleratora jest działo elektronowe, składa się ono z katody z tlenku baru emitującej elektrony oraz wstępnego akceleratora w postaci wnęki rezonansowej formującej paczki elektronów i przyspieszającej je do energii 2,8 MeV. Tak uformowane paczki elektronów trafiają do akceleratora liniowego (liniaka) o długości 40 m, przyspiesza on elektrony do energii do 600 MeV. Liniak składa się z sześciu struktur przyspieszających, między którymi są sekcje formujące i korygujące tor wiązki elektronów. Elektrony są wstrzykiwane do pierścienia akumulacyjnego przez zespół urządzeń określanych jako linia transferowa.
Pierścień akumulacyjny jest głównym akceleratorem w centrum SOLARIS. Układ w postaci pierścienia składa się z 12 sekcji zakrzywiających (DBA) tor ruchu i formujących wiązkę. Każda z tych sekcji składa się z magnesów dipolowych zakrzywiających oraz kwadrupolowych i sekstupolowych ogniskujących wiązkę. Sekcje zakrzywiające przedzielone są sekcjami prostymi. W dwóch sekcjach prostych zainstalowane są urządzenia przyspieszające i formatujące wiązki. W 10 można wstawić undulatory i wiglery, tworzące promieniowanie synchrotronowe. Uzyskane promieniowanie jest przesyłane do urządzeń określanych jako linie badawcze.
== Parametry pierścienia akumulacyjnego SOLARIS ==
Ważniejsze parametry pierścienia akumulacyjnego SOLARIS:
Obwód pierścienia: 96 m
Energia elektronów: 1,5 GeV
Prąd: 500 mA
Główna częstotliwość: 99,91 MHz
Maksymalna liczba paczek elektronowych: 32
Emitancja horyzontalna (bez UW): 6 nm rad
Sprzężenie: 1%
Dostrojenie Qx, Qy: 11,22; 3,15
Naturalna chromatyczność ξx, ξy: -22,96, -17,14
Skorygowana chromatyczność ξx, ξy: +1, +1
Rozmiar wiązki (centrum sekcji prostej) σx, σy: 184 μm, 13 μm
Rozmiar wiązki (centrum dipola) σx, σy: 44 μm, 30 μm
Liczba sekcji prostych dla urządeń: 10
Liczba sekcji prostych technicznych: 2
Kompakcja pędu: 3,055 x 10-3
Całkowity czas życia elektronów: 13 h.
== Linie badawcze synchrotronu SOLARIS ==
Synchrotron SOLARIS rozpoczął funkcjonowanie z dwiema liniami badawczymi, w roku 2022 jest już 5 działających linii:
PIRX (ang. Premiere InstRument for Xas) (dawniej XAS) – linia badawcza wykorzystująca promieniowanie synchrotronowe emitowane przez magnes zakrzywiający. Linia dedykowana jest do pomiarów spektroskopowych i mikroskopowych w zakresie miękkiego promieniowania rentgenowskiego (100-2000 eV). Technika wykorzystuje zjawiska rezonansowej absorpcji rentgenowskiej, naturalnego dichroizmu liniowego (XNLD), magnetycznego dichroizmu kołowego (XMCD) i magnetycznego dichroizmu liniowego (XMLD). Linia znajduje swoje zastosowanie w szerokim zakresie badań takich, jak badania właściwości magnetycznych materiałów, nadprzewodników, cienkich warstw, w fizyce materiałowej i fizyce powierzchni oraz materiałów domieszkowanych.
URANOS (ang. Ultra Resolved ANgular phOtoelectron Spectroscopy) (dawniej UARPES) – linia dostarcza fotony w zakresie próżniowego ultrafioletu. Dostępnymi technikami na linii badawczej jest ARPES (Angle-Resolved Photoemission Spectroscopy), dyfrakcja elektronów niskiej energii (MCP-LEED) oraz spektroskopia elektronów Augera (AES). Technika ARPES pozwala na pomiar trzech fundamentalnych dla elektronów parametrów: energii, pędu i spinu. Tym samym pozwala na pełny opis elektronowej struktury materii. Stosowana jest m.in. w badaniach nowych materiałów elektronicznych, nanostruktur, w fizyce nadprzewodników i półprzewodników.
PHELIX – linia wykorzystuje miękkie promieniowanie rentgenowskie wytwarzane przez undulator typu APPLE II z magnesami stałymi. Undulator ten pozwala na otrzymanie zmiennej polaryzacji światła- liniowej, kołowej i eliptycznej. Linia umożliwia spektroskopowe badania absorpcyjne. Dostępnymi technikami badawczymi na linii są: spektroskopia fotoemisyjna PES (ang. photoemission spectroscopy) oraz XAS. Zastosowanie: w badaniach nowych materiałów (spintronika, magnetoelektronika, izolatory topologiczne) oraz cienkich warstw i wielowarstw. Stacja badawcza wyposażona jest w komorę próżniową do preparacji próbek z możliwością wygrzewania i dozowania gazów, oraz komorę łupaczki mechanicznej umożliwiającą precyzyjne łupanie próbek.
DEMETER (ang. Dual Microscopy and Electron Spectroscopy Beamline) – linia wykorzystuje miękkie promieniowanie rentgenowskie o zmiennej polaryzacji emitowane przez undulator EPU (ang. elliptically polarizing undulator). Linia posiada dwie stacje końcowe: skaningowy transmisyjny mikroskop rentgenowski STXM oraz fotoemisyjny mikroskop elektronowy PEEM. Zastosowanie: badania uporządkowania magnetycznego i struktury domenowej, obrazowanie chemiczne z bardzo wysoką rozdzielczością oraz spektroskopia biomolekuł.
ASTRA - dawniej SOLABS – linia spektroskopii absorpcyjnej promieniowania rentgenowskiego, dla której źródłem promieniowania jest magnes zakrzywiający. Zastosowanie: do badań materiałowych, badania lokalnej struktury stopów, katalizatorów jednoatomowych, nano-cząstek, analizy funkcji centrów aktywnych w metaloproteinach, specjacji chemicznych pierwiastków toksycznych, badania technologii produkcji farb w obrazach historycznych i ceramiki renesansowej.
=== Linie badawcze w budowie ===
W trakcie budowy są linie
SOLCRYS – linia do badań strukturalnych, która będzie wykorzystywać twarde promieniowanie rentgenowskie (do 25 keV), a źródłem promieniowania jest wiggler nadprzewodzący. Techniki badawcze na linii to dyfrakcja promieniowania X na monokryształach (krystalografia białek), mało-kątowe rozpraszanie promieniowania X (SAXS) oraz dyfraktometria proszkowa. Zastosowanie: w badaniach strukturalnych (materiały biologiczne, makromolekularne, farmaceutyczne, krystaliczne, etc.) oraz wykonywanych w ekstremalnych warunkach (wysokie ciśnienie, temperatura), badania nanomateriałów, polimerów, ciekłych kryształów, białek błonowych, wirusów, błon biologicznych i kwasów nukleinowych, sit molekularnych. Linia jest uruchamiana w 2022 r.
CIRI (ang. Chemical InfraRed Imaging) – dawniej SOLAIR – linia badawcza mikroskopii absorpcyjnej w zakresie podczerwieni wraz z obrazowaniem. Źródłem promieniowania jest magnes zakrzywiający. Linia będzie posiadała dwie stacje końcowe: mikroskop z promieniowaniem w podczerwieni z transformatą Fouriera oraz mikroskop do nano-spektroskopii w podczerwieni sprzężonej z mikroskopią sił atomowych i skaningową mikroskopią bliskiego pola (obrazowanie AFM-SNOM-FTIR). Zastosowanie: w biomedycynie, nanotechnologii, naukach o środowisku i wielu innych dziedzinach. Planowane badania umożliwią między innymi ukierunkowanie syntezy potencjalnych leków i ich projektowanie.
POLYX – linia badawcza będzie umożliwiać wysokorozdzielcze multimodalne obrazowanie w zakresie twardego promieniowania rentgenowskiego. Źródłem promieniowania jest magnes zakrzywiający. Dostępnymi technikami będą: rentgenowska mikroanaliza fluorescencyjna (micro-XRF), spektroskopia progu absorpcji promieniowania X (micro-XAFS) oraz mikro-tomografia komputerowa (micro-CT). Zastosowanie: testowanie nowych rozwiązań dotyczących optyki rentgenowskiej i detektorów, badania próbek słabo absorbujących, np. materiałów biologicznych, uzyskiwanie informacji głębokościowej o rozkładzie pierwiastkowym, badania morfologiczne obiektów, trójwymiarowe obrazowanie lokalnej struktury atomowej itp.
Docelowo na hali eksperymentalnej synchrotronu SOLARIS znajdzie się kilkanaście linii badawczych. Łącznie będą one wyposażone w około trzydzieści stanowisk pomiarowych.
== Parametry budynku ==
Powierzchnia budynku – 8000m2
Powierzchnia hali wraz z pierścieniem – 3000 m²
Wysokość całego budynku – 19,7 m
Wysokość budynku nad powierzchnią ziemi – 12,5 m
Hala – 3,2 m poniżej poziomu terenu
Tunel liniaka oraz tunel technologiczny – 7,7 m poniżej poziomu terenu
Tunel liniaka – długość 110 m, szerokość 4,15 m
Tunel technologiczny – długość 110 m, szerokość 5,20 m.
== Badania ==
Dostęp do SOLARIS jest bezpłatny dla naukowców prowadzących badania niekomercyjne. Dla użytkowników synchrotronu powstał specjalny portal DUO (Digital User Office), przez który mogą składać wnioski o czas badawczy.
Możliwe są także badania komercyjne.
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Strona internetowa Narodowego Centrum Promieniowania Synchrotronowego Solaris
Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Promieniowania Synchrotronowego
Karolina Głowacka, Marek Stankiewicz i Adriana Wawrzyniak, Synchrotron Solaris – potężne narzędzie polskiej nauki, kanał „Radio Naukowe” na YouTube, 2 marca 2023 [dostęp 2023-09-21].
|
wikipedia
|
SYNABA
SYNABA – internetowa baza danych, zawierająca dane o pracach naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych, rozprawach doktorskich i habilitacyjnych oraz o ekspertyzach naukowych, wykonanych w polskich jednostkach naukowych i badawczo-rozwojowych.
Baza danych SYNABA jest dostępna na portalu Nauka Polska.
Udostępniane są dane wprowadzane do bazy od roku 1999. W roku 2012 baza danych zawierała ponad 100 tysięcy opisów.
Opis pracy zawiera:
daty rozpoczęcia i zakończenia (przerwania)
tytuł pracy
informacje o kierowniku oraz innych autorach pracy
informacje o jednostce, w której wykonano pracę
informacje o jednostce zamawiającej pracę
informacje o jednostce pierwszego wdrożenia efektów pracy
krótką charakterystykę pracy
słowa kluczowe związane z tematem wykonanej pracy
ofertę wykorzystania efektów pracy
opisy bibliograficzne publikacji, które powstały w wyniku realizacji pracy
== Udostępnianie danych ==
Korzystanie z serwisu – w wersji podstawowej – jest bezpłatne. Należy wypełnić formularz wyszukiwania na stronie portalu.
Odpłatnie można zamówić zestawy danych, spełniające bardziej złożone kryteria wyboru niż te, które są dostępne za pomocą formularzy na stronie internetowej.
== Gromadzenie danych ==
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, wszyscy kierownicy placówek naukowych i badawczo-rozwojowych mają obowiązek przesyłania informacji o prowadzonych pracach badawczych, w tym doktorskich i habilitacyjnych.
Zalecany sposób przekazywania danych do serwisu SYNABA to przesyłanie droga elektroniczną, za pomocą specjalnego programu („program do wypełniania kart SYNABA”), który można pobrać ze strony portalu Nauka Polska.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Język białoruski
Język białoruski (biał. беларуская мова, biełaruskaja mova) – język wschodniosłowiański używany głównie na Białorusi. Liczba osób posługujących się nim wynosi około 6,5 miliona.
Język białoruski wyodrębnił się z języka ruskiego w XIV wieku. Białoruski język literacki powstał w XIX wieku, zaś literatura piękna w tym języku rozwinęła się w XX wieku; literatura białoruska nie jest tożsama z literaturą w języku ruskim, z którego wyodrębnił się zarówno język białoruski, jak i język ukraiński.
Język białoruski, równolegle z zanikiem wielu innych elementów składających się na tożsamość narodową Białorusinów, wypierany jest w procesie rusyfikacji Białorusi przez język rosyjski.
== Historia ==
Okresy w historii języka białoruskiego:
język staroruski, ogólnoruski (X – XIV w.)
język ruski, zachodnioruski (XIV – XVIII w.)
formowanie języka ruskiego (XV w.)
złoty wiek, język państwowy w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI w.)
stopniowy upadek (XVIII w.)
język ludowy (XVIII w.)
nowy (współczesny) język białoruski
formowanie (XIX w.)
rozwój języka (XX w.).
W XIII wieku język ruski stał się językiem państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwsza drukowana książka w tym języku wydana została przez Franciszka Skarynę w 1517 roku. Wydając w latach 1517–1519 księgi Starego Testamentu po rusku (Biblia Franciszka Skaryny), był on autorem drugiego na świecie tłumaczenia Biblii na język niekanoniczny. W XVI wieku jedna z pierwszych kodyfikacji prawa w Europie – tzw. statuty litewskie (1529, 1566, 1588) – pisane były po rusku. Język Statutów Litewskich, odpowiadał mowie potocznej przeważającej części mieszkańców ówczesnego państwa litewskiego, miał podstawę słowiańską, zbliżoną do staropolskiego i starobiałoruskiego, a najbardziej przypominał miejscową mowę, nazywaną obecnie mową „prostą”. Język ruski był też językiem dyplomacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, używanym w kontaktach z Rosją i Polską. Następnie pojawiły się pierwsze gramatyki tego języka (1596 Ławrentij Zyzanij-Tustanowski, 1619 Melecjusz Smotrycki). Po zawarciu unii lubelskiej (1569) zaczęła się ekspansja języka polskiego na ziemie księstwa. Wskutek tego w 1697 roku język ruski został zastąpiony oficjalnie językiem polskim jako urzędowym.
Lata od XVIII do połowy XIX wieku był okresem upadku języka ruskiego. Liczne wojny doprowadziły do zmniejszenia się ludności ruskiej w XVIII wieku, a w 1795 roku wskutek ostatniego rozbioru Rzeczypospolitej ziemie ruskie włączono do Rosji.
Język białoruski w XIX w. (po upadku powstania styczniowego) zaczęto zapisywać w alfabecie polskim, ze względu na zakaz drukowania w języku białoruskim. Dopiero później zastąpiony został cyrylicą (dyskusja na łamach gazety „Naša niva” w 1916 roku). Język ruski był zapisywany także przy pomocy pisma arabskiego (tzw. al-kitaby) przez Tatarów litewskich, którzy zostali osiedleni na terenach Podlasia i Litwy w celu ochrony ziem granicznych przed najazdami Krzyżaków.
Odrodzenie i nowoczesne kształtowanie współczesnego języka białoruskiego nastąpiło dopiero w połowie XIX wieku dzięki twórczości polskich i białoruskich postaci życia literackiego: Jana Barszczewskiego, Władysława Syrokomli, Wincentego Dunina-Marcinkiewicza, Franciszka Bahuszewicza, Adama Hurynowicza i innych pisarzy i poetów.
W roku 1918 uzyskał status języka państwowego Białoruskiej Republiki Ludowej, później Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Według wyników spisu powszechnego z 1931 roku 990 tys. obywateli II RP podało język białoruski jako ojczysty, a na Polesiu 700 tys. – język „tutejszy”. Wśród ludności białoruskiej w II RP 77,6 procent stanowili analfabeci. Do inteligencji zaliczało się 0,17 procent ludności. Stopniowo likwidowano w II RP szkolnictwo białoruskie. O ile w roku szkolnym 1918/1919 istniało 346 szkół białoruskich to w 1937 roku zostało tylko 5 szkół powszechnych białorusko – polskich, 44 szkoły w których wykładano białoruski jako jeden z przedmiotów i jedno gimnazjum białoruskie.
Do lat 40. oprócz języka białoruskiego na radzieckiej Białorusi językami urzędowymi były również język rosyjski, jidysz i polski. Do rozwoju i dalszego kształtowania się języka literackiego przyczynili się wybitni poeci i pisarze białoruscy początku XX wieku Janka Kupała, Jakub Kołas, Maksim Bahdanowicz, Maksim Harecki, Wacłau Łastouski, Jazep Losik, Zmitrok Biadula, Kuźma Czorny i in.
Koniec lat 20, lata 30 – okres represji stalinizmu. Zaczęła się ostra walka z tzw. „nacdemami” (nacjonał-demokratyzmem) na obszarze Białoruskiej SRR. Znaczna liczba inteligencji białoruskiej została zamordowana.
Po zajęciu ziem białoruskich wchodzących w skład II RP język białoruski obok rosyjskiego uzyskał status języka urzędowego. W styczniu 1940 roku zaczął funkcjonować na tych terenach nowy system szkolnictwa na wzór radzieckiego ze zdecydowaną przewagą liczbową szkół białoruskich. Promowano naukę w języku białoruskim, a organy partyjne dostały zadanie „likwidowania lekceważącego stosunku do języka białoruskiego istniejącego w kręgach rządzących środowiskach nacjonalistycznych byłej Polski oraz wśród części zacofanej ludności białoruskiej". Taka polityka spowodowała niespotykany wcześniej awans języka białoruskiego.
Zmiany na lepsze zaszły dopiero w końcowym okresie pierestrojki. W 1991 roku weszła nowa ustawa o językach na Białorusi. Język białoruski został jedynym językiem państwowym. Jednak ta norma prawna uległa zmianie w 1995 wskutek polityki elit rządzących Białorusią od 1994 roku. Obecnie język białoruski jest zastępowany rosyjskim (chociaż formalnie na Białorusi obowiązują dwa języki). Język białoruski jest także używany w Polsce, na Podlasiu, i wśród emigrantów białoruskich w Kanadzie. Znaczna część białoruskiego społeczeństwa w codziennych kontaktach posługuje się tzw. trasianką (mową łączącą elementy języka rosyjskiego i białoruskiego). W trasiance dominuje rosyjska leksyka. Fonetycznie jest bliższa białoruskiemu. Udział cech białoruskich i rosyjskich jest zależny od danego użytkownika, trasianka jest pozbawiona skodyfikowanej normy.
Do rozwoju współczesnego języka literackiego przyczynili się polscy pisarze XVIII-wieczni K. Maroszewski, M. Korycki, w XIX wieku – Jan Czeczot, Władysław Syrokomla, F. Dunin-Marcinkiewicz, F. Bohuszewicz i inni. Nad opracowaniem norm nowożytnego języka literackiego pracował Bronisław Taraszkiewicz, który w 1918 r. wydał pierwszą gramatykę nowoczesnego języka białoruskiego określanego jako Taraszkiewica.
== Dialekty ==
Wyróżnia się dwie grupy dialektów:
Północno-wschodnie – Główne cechy to swoisty typ akania, tzw. akanie dysymilatywne. Polega ono na tym, że nieakcentowane a, e oraz o wymawia się w sylabach nieakcentowanych jednakowo jako a, ale tylko jeśli w sylabie pod akcentem jest głoska inna niż a (np. ńasú „niosę”). Jeśli w sylabie pod akcentem jest a to te trzy wspomniane głoski wymawia się jak zredukowane i lub y (np. vydá „woda”, ale już vadý „wody”).
Południowo-zachodnie – Główną cechą jest akanie bez dysymilacji, najbardziej zbliżone do tego w białoruskim języku literackim (np. ńasú, vadá). Drugą ważną różnicą od gwar północno-wschodnich jest wymowa dyftongów i̯e oraz u̯o w miejsce dawnych długich e oraz o oraz w miejsce dawnego ě (jać). Gwary północno-wschodnie mają tu zwykłe e oraz o.
Pomiędzy tymi dwoma narzeczami znajduje się pasmo gwar środkowobiałoruskich o charakterze dialektów przejściowych.
== Język białoruski na Białorusi ==
W trakcie spisu narodowego Białorusi 2009 roku 4 841 319 osób narodowości białoruskiej zadeklarowało język białoruski jako język rodzinny, również 217 015 osób innych narodowości (w tym 171 287 Polaków) zadeklarowało białoruski jako język rodzinny; w sumie to 53,22% populacji Białorusi. 1 009 935 osób narodowości białoruskiej wskazało białoruski jako język drugi, 271 778 osób innych narodowości też wskazało białoruski jako język drugi (w tym 181 091 Rosjan); w sumie to 13,49% populacji Białorusi. Łącznie na Białorusi w 2009 r. zadeklarowało język białoruski jako język rodzinny 5 058 334 osób, oprócz tego 1 281 713 wskazało białoruski jako język drugi; według spisu na Białorusi było 6 340 047 osób, władających językiem białoruskim. Mimo że 2/3 ludności Białorusi zadeklarowało swobodne posługiwanie się językiem białoruskim (jako językiem rodzinnym lub drugim), liczba mieszkańców Białorusi którzy zadeklarowali że posługują się językiem białoruskim w domu wyniosła 2 073 853 osób narodowości białoruskiej, oraz 153 271 osób innych narodowości (w tym 120 378 Polaków), co w sumie stanowi 23,43% populacji Białorusi; tzn. prawie 2/3 obywateli Białorusi, którzy dobrze znają język białoruski, nie mówi w tym języku w domu.
== Język białoruski w Polsce ==
Zgodnie z ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, język białoruski został wprowadzony jako język pomocniczy w 5 gminach województwa podlaskiego (pomimo kontrowersji dotyczących tego, czy język białoruski jest w ogóle językiem ludności tego regionu), kolejno w:
gminie miejskiej Hajnówka (Гайнаўка) od 3 grudnia 2007 r.
gminie Orla (Гміна Орля) od 7 maja 2009 r.
gminie Narewka (Гміна Нараўка) od 16 czerwca 2009 r.
gminie Czyże (Гміна Чыжы) od 8 lutego 2010 r.
gminie wiejskiej Hajnówka (Гміна Гайнаўка) od 28 maja 2010 r.
Ponadto w 2015 roku było 26 aktywnych tłumaczy przysięgłych języka białoruskiego.
== Obecna sytuacja języka białoruskiego ==
Białoruski został uznany przez UNESCO za jeden z języków zagrożonych wyginięciem. W ciągu dziesięciu lat, które minęły między dwoma ostatnimi spisami powszechnymi – od 1999 do 2009 roku – odsetek osób, które mówią po białorusku w domu, spadł na Białorusi z 37 do 23 proc. Liczba osób mówiących stale w tym języku obniżyła się od 2009 do 2012 z 5,8 do 3,9 procent.
W czerwcu 2014 centrum socjologiczne «Laboratorium Nowak» przeprowadziło badanie socjologiczne na Białorusi wg którego 99,4% badanych czytało literaturę piękną w języku rosyjskim, preferowało literaturę w języku rosyjskim 93,7% badanych, zaledwie 5% preferowało literaturę piękną w języku białoruskim. Natomiast kiedy badani mieli możliwość wybierania kilku wariantów odpowiedzi ponad 99% badanych wybrali język rosyjski a prawie 28% języki i rosyjski i białoruski.
Obecny stan języka białoruskiego porównują do stanu języka irlandzkiego w Irlandii.
== Alfabet ==
Do zapisu języka białoruskiego stosowano dwa alfabety: cyrylicę lub alfabet łaciński – tzw. łacinkę białoruską. Tatarzy mieszkający na Białorusi stosowali do zapisu tego języka specjalną białoruską odmianę alfabetu arabskiego. Obecnie język ten zapisywany jest niemal wyłącznie za pomocą cyrylicy.
Akanie jest uwzględnione w pisowni, np. карова (karowa – krowa), Лукашэнка (Łukaszenka).
=== Transkrypcja ===
Odpowiedniki liter przy transkrypcji są podane w poniższej tabelce. Litery, przy których istnieją dodatkowe reguły, oznaczone są gwiazdką.
Literę л oddaje się
przez l przed ь, і, е, я, ё, ю, ль, лі, ле, ля, лё, лю np. зелле – zielle, пяклі – piakli;
przez ł w innych sytuacjach, np. гарэлка – harełka.
Litery е, ë, ю, я oddaje się
przez je, jo, ju, ja na początku wyrazów, po samogłoskach oraz ь i ', np. ем – jem, сям'ёю – siamjoju;
przez e, o, u, a po л np. сьлёз – śloz;
przez ie, io, iu, ia po innych spółgłoskach, np. цёпла – ciopła.
Literę Ў oddaje się przez ŭ dla potrzeb bibliotecznych, a przez u dla potrzeb wydawniczych, np. слоўнік – słoŭnik/słounik, воўк – woŭk/wouk.
Literę ь
pomija się po л, np. соль – sol;
oddaje się przez znak zmiękczenia (´, nie apostrof ') w innych sytuacjach, np. дзень – dzień, ехаць – jechać.
== Charakterystyczne cechy ==
Akcentowane samogłoski o, y oraz e, i w wyrazach rodzimych otrzymują spółgłoskę protetyczną в w nagłosie lub na początku zgłoski, np. вoбpaз, вyж, вocпa, нaвyкa, нaвoддaль
Nagłosowe e otrzymuje w białoruskim protetyczne г, np.: гэты, zaś i protezę й, np.: іскра (czyt. j'iskra), iгpaны (j'ihrany).
Występuje opozycja między bezdźwięcznym х i dźwięcznym, szczelinowym г (jak w wyrazie Bohdan).
Występowanie alternacji л vs. ў, np. дaў – дaлa, yзяў – yзялa, zob. wałczenie
Występowanie alternacji в vs. ў przed spółgłoskami np. галава – галоўка, размова - размаўляць
Spółgłoski ч, ж, ш, дж, р, д, т są zawsze twarde
Zanik grupy дл np. еў (jadł), пайшоў (poszedł) (cecha wspólna wszystkich języków wschodnio- i południowosłowiańskich). Wyjątek stanowią zapożyczenia z języka polskiego np. ядловец
Dziekanie i ciekanie czyli wymowa miękkiego дз' zamiast miękkiego д' (сад – у садзе, дзень, вада – аб вадзе), i miękkiego ц' zamiast miękkiego т' (дакумент – аб дакуменце, цвёрды)
Występowanie długich spółgłosek л, н, дз, с, ш, ж, ч, ц (np. цвіллю, пытанне, разводззе, рознагалоссе, мышшу, збожжа, ноччу, смецце) w pozycji między samogłoskami
Akanie i jakanie
Akcent swobodny i ruchomy np. горад – гарады, дом – дамы
Dwie koniugacje – I, II. Istnieje także kilka czasowników o odmianie mieszanej np.: бегчы, есці, даць.
Czasowniki I koniugacji w 3.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego nie mają końcowego t: ён(яна) чытае, ён(яна) піша (w odróżnieniu od rosyjskiego).
Brak n w nagłosie form przypadków zależnych zaimka 3.os.: з ім, з ёй(ёю), аб ім, аб ёй.
Przymiotniki, liczebniki porządkowe, imiesłowy przymiotnikowe rodzaju męskiego, w odróżnieniu od rosyjskiego i ukraińskiego, nie mają w końcówce mianownika spółgłoski -j. np.: вясёлы, вялікі, першы, дзевяты, напісаны.
3 deklinacje:
I – rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego (zakończone na -а, -е, -о, -ё) np.: герой, мастак, воблака, сэрца, поле, жніво, жыццё.
II – rzeczowniki rodzaju żeńskiego i zakończone na -а, -я np.: казка, мяжа, просьба.
III – rzeczowniki rodzaju żeńskiego z miękka spółgłoskową końcówką, z zakończeniem na spółgłoski syczące, na р i z zerową końcówką np.: баль, рунь, мясцовасць, сувязь, ноч, мыш.
Istnieją też rzeczowniki o odmianie mieszanej. Zaliczają się do niej rzeczowniki:
rodzaju nijakiego zakończone na -мя (імя, племя, стрэмя)
rodzaju nijakiego oznaczające małe istoty np.: дзіця(ё), кураня(ё), шчаня(ё), птушаня(ё)
rodzaju męskiego zakończone na -ін (-ын), -анін (-янін), -а (-я) np.: грамадзянін, селянін, мужчына, дзядзька.
rzeczowniki pejoratywne, oznaczające osoby płci męskiej np.: злюка, гарэза, непаседа. Te same rzeczowniki, oznaczające osoby płci żeńskiej, odmieniają się według II deklinacji. Por. D – непаседы (r. m. i ż), C – непаседу (r.m.), непаседзе (r.ż); N – непаседам (r.m.), непаседай (r.ż.); Ms. – непаседу (r.m.), непседзе (r.ż.).
Istnieje grupa rzeczowników nieodmiennych. Są to słowa zapożyczone z języków obcych (z francuskiego, angielskiego itd.).
== Gramatyka ==
=== Deklinacja rzeczowników ===
W nawiasach, przy poszczególnych przykładach, wyrazy napisane są białoruską łacinką.
Objaśnienia
" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie
' głoski т, д wymieniają się na ц, дз
Objaśnienie
" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie.
Objaśnienia
' głoski г, х i к wymieniają się na з, с i ц
. głoski т, д wymieniają się na ц, дз
" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie.
"' podwaja się ostatnią spółgłoskę
Objaśnienie
" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie.
Objaśnienia
. głoski т, д wymieniają się na ц, дз
=== Deklinacja przymiotników ===
Końcówek po / używa się, gdy akcent pada na temat.
Końcówek po / używa się, gdy akcent pada na temat.
Końcówek po / używa się, gdy akcent pada na temat.
=== Koniugacja ===
W nawiasach, przy poszczególnych przykładach, wyrazy napisane są białoruską łacinką.
I Koniugacja
Czasowniki dzielą się na 4 grupy:
czasowniki z tematem zakończonym na samogłoskę i z akcentem na końcówce np. даваць, пець, бiць.
W niektórych czasownikach temat jest skracany do spółgłoski ь lub ’.
czasowniki z tematem zakończonym na samogłoskę i z akcentem na temacie np. чакаць, гадаць, шыць.
czasowniki z tematem zakończonym na spółgłoskę i z akcentem na końcówce np. жыць, зваць, грызці
Użycie drugiej wersji końcówek zostanie zaznaczone przy poszczególnych przykładach.
W czasownikach, w których temat kończy się na т lub д, wymienia się powyższe głoski na ц i дз przed samogłoskami jotowanymi.
W czasownikach, w których temat kończy się na г lub к, używa się drugiej wersji końcówek, przed którymi powyższe głoski wymienia się na ж i ч.
W czasownikach, w których temat kończy się na ж, ш, ч i р używa się drugiej wersji końcówek.
czasowniki z tematem zakończonym na spółgłoskę i z akcentem na temacie np. цягнуць, быць, ехаць
Użycie drugiej wersji końcówek zostanie zaznaczone przy poszczególnych przykładach.
W czasownikach, w których temat kończy się na т lub д, wymienia się powyższe głoski na ц i дз przed samogłoskami jotowanymi.
W czasownikach, w których temat kończy się na г lub к, używa się drugiej wersji końcówek, przed którymi powyższe głoski wymienia się na ж i ч.
W czasownikach, w których temat kończy się na ж, ш, ч i р używa się drugiej wersji końcówek.
II Koniugacja
Czasowniki takie jak: валіць, гнаць, ставіць, карміць.
Użycie drugiej wersji końcówek zostanie zaznaczone przy poszczególnych przykładach.
W czasownikach, w których temat kończy się na п, б, ф, i в pomiędzy temat a końcówkę wstawia się literę л.
W czasownikach, w których temat kończy się na дз, ц, з, с, i сц wymienia się powyższe głoski na дж, ч, ж, ш, шч w 1 os. l. poj.
W czasownikach, w których temat kończy się na ж, ш, ч i р używa się drugiej wersji końcówek.
== Przykłady języka białoruskiego ==
== Zobacz też ==
taraszkiewica
łacinka białoruska
urzędowa transliteracja białoruskich nazw geograficznych
Wikipedia białoruskojęzyczna
Wikipedia w języku białoruskim (taraszkiewicy)
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Strona o łacince białoruskiej. lacinka.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-04-13)].
Białorusko-polski słownik gwary używanej na północnym Podlasiu. cybervioska.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-20)].
Rusyfikacja języka białoruskiego. knihi.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-29)].
Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. Ústí nad Labem, 2010, 300 s. s. 112–190 ISBN 978-80-7414-324-3
Gwary białoruskie w Polsce. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków. Projekt Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. amu.edu.pl. [dostęp 2014-03-09].
|
wikipedia
|
Etnolekt słowiński
Etnolekt słowiński, gwara słowińska, język słowiński – mowa zachodniosłowiańska kwalifikowana obecnie jako odrębny język, dialekt kaszubszczyzny (jeśli ją samą uznać za język), lub jej gwarę/poddialekt (jeśli traktować ją jako dialekt języka polskiego). Inna teza mówi natomiast o języku pomorskim, którego kaszubszczyzna i słowińszczyzna mają stanowić dwa z trzech dialektów (trzecim są wymarłe w XVII w. gwary zachodniopomorskie). Friedrich Lorentz, kwalifikował go jako język, gdzie wyróżniał dwa główne dialekty: wschodnio- i zachodniosłowiński. Należy do pomorskiej grupy języków lechickich. Posługiwali się nią Słowińcy zamieszkujący Pomorze. Gdy teren ten znajdował się pod władzą Prus, a później Niemiec, ulegał on silnej germanizacji. Gwara przetrwała do początku XX wieku, a nawet śladowo do lat 60. XX w. – najdłużej we wsi Kluki, gdzie znajduje się obecnie skansen Muzeum Wsi Słowińskiej.
== Klasyfikacja i terminologia ==
Status słowińszczyzny jest ściśle związany z przynależnością etniczną/etnograficzną Słowińców, którzy sami siebie nazywali Kaszubami nadłebskimi, a zatem identyfikowali się z ludnością kaszubską. Nazwa „Słowińcy” (pochodna od „Słowianie”) powstała prawdopodobnie po to, by podkreślić łączność Kaszubów nadłebskich ze Słowianami, gdyż tereny przez nich zamieszkane były zdominowane przez Niemców. Fakt ten był interpretowany różnie, prof. Zygmunt Szultka jednoznacznie zakładał, że w tym kontekście „słowiański” znaczy „polski”. Z tego powodu określenie „język słowiński” uchodzi za niewłaściwe i częściej preferuje się w językoznawstwie termin „gwara słowińska”, który determinuje przynależność etnolektu słowińskiego do kaszubszczyzny, tak jak Słowińcy przynależą do kaszubskiej grupy etnograficznej.
== Historia etnolektu ==
=== Zasięg do połowy XIX w. ===
Gwara słowińska jako część języka pomorskiego na Pomorzu Zachodnim powstała na obszarze między Odrą a Parsętą. Sama nazwa Kaszubi pojawiła się w XIII w., wchodząc między innymi do tytulatury książęcej.
W miarę upływu czasu zasięg gwary zmniejszał się znacznie w wyniku procesów germanizacyjnych, a zachodnia granica jej zasięgu przesuwała się na wschód. Pod koniec XVIII w. przebiegała z północy na południe od Rowów przez Objazdę, Wrzeście i Damnicę oraz Dobieszewo, a więc około 15-20 km na wschód od Słupska.
W następnym wieku (1850) przesunęła się już w pobliże granicy Prus Zachodnich (Pomorza Gdańskiego), pozostawiając poza strefą językową kaszubską Lębork. Jedynie pas nadmorski z Wierzchucinem, Sarbskiem, Łebą i Charbrowem oraz rejon nad jeziorami Łebsko i Gardno z najdalej wysuniętymi punktami na południe: Janowice, Stowięcino, Łojewo i na zachód – Objazdą i Rowami, pozostał obszarem, gdzie mówiono jeszcze po słowińsku.
O żywotności pomorszczyzny w tym rejonie świadczy to, że w XVII w. istniała potrzeba wydrukowania w tym języku katechizmu, ponieważ ludność wiejska nie znała języka niemieckiego. Został on wydany w 1643 w Gdańsku staraniem Michała Mostnika (Pontanusa), pastora ze Smołdzina, pod tytułem "Mały Catechism D. Marcina Luthera, niemiecko-wandalski abo słowięski...".
=== W XIX i XX w. ===
W Klukach, podobnie jak w Izbicy etnolekt słowiński zachował się najdłużej w porównaniu do innych okolicznych miejscowości. Wpłynęło na to niewątpliwie położenie wsi w trudno dostępnej okolicy, oddzielonej podmokłymi i bagnistymi terenami. Do czasu wybudowania utwardzonych dróg na początku XX w., przez znaczną część roku dojazd do niej był prawie niemożliwy. Stwierdzali to liczni uczeni w XIX w., rosyjski slawista i etnograf Aleksander Hilferding, niemieccy Friedrich Lorentz i Franz Tetzner, którzy badali te okolice i same Kluki.
A. Hilferding pisał po podróży na te tereny w 1856, że żywioł słowiański zachowało wiele większą żywotność tam, „gdzie żyją rybacy i gdzie pobudowali oni swoje chaty pośród bagien”. Tereny te rzadko odwiedzano, a dopływu osadników z innych rejonów kraju nie było. Za sprawą wspomnianego rosyjskiego uczonego od połowy XIX w. upowszechniła się nazwa Słowińcy dla autochtonicznych mieszkańców okolic jeziora Łebsko.
Do zaniku etnolektu słowińskiego przyczyniło się upowszechnienie oświaty w języku niemieckim. W Klukach istniała szkoła podstawowa już od 1738. Początkowo uczono w niej w języku kaszubskim i niemieckim, lecz od XIX w. już wyłącznie w niemieckim. Jednocześnie likwidowano nabożeństwa ewangelickie po słowińsku (od 1856 w Smołdzinie, a od 1886 w Główczycach).
Na początku XX w. słowińszczyzna praktycznie zanikła, a w 1926 Herbert Fischer stwierdził, że jedynie kilku rybaków z Kluk w pełni rozumie mowę pomorską. Najdłużej, bo aż do lat 1970. przetrwało słowińskie słownictwo, związane z działalnością rybacką i rolniczą oraz fragmenty modlitw i pieśni ludowych. Zachowały się też nazwy miejscowe oraz nazwiska słowińskie: Kötsch (Kecz), Kaitschik (Kajczyk), Schimanke (Szymanko) i in. Ostatnią osobą, znającą jeszcze gwarę był przypuszczalnie Otto Kirk, który jako ponad 80-letni starzec usiłował w 1945 porozumiewać się po słowińsku z żołnierzami Armii Czerwonej.
Ostateczny zanik mowy słowińskiej nastąpił w wyniku wyjazdów około 100 autochtonów z Kluk do RFN na początku lat 1970. Obecnie mieszkają oni głównie w okolicy Hamburga.
== Badania etnolektu ==
Jako pierwszy spośród badaczy za osobny język uznawał ten etnolekt Friedrich Lorentz. Stwierdził on też, że na poziomie fonetyki słowińszczyzna jest bliższa gwarom dialektu północnokaszubskiego języka pomorskiego, niż gwary północnokaszubskie południowokaszubskim. Słowińszczyznę wyróżniała jednak większa archaiczność oraz pewna część leksyki. Sami Słowińcy uważali się za Kaszubów (m.in. za relacją Ottona Knoopa, słowińskiego chłopa), nie używali zaś terminu „Słowińcy”. Właściwszym terminem wydaje się więc „Kaszubi nadłebscy”, gdyż już po niemal całkowitej ich germanizacji określali się jako „Lebakaschuben”.
Kaszubi nadłebscy, podobnie jak sąsiadujący z nimi Kabatkowie oraz Kaszubi z Helu, byli w większości luteranami (w odróżnieniu od zdecydowanej większości pozostałych Kaszubów, u których dominuje katolicyzm). Jest to skutkiem przede wszystkim tego, iż Kaszubi-ewangelicy ulegli szybciej germanizacji, wchodząc w skład grupy etnicznej tzw. Pomrów (Niemców pomorskich).
== Cechy ==
Mowę słowińską cechowało większe niż w innych dialektach nasilenie cech pomorskich, wspólnych z dialektami zachodniolechickimi. Wiele zmian zaszło pod wpływem odcięcia od bezpośredniego wpływu gwar polskich i germanizacji. Np. pod koniec okresu istnienia zanikły opozycje spółgłosek twardych i miękkich oraz dźwięcznych i bezdźwięcznych.
Przykładowe cechy szczególne dla etnolektu słowińskiego:
rodzajnik określony (tìe̯n), działający na podobnych zasadach jak w języku niemieckim
palatalizacja miękkich /k/, /g/ oraz /x/ do odpowiednio /c͡ç/, /ɟ͡ʝ/ oraz /ç/ zapisywanych jako ħ, ђ i χ̌, np. ħĩχăc – kichać; ђĩbăc – gibać; χ̌ĩlĕc – chylić.
palatalizacja /k/, /g/ oraz /x/ poprzedzonych samogłoską przednią do odpowiednio /kʲ/, /gʲ/ oraz /xʲ/ zapisywanych jako ḱ ǵ i χ́.
bylaczenie, czyli zanik podziału ł oraz l.
Podobnie jak w języku dolnołużyckim, w celowniku występują końcówki -ɵjʉ̇, -ejʉ̇ (obok -ʉ̇) (por. dłuż. dub:duboju, pjakaŕ:pjakarjeju).
Zachowana została liczba podwójna jako osobna kategoria gramatyczna.
== Gramatyka ==
Gramatyka słowińska wykazuje cechy typowo słowiańskie, takie jak odmienność rzeczowników, przymiotników, czasowników, zaimków i liczebników, formy porównawcze i stopniowanie, ale w szczególności zachowuje liczbę podwójną, która obecnie występuje tylko w słoweńskim i łużyckich językach słowiańskich. Wiele z jej końcówek gramatycznych różni się od tych we współczesnym kaszubskim.
== Przykład etnolektu ==
Modlitwa Pańska
Poniższy tekst, wygłoszony przez Marcina Klëkę, został zapisany w 1911 roku w Klukach Smołdzińskich przez Mikołaja Rudnickiego. Zastosowano zapis oryginalny.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Gwara kłodzka języka czeskiego
Gwara kłodzka – gwara języka czeskiego używana przez mniejszość czeską w tzw. czeskim kątku, na ziemi kłodzkiej.
== Cechy językowe ==
Gwara kłodzka charakteryzuje się wieloma cechami językowymi wspólnymi dla wszystkich gwar wschodnioczeskich, szereg wspólnych zjawisk łączy ją z bliskimi gwarami podkarkonoskimi.
Podstawowe cechy, charakterystyczne dla gwary kłodzkiej:
Półsamogłoskowa wymowa v, jak zrou̯na zamiast lit. cz. zrovna, bądź też obecność bilabialnego v ([w]) – hlawa zamiast lit. cz. hlava. Podobnie jak w innych gwarach podkarkonoskich, możliwa jest podobna wymowa lit. cz. l jak u̯, np. kořau̯ka, odpočau̯ si.
Zbitka spółgłoskowa dn zastąpiona przez nn (jennoho zamiast lit. cz. jednoho).
Na miejscu literackich czeskich sylabotwórczych r̥ i l̥ spotykane są grupy er, ir, ar oraz el, il, al, np. smerť, deržať zamiast lit. cz. smrt, držet.
Przejście -vě- w -je-, np. sjet zamiast literackiego svět.
Forma hdo (lit. cz. kdo).
Końcówka -i w mianowniku i bierniku liczby mnogiej rzeczowników ożywionych rodzaju męskiego, np. vidim kluci zamiast lit. cz. vidím kluky.
Końcówka -oj w celowniku rzeczowników ożywionych rodzaju męskiego, np. pánoj zamiast lit. cz. pánovi.
Dopełniacz liczby mnogiej na -ouch, np. rohouch, kravouch, městouch.
Obecność dużej liczby germanizmów, a od XX wieku także polonizmów, np. ostatní, teraz zamiast lit. cz. poslední, teď.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Gwary podlaskie języka ukraińskiego
Ukraińskie gwary podlaskie, język chachłacki lub język podlaski (prosty, tutejszy) – określenie różnych gwar wschodniosłowiańskich, używanych obecnie głównie przez ludność prawosławną zamieszkującą obszar Podlasia, zaliczanych najczęściej do dialektów języka ukraińskiego (dialektu zachodniopoleskiego północnej (poleskiej) grupy dialektów), różniących się jednak od niego wieloma cechami fonetycznymi i morfologicznymi i zawierających zazwyczaj liczne wpływy sąsiednich języków: polskiego, rosyjskiego, białoruskiego. Gwarami „chachłackimi” posługuje się reliktowo prawosławna (na północ od Bugu) i rzymskokatolicka (na południe od Bugu) ludność środkowego i południowego Podlasia (wokół Siemiatycz, Bielska Podlaskiego i Białej Podlaskiej).
== Problemy definicyjne ==
Opisywane gwary określane są niekiedy mianem „języka podlaskiego”, „dialektu podlasko-ruskiego”, potocznie zaś używa się powszechnie na ich określenie terminu „język chachłacki”. Wśród językoznawców dominuje pogląd, iż pod pojęciem „języka chachłackiego” rozumieć należy gwary północnoukraińskie rozpowszechnione niegdyś na terytorium od Narwi na północy aż do linii przebiegającej nieco na południe od Włodawy i Parczewa, gdzie gwary chachłackie przechodziły w gwary chełmskie i wołyńskie. Obecnie jednak większość użytkowników języka chachłackiego mieszka na północ od Bugu, bardzo rzadko identyfikując się z narodowością ukraińską. Ponadto system fonetyczno-morfologiczny języka chachłackiego odróżnia go znacznie zarówno od języka ukraińskiego, jak i białoruskiego. Ze względu na długotrwały wpływ języka polskiego i polskiej kultury dialekt podlaski jest nasączony zapożyczeniami z języka polskiego w dużo większym stopniu niż literacka wersja języka ukraińskiego, która jest oparta na dialektach naddnieprzańskich.
== Rys historyczny ==
Czas sformowania się charakterystycznych cech języka chachłackiego przypada prawdopodobnie na XIV wiek. Na ukształtowanie się jego specyficznego systemu fonetyczno-morfologicznego (m.in. takich cech charakterystycznych jak dyftongi w sylabach akcentowanych, depalatalizacja spółgłosek zębowych i wargowych przed samogłoską „e”, ukanie i in.) miało wpływ peryferyjne położenie na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim oraz przenikanie elementów ukraińskich gwar południowo-zachodnich na północ.
Badacz dialektów wsi w byłym powiecie radzyńskim S. Żelechowski już w 1884 roku wskazywał na upowszechnienie się wśród ludności terminu „język chachłacki” na określenie swej mowy. Sugerował on, iż nazwę tę przynieśli miejscowi chłopcy z armii carskiej, gdyż na podstawie używanego języka uznano ich tam za „chachłów” (termin będący pejoratywnym określeniem Ukraińców). Nazwa „język chachłacki” jest popularna do dzisiaj wśród jego użytkowników i używana częściej niż jakiekolwiek inne określenia na miejscowe dialekty (niekiedy i przez instytucje społeczno-kulturalne), nie niosąc obecnie z sobą pejoratywnych konotacji.
Sami użytkownicy gwar określają je mianem „naszych”, „prostych” lub po prostu ukraińskich (na południe od Bugu), na północ od Bugu najczęściej używanym określeniem jest „swój” (hovoryti po svojomu – mówić po swojemu).
== Sytuacja współczesna ==
Obecnie czynną znajomość „chachłackiego” posiadają głównie osoby starsze (dotyczy to zwłaszcza części południowej regionu). Osoby posiadające czynną znajomość tego języka zamieszkują dzisiaj zwarty obszar obejmujący wschodnią część powiatu bielskiego, zachodnią część powiatu hajnowskiego oraz wschodnią część powiatu siemiatyckiego i jeśli posiadają inną niż polska świadomość narodową, określają się zazwyczaj jako Białorusini. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku wskazują, iż ludność zamieszkała na terytorium gwar chachłackich stanowi około 75% liczebności obecnej białoruskiej mniejszości narodowej.
Nowym zjawiskiem zaobserwowanym w Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku było pojawienie się szeregu różnorodnych określeń dialektów i gwar używanych przez respondentów w odniesieniu do ich języka ojczystego oraz języka używanego przez nich w kontaktach domowych. W trakcie tego badania 669 obywateli polskich zadeklarowało używanie w kontaktach domowych „gwary pogranicza polsko-białoruskiego”, 516 osób zaś „gwary białorusko-ukraińskiej”. Jednocześnie 554 osoby stwierdziły, iż ich językiem ojczystym jest „gwara pogranicza polsko-białoruskiego”, a 425 osób za swój język ojczysty uznało „gwarę białorusko-ukraińską”.
Obecnie na Podlasiu rozwija się nurt postulujący skodyfikowanie gwar chachłackich jako odrębnego mikrojęzyka podlaskiego. Reprezentuje go Jan Maksymiuk, białoruski dziennikarz z Podlasia. Jest on twórcą alfabetu podlaskiego opartego na alfabecie łacińskim i przystosowanego do zapisu charakterystycznych głosek gwar podlaskich. Maksymiuk rozpoczął międzynarodową promocję znormalizowanego gramatycznie i ortograficznie języka podlaskiego i opublikował szereg artykułów o języku podlaskim w wydawnictwach naukowych.
Teksty w języku podlaskim ukazują się obecnie, w różnych ortografiach, w takich pismach mniejszości narodowych jak „Nad Buhom i Narwoju” „Czasopis” oraz „Bielski Hostineć”. Pierwszym autorem, który zaczął używać języka podlaskiego w swojej twórczości, był Mikołaj Jańczuk. W późniejszym czasie w języku tym pisali niektóre swoje utwory Stepan Sydoruk, Jan Kiryziuk, Jerzy Hawryluk, Eugenia Żabińska. W 2006 roku Wiktor Stachwiuk wydał napisaną w ojczystej gwarze książkę Siva zozula, opowiadającą o jego rodzinnej wsi Trześcianka. Książki po podlasku w zapisie cyrylickim wydawał również Doroteusz Fionik (m.in. Bieżeństwo. Droga i powroty, Miasta w historii i kulturze podlaskich Białorusinów). W języku podlaskim ukazały się wydania baśni dla dzieci Kazki po-svojomu (2017) oraz Kazki Andersena dla małych i starych (2019). W 2018 ukazał się tomik poezji Barbary Góralczuk Na porozi. W 2019 ukazały się książka Haliny Maksymiuk Biêlśk, Knorozy, Ploski (i inšy vjoski) oraz tomik poezji Zoi Saczko Poka.
W roku 2011 Jan Maksymiuk nawiązał współpracę z aktorką Joanną Stelmaszuk-Troc i przetłumaczył na język podlaski teksty do kilku zrealizowanych w założonym przez nią Teatrze Czrevo spektakli, między innymi nowelę Oksany Zabużko Bajka o kalinowej fujarce (spektakl Ja j u poli verboju rosła, premiera 2011), sztukę Federico García Lorki Jerma (spektakl PustaJa, premiera 2013), sztukę Antona Czechowa Oświadczyny (spektakl Divosnuby, premiera 2019).
== Przykład użycia ==
== Zobacz też ==
mikrojęzyk podlaski – skodyfikowana wersja etnolektu opisanego w artykule
Ukraińcy w Polsce
Białorusini w Polsce
Podlaszucy
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Svoja.org – serwis poświęcony normalizacji i rozwojowi nowego wschodniosłowiańskiego języka pisanego – podlaskiego, którego podstawą są opisywane w artykule gwary
Pro Pidliaszszia – materiały dotyczące gwar wschodniosłowiańskich z terenu Białostocczyzny oraz stosunków narodowościowych na Północnym Podlasiu. harazd.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-04-04)].
Kto to jest chachał?
Język chachłacki- Materiały edukacyjne: artykuł oraz fragmenty mowy do słuchania, plus odsyłacze do innych stron z przykładami gwary i kultury. tnn.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-19)].
Artykuł z Encyklopedii Ukrainy
Podlaskie i poleskie gwary. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków. Projekt Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. amu.edu.pl. [dostęp 2014-03-09].
|
wikipedia
|
Etnolekt hałcnowski
Etnolekt hałcnowski (nazwa własna: aljznerisch/altsnerisch „hałcnowski” lub päuersch „chłopski”) – wymarły etnolekt z grupy języków germańskich, którym przed 1945 rokiem posługiwali się niemieccy mieszkańcy wsi Hałcnów, obecnej dzielnicy Bielska-Białej.
Jedna z dwóch – obok pokrewnego etnolektu wilamowskiego – gwara dawnej bielsko-bialskiej wyspy językowej, która wykształciła swój mikrojęzyk literacki. Jego twórcą był poeta Karl Olma (1914–2001), tworzący też pod pseudonimem Michael Zöllner.
W sierpniu 2013 r. na terenie Bielska-Białej mieszkało jeszcze osiem osób znających hałcnowski, najstarsza z nich miała około 90 lat, najmłodsza 75. Osoby posługujące się niegdyś tą mową można spotkać również wśród żyjących jeszcze wysiedlonych na terenie RFN i Austrii.
Mityczną praojczyzną hałcnowian jest dolnofrankońskie miasto Alzenau, którego nazwa brzmi podobnie do Alzen, niemieckiej nazwy Hałcnowa (gwarowo Alza). Legenda ta została spopularyzowana w poezji Karla Olmy (tekst hałcnowski wraz z tłumaczeniem na standardowy niemiecki oraz polski):
W 1958 roku miasto Alzenau objęło patronat nad hałcnowianami, którzy po wojnie zostali zmuszeni do opuszczenia swoich rodzinnych stron. W dokumencie potwierdzającym nadanie patronatu napisano, że dzięki temu wydarzeniu „powstał idealny pomost między ich małą ojczyzną a ojczyzną ich praprzodków”.
Przykładowe hałcnowskie zdania w zapisie autorstwa Marka Dolatowskiego:
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Marek Dolatowski: Słownictwo hałcnowskie jako odbicie historii etnolektu i historii wsi. Kwartalnik Językoznawczy. 3/2013, s. 1–10.
Marek Dolatowski: Pochodzenie etnolektu hałcnowskiego w świetle fonetyki i fonologii historycznej. Acta Universitatis Lodziensis. Studia Indogermanica Lodziensia 4.
Maciej Mętrak: Wymysorys (Vilamovicean) and Halcnovian: Historical and Present-Day Sociolinguistic Situation of Microlanguages in a Southern-Polish Language Island. W: The Slavs from the Turn of 19th and 20th Centuries until Now: Linguistic, Historical and Political Changes and Literature, 2019, s. 7–19.
Karl Olma: Heimat Alzen. Versuch einer Chronik über 550 Jahre bewegter Geschichte. Alzenau: Heimatgruppe Bielitz-Biala e.V., Zweiggruppe Alzen, 1983, s. 189. (niem.).
Tomasz Wicherkiewicz (red.): Hałcnowski i bielsko-bialska wyspa językowa. [w:] Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej [on-line]. (pol. • ang.).
Gerhard Wurbs: Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Eine Chronik. Wien: 1981, seria: Eckartschriften (79). (niem.). Brak numerów stron w książce
Michael Zöllner: Alza: wu de Putter wuor gesalza. Gedichte und Lieder einer untergehenden Mundart. Oberschlesischer Heimatverlag, 1989. ISBN 978-3-87-595281-0. (niem.). Brak numerów stron w książce
|
wikipedia
|
Język karaimski
Język karaimski (karaim. karaj tili, qaray tili / къарай тили) – język z kipczackiej grupy języków tureckich, którym posługują się Karaimi zamieszkujący Litwę (głównie miasta Troki i Wilno), Krym i Polskę.
== Zarys historii języka ==
Język karaimski dzielony jest tradycyjnie na dwie grupy: wschodnią (na Krymie) i zachodnią z dialektami trocko-wileńskim i łucko-halickim. Wspomniane dwa dialekty z grupy zachodniej zachowały wiele cech archaicznych, świadczących o kipczackim pochodzeniu języka. Na karaimski bardzo silny wpływ miał krymskotatarski, a także osmański. Różnice historyczne są głównym powodem rozróżnienia między wschodnio- a zachodniokaraimską odmianą języka. Nigdy się też nie wykształcił wspólny karaimski język literacki.
Jeden z ważniejszych powodów zachowania się wielu archaicznych cech (przede wszystkim w leksyce i morfologii) języka pisanego, a mianowicie odizolowanie języka karaimskiego od reszty języków tureckich poprzez otoczenie słowiańskie, był zarazem czynnikiem powodującym daleko idące zmiany w składni i po części w słownictwie języka potocznego Karaimów łucko-halickich i litewskich.
== Piśmiennictwo karaimskie ==
Już w XV i XVI wieku karaimski był używany w liturgii i korespondencji, a w końcu XVI wieku powstały najstarsze zachowane utwory poetyckie (treny i pijutim), między innymi autorstwa Izaaka syna Abrahama z Trok (1525–1585). Spośród twórców tworzących po karaimsku w XX wieku wymienić można Szymona Kobeckiego, Aleksandra Mardkowicza i Szymona Firkowicza.
Do utrwalania tekstów w języku karaimskich używano w różnych okresach aż trzech alfabetów: hebrajskiego, cyrylicy oraz łacińskiego. Pierwszym systemem używanym przez Karaimów do zapisu swego języka ojczystego było pismo hebrajskie, znane temu narodowi zapewne już od czasu przyjęcia religii karaimskiej. Alfabet hebrajski posłużył Karaimom do utrwalenia zdecydowanej większości tekstów sakralnych. Praktyka taka przetrwała aż do lat 20. XX wieku, nigdy jednak nie istniały jednolite zasady ortograficzne, które przystosowałyby pismo hebrajskie do specyfiki języka karaimskiego. Z tego względu pisownia tekstów była niezwykle niekonsekwentna, nawet w obrębie konkretnego rękopisu. Na przełomie XIX i XX wieku pismo hebrajskie zaczęło być wypierane przez cyrylicę oraz alfabet łaciński. Zapis cyrylicą rozpowszechniał się od roku 1904, kiedy w Kijowie wydany został tom wierszy Szymona Kobeckiego pt. Ирларъ (Irłar). Cyrylicy używali powszechnie Karaimi na Krymie oraz w Litewskiej SRR.
W latach międzywojennych w Polsce rozpowszechniło się użycie ortografii opartej na pisowni polskiej (używano znaków ch, cz, ć, dz, dź, ł, ń, sz, ś, w, y, ż, ź) uzupełnionej o znaki specjalne (ö, ü, ť, ď). Była stosunkowo regularna, chociaż istniały trzy sposoby zapisu zmiękczonej głoski k w pozycji przed e: zmiękczenie zaznaczano albo apostrofem (np. k’ez ‘oko’ w dialekcie południowo-zachodnim), albo literą i (tak, jak w ortografii polskiej; np. kiez ‘oko’), albo nie zaznaczając zmiękczenia wcale (np. kez ‘oko’). Po uzyskaniu przez Litwę niepodległości zmodyfikowano ten alfabet na wzór litewskiego (m.in. wprowadzono litery č, ė, š, v, ž), zachowując elementy pisowni polskiej (np. litery ch, ń, ś, ź), oraz wprowadzono znak ľ. Rzadziej funkcjonuje jednak system oparty wyłącznie na polskiej ortografii, więc nie istnieje żaden spójny system ortograficzny do północnej odmiany zapisu języka karaimskiego.
== Współczesna sytuacja języka ==
Nie istnieje jednolity, ponadregionalny standard języka karaimskiego, toteż osoba używająca tego języka posługuje się zawsze jednym z jego dialektów, pozbawionych kodyfikacji. Występujące na terytorium Ukrainy dwa z trzech wariantów dialektalnych języka karaimskiego, łucko-halicki oraz krymski, uznać należy obecnie za wymarłe bądź pozostające na granicy wymarcia, gdyż umiejętność posługiwania się nimi ograniczona jest do niewielkiej, najwyżej kilkunastoosobowej grupy osób w podeszłym wieku i nie są one przekazywane młodszym pokoleniom. Niemniej jednak w trakcie przeprowadzonego na Ukrainie w 2001 roku spisu powszechnego język karaimski podało jako swój język ojczysty 72 mieszkańców tego kraju.
Język karaimski przetrwał więc w zasadzie tylko w swym wariancie trockim (trocko-wileńskim). Osoby posiadające czynną znajomość tego dialektu zamieszkują obecnie w granicach Polski i Litwy. W trakcie badań przeprowadzonych w 2003 roku znajomość karaimskiego deklarowało 97 mieszkańców Litwy (w tym 28 osób zarówno w mowie, jak i piśmie) oraz 28 osób w Polsce (w tym 11 osób znało ten język zarówno w mowie, jak i w piśmie).
== Przykład użycia ==
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Wikipedia karaimska w Inkubatorze
Informacje na temat karaimskiego na stronie www.karaimi.org
Słownictwo karaimskie : karaimsko-polsko-niemiecki słownik
Słownik rosyjsko-karaimski i karaimsko-rosyjski
Tłumaczenie Tory na język tatarski (karaimski)
|
wikipedia
|
Język kaszubski
Język kaszubski, dialekt kaszubski (kaszub. kaszëbsczi jãzëk, kaszëbskô mòwa, pòmòrsczi jãzëk, kaszëbskò-słowińskô mòwa) – mowa zachodniosłowiańska i lechicka o spornym statusie – w zależności od przyjętych kryteriów uznawana za odrębny język lub dialekt języka polskiego. Często przyjmowane jest stanowisko pośrednie, unika się określania jej jako „język” lub „dialekt” albo określa się ją jako etnolekt. Z prawnego punktu widzenia kaszubszczyzna jest w Polsce językiem regionalnym. Kaszubszczyzną posługuje się w Polsce na co dzień 87,6 tys. Kaszubów. Jest jedyną pozostałością słowiańskich dialektów pomorskich. Etnolekt ten należy do grupy języków lechickich; jego centralna odmiana jest bliska polszczyźnie standardowej, z wpływami języka dolnoniemieckiego oraz wymarłych połabskiego i pruskiego.
Najstarsze teksty zawierające zapisy kaszubskie pochodzą z 1402 r., przy czym są to teksty polskojęzyczne zawierające kaszubizmy, a nie teksty zapisane w całości po kaszubsku. Za najstarsze druki kaszubskie uważane są Duchowne piesnie Dra Marcina Luthera i inszich naboznich męzow Szymona Krofeya z roku 1586, jak i z roku 1643 Michała Pontanusa Mały Catechism Niemiecko Wándalski abo Slowięski. Używana obecnie forma pisana etnolektu kaszubskiego jest ewolucją zaproponowanej w 1879 roku przez Floriana Ceynowę w wydanej w 1879 roku w Poznaniu Zarés do Grammatikj Kašébsko-Słovjnskjè Mòvé.
Etnolekt kaszubski istnieje zarówno w postaci odmian o niskim prestiżu, właściwych dla obszarów wiejskich, jak i w formie języka standardowego, wykorzystywanego w edukacji szkolnej. Kodyfikacja kaszubskiej normy literackiej została ukończona na początku XXI wieku.
== Status kaszubszczyzny ==
=== Kontrowersje klasyfikacyjne ===
Status mowy kaszubskiej nie doczekał się bezspornego konsensu. Często jest ona traktowana jako jeden z dialektów języka polskiego, od XIX w. pojawiają się jednak poglądy, że etnolekt ten, podobnie jak macierzysty wobec niego zespół dialektów pomorskich, wykazuje wystarczającą odrębność dla uznania go za samodzielny język. W różnych okresach przeważa jedno z tych podejść, gdyż dużą rolę w uznaniu danego etnolektu za język lub dialekt odgrywają często czynniki pozajęzykoznawcze, takie jak poczucie odrębności kulturowej lub etnicznej użytkowników. Ponadto sami językoznawcy mogą przyjmować różne kryteria i ulegać różnym tendencjom, gdyż kwestia rozdzielenia pokrewnych języków, zarówno sąsiadujących geograficznie, jak i czasowo, jest umowna.
W XX w. w polskim językoznawstwie przeważał pogląd o przynależności kaszubszczyzny do języka polskiego w randze dialektu. Obecnie w specjalistycznych pracach językoznawczych kaszubszczyzna traktowana jest zwykle jako język odrębny od polszczyzny. Często ma to miejsce w pracach fonologicznych, dotyczących palatalizacji w językach słowiańskich (m.in. rosyjskim, słowackim, polskim i kaszubskim).
Współcześnie etnolekt kaszubski również w przeglądowych pracach dotyczących charakterystyki językowej jest zwykle traktowany jako odrębny język słowiański, czasem z zastrzeżeniem, że według niektórych badaczy stanowi dialekt polskiego. Tak jest przedstawiony m.in. w publikacjach encyklopedycznych The Slavonic languages oraz Encyclopedia of the languages of Europe, podczas gdy w pracy The Slavic languages status kaszubszczyzny określono jako pośredni między odrębnym językiem a polskim dialektem, poświęcając jej jednak odrębne sekcje.
Sytuacja mowy kaszubskiej i języka polskiego bywa porównywana do sytuacji języka białoruskiego i rosyjskiego w XX w. lub języka dolnoniemieckiego i wysokoniemieckiego. Czeski językoznawca Vít Dovalil podaje kaszubszczyznę jako przykład języka pozornie dialektyzowanego (z powodów ideologicznych), stawiając jej sytuację na równi z relacją między językami regionalnymi Francji a językiem francuskim oraz językiem sardyńskim a włoskim. Według jednej z propozycji kaszubski był niegdyś odrębnym językiem, ale w toku swego rozwoju uległ na tyle silnym wpływom polszczyzny, że z perspektywy synchronicznej można go rozpatrywać jako dialekt języka polskiego. Silne zmiany pod wpływem kontaktu językowego bywają trudne do ujęcia w ramy tradycyjnej klasyfikacji genetycznej.
Wśród polskich językoznawców spór nadal nie jest rozstrzygnięty, choć pogląd o odrębności kaszubszczyzny jako języka zyskuje coraz większą popularność, również w związku z rozwojem kaszubskiej normy literackiej, niezależnej od języka ogólnopolskiego. Procesy standaryzacji językowej, obecność odrębnych tradycji piśmiennictwa i norm ortografii oraz istnienie słowników i opracowań gramatycznych nie pozostają bowiem bez wpływu na postrzeganie przynależności zespołów dialektalnych oraz wyznaczanie granic między językami (zob. Abstand- i Ausbausprachen).
=== Status prawny ===
Status prawny etnolektu kaszubskiego w Polsce reguluje ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, definiując go jako język regionalny. Zgodnie z nią istnieje możliwość używania przed organami gminy, obok języka polskiego, kaszubszczyzny jako języka pomocniczego – pierwsza dokonała tego położona w powiecie bytowskim gmina Parchowo.
1 czerwca 2009 r. zaczęła w Polsce obowiązywać Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych – jest to istotne dla statusu języka kaszubskiego. Język regionalny używany jest w kilku powiatach województwa pomorskiego.
W roku 2003 przydzielono językowi kaszubskiemu trzyliterowy międzynarodowy kod CSB według normy ISO 639-2.
Według przyjętej w czerwcu 2015 roku ustawy o języku regionalnym, kaszubski miał otrzymać taki status i w planach było pozwolenie na używanie go w urzędach nie tylko gminnych ale też powiatowych. Prezydent RP Andrzej Duda zawetował jednak ustawę 27 października 2015 roku i nie weszła ona w życie.
=== Język kaszubski w edukacji ===
Obecnie w Polsce istnieje ok. 400 szkół, w których dzieci uczą się kaszubskiego (blisko 16 tys. osób w roku szkolnym 2012–2013). Od 2005 roku istnieje możliwość zdawania z niego egzaminu maturalnego. W języku kaszubskim wydawane są książki i czasopisma, emitowane są regionalne programy radiowe i telewizyjne. W języku kaszubskim jest też odprawiana liturgia słowa w kościołach.
Na Uniwersytecie Gdańskim w Instytucie Filologii Polskiej od 2009 roku na kierunku filologia polska prowadzona jest specjalność nauczycielska – nauczanie języka polskiego i wiedzy o języku i kulturze kaszubskiej (kaszubistyka). Kaszubistyka jest też jedną ze specjalizacji specjalności neofilologicznych (anglistyki i germanistyki) w ośrodku zamiejscowym łódzkiej Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Kartuzach. Prowadzenie tego typu studiów jest wypełnieniem artykułu 8. obowiązującej w Polsce Europejskiej karty języków regionalnych i mniejszościowych dotyczącym możliwości nauki języków regionalnych na wszystkich poziomach – od przedszkolnego do uniwersyteckiego. Od 2014 roku na Uniwersytecie Gdańskim funkcjonuje odrębny kierunek: Etnofilologia kaszubska, całkowicie poświęcony kulturze kaszubskiej.
== Pismo ==
Do zapisów tekstów w mowie kaszubskiej początkowo używano alfabetu ogólnopolskiego (np. Hieronim Derdowski), jednak nie oddawał on w pełni cech fonetycznych kaszubszczyzny. Florian Ceynowa, badacz kaszubskiej kultury, tworząc unikatowy alfabet, rozwiązał problemy pojawiające się w trakcie przenoszenia mowy kaszubskiej na papier.
Alfabet kaszubski zawiera następujące litery:
w tym niewystępujące w alfabecie polskim:
ã – nosowe „a” (IPA: [ã]) (tzw. a z blewiązką)
é – dźwięk pomiędzy „e” a „i” (francuskie E)
(IPA: [e], [ej]) (tzw. e ze striszkã)
ë – między „e” i „a” (IPA: [ə]) (tzw. „szwa”)
ò – „u̯e” (IPA: [wɛ]) (tzw. labializacja)
ô – w zależności od gwary tożsame z „o” lub bardziej pochylone w kierunku „e” (IPA: [ɞ] lub [ɔ]) (tzw. o z dakã)
ù – „u̯u” (IPA: [wu]).
Występują również dwuznaki ch, cz, dz, dż, rz i sz, odpowiadające podobnym głoskom, jak w standardowej polszczyźnie. Spółgłoski, które w wielu gwarach polskich ulegają mazurzeniu, w kaszubszczyźnie częściowo upodabniają się do ć, dź, ś, ź, które w swoim pełnym kształcie w etnolekcie tym nie pojawiają się.
=== Przykład (Ojcze nasz) ===
=== Zabytki piśmiennictwa kaszubskiego (pomorskiego) ===
1586 Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynßich naboznich męzow. Zniemieckiego w Slawięsky ięzik wilozone Przes Szymana Krofea... w Gdainsku: przes Jacuba Rhode, Tetzner 1896: z tłumaczenia bytowskiego pastora ks. S. Krofeja, Słowińca (?) rodem z Dąbia.
Przechowywany w Archiwum Państwowym w Szczecinie tekst przysięgi lennej z 1618 składanej przez szlachtę ze wschodniej części Pomorza bywa określany jako polski lub kaszubski.
1643 Mały Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Slowięski to jestá z Niemieckiego języká w Słowięski wystáwiony na jáwnosc wydan..., w Gdaińsku przes Jerzego Rhetá, Gdańsk 1643. Pastor smołdziński ks. Michał Mostnik (Michał Pontanus), rodem ze Słupska.
Perykopy smołdzinskie, opracowane i wydane przez Friedhelma Hinze, Berlin (wschodni) 1967.
Śpiewnik starokaszubski, opracowany i wydany przez Friedhelma Hinze, Berlin (wschodni) 1967.
Przysięgi słowińskie z Wierzchocina.
== Właściwości języka kaszubskiego ==
Etnolekt kaszubski wykazuje wiele cech wspólnych z gwarami języka polskiego i jego postacią standardową. Dla niektórych badaczy jest to dowód na brak odrębności tych form mowy, co najwyżej kaszubski jest uważany za najbardziej odrębny spośród dialektów polszczyzny. Dla innych podobieństwa te świadczą o bliskim pokrewieństwie odrębnych języków pozwalającym na łączenie ich w grupę lechicką. Tak czy inaczej, wynikają one z podobnych korzeni, a także wpływu polskiego języka literackiego oraz wzajemnych wpływów gwar kaszubskich i gwar dialektów północnopolskich. Część podobieństw jest tłumaczona przenikaniem cech z dialektów północnopolskich do kaszubszczyzny (np. afrykatyzacja miękkich spółgłosek tylnojęzykowych z gwar tucholskich) lub odwrotnie (np. kaszubienie w gwarach lubawskich).
Przejmowanie cech ogólnopolskich przez użytkowników kaszubszczyzny nazywane jest polaszeniem.
W trakcie rozwoju dialektów zachodniosłowiańskich, w tym lechickich, pewne cechy zmieniały się równolegle, podczas gdy ewolucja pozostałych podążyła inną ścieżką. W porównaniu z rekonstruowanymi cechami mów prasłowiańskich i pralechickich, w języku kaszubskim nastąpiła ewolucja do obecnego kształtu:
częściowe utrzymanie formy TarT z prasłowiańskiego TorT: np. kaszub.: gard, parmiéń, pol.: gród, promień.
zmiękczona spółgłoska przed ar w odmianach północnych, np. kaszub.: cwiardi, czwiôrtk, pol.: twardy, czwartek
zanik ruchomego e w mianowniku, np. pòrénk, kùńc ‘poranek’, ‘koniec’
kaszubienie, czyli przejście ć, ś, ź, dź w c, s, z, dz. Proces ten jest podobny do mazurzenia i jabłonkowania, np. kaszub.: swiat, zëma, zemia, rodzëc, pol.: ‘świat’, ‘zima’, ‘ziemia’, ‘rodzić’
częściowe zlanie kontynuantów grup TelT i TolT (w różnym stopniu w zależności od gwary), np.: młoc, płoc, pol.: mleć, pleć. Częstsze w dialekcie słowińskim – młóko, wobec kaszubskiego mléko (‘mleko’)
zachowanie akcentu ruchomego w dialekcie północnym (podobnie jest niektórych innych mowach słowiańskich, np. języku rosyjskim)
akcent inicjalny w dialektach południowych (podobnie jak w kilku innych mowach zachodniosłowiańskich, np. języku staropolskim, a współcześnie w języku czeskim czy gwarach południowomałopolskich)
przejście staropolskich krótkich *i *u *y w szwę, zapisywane jako ë, np. kaszub. lëdze, rëba, zëma, pol. ludzie, ryba, zima
palatalizacja kaszubska – palatalizacja i afrykatyzacja spółgłosek zwartych tylnojęzykowych /k’/ i /g’/ w dziąsłowe [ʧʲ] (cz’) i [ʤʲ] (dż’). Prawdopodobnie zaszła ona w XIX w. w gwarach borowiacko-krajeńskich dialektu wielkopolskiego, rozszerzając się od południa na kaszubszczyznę, nie obejmując jej obszarów północno-zachodnich, w tym słowińskich
bylaczenie – wymowa /l/ i /ł/ ([w]) jako [l] w rejonach północno-wschodnich
realizacja /sw/ jako [sj] w okolicach Kościerzyny i na południe od Bytowa (np. sjinia ‘świnia’)
proteza przed /o/ i /u/ przez [w] na początku wyrazu (prelabializacja) lub po spółgłoskach wargowych i miękkopodniebiennych (labializacja), połączona zwykle (z wyjątkiem południowego wschodu) z wymową przednią, co daje [pwεle] (ewentualnie [pwole]), ‘pole’, [mwuxa] ‘mucha’, podobna do dyftongizacji w niektórych gwarach wielkopolskich
samogłoska ô w miejscu prasłowiańskiego a długiego, podobne zmiany również zachodziły w dialektach polskich
samogłoska é (e pochylone) jako kontynuat staropolskiego e długiego, obecna też w gwarach północnopolskich
i niezmiękczające (w polskim i rosyjskim realizowane jako [ɨ] y)
w przeważającej części gwar ę (e nosowe) zastąpione jest ã (a nosowym), podobne zmiany zaszły np. w gwarze kurpiowskiej, w tej jednakże uległo ono denazalizacji
poza pozycją na końcu wyrazu pralechickie ę (odpowiadające ogólnopolskiemu ą, ę przed samogłoską miękką, ale nie przed przedniojęzykową – zob. przegłos lechicki) przechodzi w i (i ë), np. jastrzib ‘jastrząb’, midzë ‘między’, wzęti, wzic, wzëce
zmiękczona spółgłoska przed ar i ôr w gwarach północnych, np. cwiardi ‘twardy’, czwiôrtk ‘czwartek’
ą (o nosowe) wymawia się jak ũ (u nosowe), co jest prawdopodobnie formą przejściową pomiędzy pełną nosowością a odnosowieniem, w niektórych gwarach całkowite odnosowienie, podobnie jak w dialekcie mazowieckim
przejście nagłosowego ja- w je- i ra- w re-, tak jak we wszystkich gwarach na obszarze północnym Polski
przejście sródgłosowego -ar- w -er-, tak jak w gwarach północnopolskich
wymiana nagłosowego ni- na mi-, odwrotnie niż w gwarze mazurskiej
zamiana zbitki spółgłoskowej kt w cht, np. chto ‘kto’, podobnie jak w gwarach etnolektu śląskiego i gwarze mazurskiej
stwardnienie ń w n w gwarach południowo-zachodnich
przejście -jd- w -ńd-, np. przińdą ‘przyjdą’, tak jak w gwarze mazurskiej
nieskrócona końcówka czasu teraźniejszego (formy typu jô szukajã ‘szukam’) na północ od Redy (na południe formy typu jô szukôm)
obecność licznych germanizmów, zwłaszcza dolnoniemieckich (podobnie jak w innych dialektach i językach nadbałtyckich obszarów kolonizacji niemieckiej). Leksykalne zapożyczenia językowe zwykle dotyczą gospodarki domowej i rolnej oraz człowieka. Stanowią ok. 5% słownictwa, przy czym są wśród nich zarówno zapożyczenia z czasów prasłowiańskich, zachowane również w innych językach słowiańskich, jak i zapożyczenia nowsze – charakterystyczne bądź dla kilku etnolektów z kręgu języka polskiego będących pod wpływem niemczyzny (np. draszowac ‘młócić’), bądź specyficzne wyłącznie dla kaszubszczyzny (np. halac ‘przynieść’)
obecność sporadycznych bałtyzmów, głównie pochodzących z języka staropruskiego, przy czym część słów tak określanych przez niektórych badaczy może pochodzić z czasów wspólnoty bałto-słowiańskiej lub praindoeuropejskiej (nie jest więc zapożyczeniami)
częstsze niż w polszczyźnie występowanie orzeczenia po dopełnieniu, przez co zdania często kończą się czasownikiem.
== Fonetyka ==
=== Samogłoski ===
Wymowa <é>oraz <ó>waha się w zależności od dialektu. <é>może być wymawiane jako [e,ej,i,ɨ], zaś <ó>jak [o,ɔ,u],
Wymowa <ã>oraz <ą>waha się w zależności od dialektu. <ã>może być wymawiane jako [ã,ɛ̃], zaś <ą>jak [õ,ũ,ɔ̃],
=== Spółgłoski ===
Dźwięk /ł/ w pewnych dialektach może być realizowany przez starszych ludzi jako [ɫ]. W gwarach bylaczących brzmi jak [l].
Niektórzy ludzie wymawiają /dż,cz,ż,sz/ bez palatalizacji.
Niektórzy ludzie wymawiają /rz/ jako [r̝].
Czasami wśród starszego pokolenia można spotkać się z wymową litery h jako [h,ɦ,ɣ] w opozycji do dwuznaku ch czytanego jak [x].
Z rzadka mieszkańcy Gdańska i okolic wymawiają dźwięk /ń/ jako zbitkę [jn].
=== Akcent ===
Pośród osób posługujących się północnymi dialektami (w tym wymarłą gwarą słowińską) akcent jest swobodny i częściowo ruchomy. Badania językoznawcze nad dialektami północnymi są ważne dla rekonstrukcji pierwotnego akcentu w języku prasłowiańskim.
Dla gwar środkowokaszubskich reprezentatywny jest akcent swobodny nieruchomy.
Użytkownicy gwar południowych posługują się stałym akcentem inicjalnym (występującym również w języku czeskim, słowackim, staropolskim oraz w gwarze góralskiej).
== Zróżnicowanie wewnętrzne ==
Etnolekt kaszubski, pomimo występowania na stosunkowo niewielkim obszarze, jest bardzo zróżnicowany wewnętrznie. Poszczególne gwary są łączone w zespoły gwarowe, nieco odmiennie ujmowane przez różnych badaczy. Według jednego z nich w połowie XX w. dzielił się na następujące zespoły gwarowe:
gwary północnokaszubskie: słowińska, kabacka, osiecka, żarnowiecka, gniewińsko-salińska, bylackie (pucka, chałupska, oksywska), luzińsko-wejherowska, lesacka, kieleńska
gwary środkowokaszubskie: strzepska, żukowska, kartusko-goręczyńska, przywidzka, stężycka, sierakowsko-gowidlińska, sulęczyńśka, studzienicka, borzyszkowska
gwary południowokaszubskie: kościerska, lipuska, brusko-wielewska, konarska
Z kolei w Dialektach i gwarach polskich wymienione są
gwary bylackie
gwara słowińska †
gwara Kabatków (główczycka) †
gwary zaborskie
gwary tucholskie i gwary krajniackie jako przejściowe z dialektem wielkopolskim, które jednak powszechnie zaliczane są do gwar bezsprzecznie polskich (dialekt wielkopolski).
== Język kaszubski a język pomorski ==
Pojęcie języka kaszubskiego często bywa utożsamiane z językiem pomorskim, choć kaszubszczyzna jest faktycznie tylko zespołem należących do niego dialektów. Istnienie kilku nazw oznaczających ten sam język oraz identyfikowanie całego języka z jego najsilniejszym dialektem ma czasami miejsce w przypadku języków mniejszościowych, które są silnie zróżnicowane i które na skutek niesprzyjających czynników politycznych nie były w stanie wytworzyć ogólnego języka standardowego i zdobyć mocnej pozycji w państwie, w którym są używane.
Podobna sytuacja jak w języku pomorskim ma miejsce np. w języku okcytańskim i dolnoniemieckim. Język okcytański często bywa nazywany językiem prowansalskim. Dialekty prowansalskie są jedynie częścią języka okcytańskiego, ale mają najsilniejszą tradycję literacką. Język dolnoniemiecki (Nedderdüütsch, Plattdüütsch) często utożsamia się z jego dialektem dolnosaksońskim (Neddersassisch, Low Saxon), gdyż ta odmiana ma znacznie silniejszą pozycję od pozostałych.
Po wymarciu słowińszczyzny oraz wszystkich innych dialektów pomorskich poza kaszubszczyzną w odniesieniu do języka Pomorzan dzisiaj najczęściej używany bywa termin „język kaszubski”. Pochodzenie nazw „Kaszubi” i „kaszubski” oraz sposób, w jaki one przeszły w ciągu wieków z okolic Koszalina na Pomorze Gdańskie, są wciąż zagadką dla uczonych. Żadna z dotychczasowych teorii nie spotkała się z ogólną akceptacją. Nic nie wskazuje jednak na to, żeby doszło do wędrówek Pomorzan z okolic Koszalina na Pomorze Gdańskie.
Pewne jest natomiast, że w średniowieczu mieszkańcy Pomorza Gdańskiego będący przodkami dzisiejszych Kaszubów nie określali się jako Kaszubi, jednak źródła ocalałe do naszych czasów nie wspominają, jak nazywali oni swoją mowę. Dzięki analizie nazw geograficznych występujących w źródłach pisanych wiadomo natomiast, że we wczesnym średniowieczu ludność słowiańska całego Pomorza mówiła dialektami jednego języka. Dzisiaj dialekty te w językoznawstwie najczęściej określa się mianem „dialektów pomorskich”. Wiadomo z kronik historycznych również, że jedyną wspólną nazwą dla tego całego obszaru było „Pomorze”, a dla ludności która go zamieszkiwała – „Pomorzanie”.
Wraz z postępem germanizacji Pomorza Zachodniego określenia pommersch (pomorski) i Pommern (Pomorzacy) zaczęła używać w odniesieniu do siebie ludność niemiecka (kolonizatorzy) i zgermanizowani potomkowie słowiańskich Pomorzan. Na określenie tej części ludności Pomorza, która trwała przy słowiańskim języku, nazewnictwo niemieckie używało słów Wenden (Wendowie) i Kaschuben (Kaszubi). Występowanie tych dwóch nazw przesuwało się na wschód w miarę, jak od zachodu następował zanik słowiańskiego charakteru Pomorza.
W roku 1850, w przedmowie do swojego słowniczka kaszubsko-rosyjskiego Florian Ceynowa o języku Słowian nadbałtyckich napisał m.in.:
Zazwyczaj nazywa się go językiem kaszubskim, chociaż nazwa dialekt pomorsko-słowiański (pómórzko-słovjanskje narzecze) byłaby dla niego właściwsza.
(Słowo „dialekt” zostało użyte tu przez Ceynowę prawdopodobnie pod wpływem panslawizmu, którego zwolennikiem był on przez pewien czas, a który traktował wszystkie mowy słowiańskie jako dialekty jednego języka słowiańskiego). W swoich późniejszych pracach Ceynowa jednak określał najczęściej swój język jako „kaszébsko-słovjinsko móva”.
W roku 1893 do wczesnej historii Pomorza nawiązał językoznawca z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stefan Ramułt, wydając Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego. W przedmowie Ramułt napisał m.in.:
(...) A gdy Kaszubi niczem innem nie są, jak tylko bezpośrednimi potomkami Pomorzan, jest zupełna racya używania wyrazów «pomorski» i «kaszubski», jako synonimów, tem więcej, że są inne jeszcze powody, za tem przemawiające.
oraz:
(...) jedyną pozostałością potężnego ongi szczepu pomorskiego są dzisiaj tylko Kaszubi i Słowieńcy, którzy też są wyłącznymi dziedzicami nazwy Pomorzan.
Do słownika Stefana Ramułta odwoływał się Friedrich Lorentz, autor m.in. Gramatyki pomorskiej i Geschichte der pomoranischen (kaschubischen) Sprache (Historia języka pomorskiego (kaszubskiego)). Kontynuatorem dzieła Lorentza był Friedhelm Hinze. Po śmierci Lorentza Hinze wydał na podstawie jego materiałów wielki słownik pomorski w 5 tomach (Pomoranisches Wörterbuch).
Niemniej jednak pojęcie języka pomorskiego nie jest często używane w językoznawstwie, zarówno ze względu na to, iż nie jest pojęciem jednoznacznym, jak również z powodu tego, iż powstało ono w wyniku hipotez, a nie gruntownych badań naukowych. Wczesne wymarcie gwar zachodniopomorskich, niemożność ustalenia dokładnego zasięgu skupiska plemiennego Pomorzan, mieszanie się ludności germańskiej i słowiańskiej uniemożliwiają precyzyjne ustalenie więzi pomiędzy Pomorzem Zachodnim a Wschodnim, zwłaszcza w późniejszych okresach. W związku z tym mówi się raczej o dialektach/językach pomorskich (jeśli nie traktuje się ich jako dialektów języka polskiego), a pojęcie to z tych samych powodów uznawane jest za nieprecyzyjne. Dodatkowo, w związku z małą znajomością charakterystyki gwar zachodniopomorskich, nie są one traktowane jako język odrębny od polszczyzny czy kaszubszczyzny. Zachodnia pomorszczyzna nie ma także przydzielonego kodu ISO, w przeciwieństwie do wielu języków wymarłych. Nie ma go również język pomorski jako całość. Z drugiej jednak strony, nie można traktować tego samego języka, ale o innych zasięgach terytorialnych na przestrzeni czasu, jako nietożsame etnolekty. Wobec tego w sensie czysto językoznawczym określenie język pomorski jest w pełni synonimiczne do pojęcia języka kaszubskiego, przy czym z powodu częstszego użycia przymiotnika kaszubski (które mogło w przeszłości odnosić się do wszystkich słowiańskich Pomorzan) przez językoznawców, historyków i samych użytkowników, częstszą, a obecnie też i oficjalną nazwą jest język kaszubski.
W przypadku gdy kaszubszczyznę opisuje się jako dialekt języka polskiego, określa się ją czasami jako dialekt pomorski, analogicznie do określenia język pomorski.
== Kaszubszczyzna a język polski ==
Spory co do przynależności kaszubszczyzny do dialektów języka polskiego trwają od dawna i jeszcze nie został w tej sprawie zawarty kompromis. Co prawda język kaszubski został na mocy ustawy uznany w Polsce za język regionalny, ale nie przekonuje to wszystkich językoznawców o jego rzeczywistej samodzielności. Głównym argumentem za odrębnością od polszczyzny jest fakt, że kaszubski znacznie różni się od ogólnonarodowej postaci polszczyzny. Gdy jednak porównuje się południowe dialekty kaszubskie z gwarami północnymi Wielkopolski lub Mazowsza, odnajduje się więcej podobieństw, a co za tym idzie – wyróżnić można mniej cech charakterystycznych dla całego obszaru kaszubszczyzny, a nie występujących w ogóle w innych dialektach polskich.
Zasadne jest również historyczne ujmowanie etnolektu kaszubskiego wraz ze staropolszczyzną (według Aleksandra Brücknera i innych), gdyż większość cech dystynktywnych kaszubszczyzny (szwa kaszubska, kaszubienie) pojawia się dopiero po okresie staropolskim. Są jednak i takie cechy języka kaszubskiego, których rodowód jest znacznie starszy i świadczy o specyficznych drogach rozwoju języka Słowian nadbałtyckich już w okresie wyodrębniania się języków słowiańskich z języka prasłowiańskiego. Taką cechą jest utrzymanie grupy TarT z prasłowiańskiego TărT (gard, por. pol. gród), czyli brak metatezy, która jest datowana na VIII/IX wiek, stanowiąc najstarszy symptom rozpadu języka prasłowiańskiego. Kaszubski, tak jak wymarłe gwary zachodniopomorskie, wykazuje pewne podobieństwa względem połabszczyzny, co spowodowane jest wielowiekowym sąsiedztwem obu tych języków, ale dominują w nim cechy wschodniolechickie (staropolskie).
Związki kaszubszczyzny z polszczyzną mają wymiar nie tylko lingwistyczny, ale też kulturowy. Ich uwypuklanie może wiązać się z ogólną działalnością na rzecz wiązania Pomorza z Polską, zwłaszcza wobec przeciwnych procesów germanizacyjnych. Przykładowo, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, wyrażając swój pogląd o relacji kaszubszczyzny z językiem polskim, odwołał się do stosunków dialektów niemieckich do odmiany ogólnoniemieckiej: „język kaszubski [...] stanowi jedynie dialekt polskiego języka literackiego (hochpolnisch) i jest mu nawet bliższy aniżeli dialekt bawarski lub saski niemieckiemu językowi literackiemu”.
Językoznawca Jan Baudouin de Courtenay przy opisach zróżnicowania geograficznego języka polskiego podkreślał, że status kaszubszczyzny jest sporny, i gwarom kaszubskim przeciwstawiał gwary bezsprzecznie polskie. Pisząc o historii języka polskiego między etapem wyłącznie polskim a wspólnym dla wszystkich Słowian zachodnich, umieścił etap wspólnoty lechickiej tworzonej przez Polaków w ścisłym znaczeniu, Kaszubo-Słowińców, Pomorzan (zachodnich) i Połabian. Docenił również próbę opracowania pisowni kaszubskiej dokonaną przez Stefana Ramułta.
Jan Karłowicz w swej publikacji pod tytułem „Gwara kaszubska” próbował obalić większość argumentów językoznawczych za odrębnością kaszubszczyzny od języka polskiego, głoszonych głównie przez Baudouina de Courtenay. Etnograf ten doszukiwał się cech etnolektu kaszubskiego, których nie ma w języku literackim, w dialektach języka polskiego. Zauważył, że innowacyjne stwardnienie spółgłosek ć, ś, ź i dź, zwane w przypadku kaszubszczyzny kaszubieniem, występuje również w dialekcie północnokresowym w gwarze Kowna i zasugerował, że powodem wystąpienia tego zjawiska jest wpływ obcego języka (odpowiednio dolnoniemieckiego i litewskiego) na polszczyznę.
W Dialektach i gwarach polskich jako argumenty za uznaniem kaszubszczyzny za dialekt języka polskiego podano fakt, że na terenie kaszubskim z krzyżujących się tendencji zachodniolechickich (połabskich) i wschodniolechickich (polskich) przeważały zawsze te ostatnie. Do cech wspólnych z dialektami Polski północnej należy fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, zmieszanie i z y, przejście nagłosowego ja- w je- i ra- w re-, zanik ruchomego e w końcówkach typu -ek (współcześnie pozostało tylko w kaszubszczyźnie), twarda wymowa l przed i, asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich. Z dialektem wielkopolskim mowę kaszubską łączy dyftongiczna wymowa samogłosek, pomieszanie nagłosowego o- z wo-, brak mazurzenia i formy typu strzoda, zdrzódło.
W Dialektach polskich Karol Dejna klasyfikuje kaszubszczyznę jako dialekt języka polskiego, z tym że dzieli polski obszar dialektalny na dwie grupy: dialekty środkowolechickie (pomorskie) i wschodniolechickie (lądowe). Zaznacza, że grupę środkowolechicką stanowią dialekty przejściowe z językiem połabskim, ale ówczesna sytuacja polityczna Pomorza doprowadziła do zbliżenia się kaszubszczyzny do dialektów Polski kontynentalnej.
Aleksander Brückner uważał że: „język kaszubski jest gwarą staropolską, biorącą udział nawet w późnym rozwoju językowym polskim i od polszczyzny odrywać go nie można; stanowi pomost od nadnoteckiej polszczyzny ku coraz dalszym, a wskutek tego i odrębniejszym gwarom, od których niegdyś Pomorze, Marchie, Meklemburg aż za samą Łabę do Starej Marchii i Lüneburgu rozbrzmiewały, gdy te ziemie jeszcze słowiańskimi były; wymarli tam Słowianie ostatecznie dopiero w XVI i XVII”.
Kazimierz Nitsch wyrażał pogląd, iż kaszubszczyzna jest dialektem języka polskiego, a jej znaczna odmienność od języka literackiego wynika z peryferyjnego niegdyś położenia Kaszub.
Opinia popularyzatora wiedzy o języku polskim, Jana Miodka, brzmi: „kaszubszczyzna to absolutnie gwara i jako taka niech sobie króluje w domach, w szkole na określonych lekcjach, w zespołach folklorystycznych”, przeciwko czemu zaprotestował historyk języka polskiego Edward Breza.
Jerzy Bralczyk akceptuje traktowanie kaszubszczyzny jako odrębnego języka (w przeciwieństwie do etnolektu śląskiego).
Tapani Salminen, uczestniczący w tworzeniu Atlasu Zagrożonych Języków Świata UNESCO jako autor jego „europejskiej” części, uznaje kaszubski za odrębny język (w przypadku śląskiego i góralskiego stwierdził, że są one dialektami polszczyzny).
Hanna Dalewska-Greń uważa, że język literacki oparty na dialektach kaszubskich można uznać za mikrojęzyk.
W serwisie „Gwary polskie. Przewodnik multimedialny” opracowanym przez językoznawców z Zakładu Historii Języka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Towarzystwo Kultury Języka kaszubszczyznę potraktowano jak odrębny język, niewchodzący w skład dialektów języka polskiego, aczkolwiek nie podano ku temu żadnych argumentów językoznawczych. W ramach wydawanej od 1997 roku przez Uniwersytet Opolski serii „Najnowsze dzieje języków słowiańskich”, której kolejne tomy poświęcone są poszczególnym językom słowiańskim, kaszubszczyznę potraktowano odrębnie, wydając oddzielny tom jej dotyczący.
== Dialekty pomorskie a sąsiednie dialekty ==
Zespół dialektów pomorskich, znajdując się w kontinuum dialektalnym języków lechickich, ma związki z lektami ludności sąsiedniej. Oprócz wyraźnych ośrodków wschodniolechickiego (polskiego) i zachodniolechickiego (połabski), językoznawcy wymieniają niekiedy łańcuch dialektów centralnych z północnych Niemiec i Polski obejmujący dialekty kaszubskie. Wskazuje to na przejściowy charakter tych dialektów, które mogą dzielić część cech z sąsiednimi, pokrewnymi dialektami. Dialekty kaszubsko-słowińskie miały wpływ na kształtowanie się sąsiednich gwar i dialektów języka polskiego: kociewskiego, borowiackiego i krajniackiego. Dzisiejsza przynależność tychże do polszczyzny nie podlega wątpliwości, ale posiadają one również cechy wspólne z językiem pomorskim, co świadczy o ich przejściowym charakterze. Wspólną cechą gwar kociewskich z kaszubszczyzną jest np. szczątkowo zachowana tzw. grupa „TarT” (w takich wyrazach jak parmiéń, Starogard itp.). Również pewna część leksyki gwar kociewskich jest wspólna z kaszubszczyzną, np. nórt, stark, iścić sia. Gwary borowiackie z pomorskim obszarem językowym łączy np. afrykatyzacja spółgłosek tylnojęzykowych, np. taczi dłudżi (‘taki długi’). To z kolei jest obecnie interpretowane jako innowacja powstała w gwarach północnowielkopolskich, którą kaszubszczyzna przejęła. Wpływ kaszubszczyzny za pośrednictwem polskich gwar nadwiślańskich sięga aż do gwary lubawskiej.
Język pomorski wywarł również pewien wpływ na gwary języka dolnoniemieckiego używane na Pomorzu. Po germanizacji Pomorza Zachodniego mową tamtejszej ludności stały się dialekty dolnoniemieckie, jednak wykształciły się one na substracie pomorskim (słowiańskim).
Wpływ języka niemieckiego, zwłaszcza dolnoniemieckiego, najbardziej zauważalny jest w leksyce, sięgając 5% słów (w porównaniu – standardowy język polski zawiera ok. 3% germanizmów). Są też pewne wpływy dotyczące składni.
Istnieje opinia, że w kaszubszczyźnie zauważalne są ślady pruskiego (bałtyjskiego) substratu językowego.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Jan Mordawski: Statystyka ludności kaszubskiej. Instytut Kaszubski, 2005. ISBN 83-89079-34-8.
Jan Trepczyk: Słownik polsko-kaszubski. 1994.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym (Dz.U. z 2014 r. poz. 263).
|
wikipedia
|
Język litewski
Język litewski (lit. lietuvių kalba) – język z grupy języków bałtyckich, którym posługuje się ok. 4 mln osób. Poza Litwą językiem tym posługują się Litwini zamieszkujący na zachodzie Białorusi i północno-wschodniej Polsce (Suwalszczyzna), a także w Rosji, Łotwie oraz emigranci w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, Niemczech. Jest językiem urzędowym Litwy.
Jako osobny język z zespołu wschodniobałtyckiego języków bałtyckich zaczął się rozwijać w VII wieku n.e. Jako język pisany zaczął funkcjonować dopiero w XVI wieku. Współczesna forma języka litewskiego ukształtowała się na przełomie XIX–XX wieku.
Język litewski jest bardzo interesujący dla językoznawców, gdyż podobnie jak język łotewski, zachował wiele archaicznych cech indoeuropejskich. Pewien wpływ na ten język wywarły języki sąsiadujących narodów słowiańskich: język polski, język białoruski i język rosyjski, aczkolwiek w pierwszej połowie XX w., po odzyskaniu niepodległości przez Litwę, można było zaobserwować tendencję do zastępowania slawizmów wyrazami rodzimymi.
Współczesny język litewski jest bardzo zróżnicowany pod względem dialektalnym mimo stosunkowo niewielkiej liczby jego użytkowników zajmujących niezbyt duże terytorium. Wyróżnia się dwa główne zespoły dialektów: żmudzki (žemaičių tarmė) i auksztocki (aukštaičių tarmė). Główne różnice między tymi dialektami sprowadzają się do zjawisk z zakresu wokalizmu. Dodatkowo w dialekcie auksztockim wyróżnia się trzy wielkie zespoły gwarowe: wschodni, południowy i zachodni; każdy z nich obejmuje liczne podgwary, niekiedy znacznie różniące się między sobą.
Litewski nie jest wzajemnie zrozumiały z językiem łotewskim. Różnice pomiędzy tymi dwoma językami są już znaczące nawet w warstwie podstawowych wyrazów.
== Fonologia ==
=== Spółgłoski ===
Każda litewska spółgłoska poza /j/ ma dwa warianty: niespalatalizowany (twardy) i spalatalizowany (zmiękczony) (np. /b/ – /bʲ/, /d/ – /dʲ/, /ɡ/ – /ɡʲ/). Ta cecha łączy litewski z polskim, białoruskim i rosyjskim, ale nie z bliżej spokrewnionym łotewskim. Spółgłoski przed samogłoskami przednimi (/ɪ/, /iː/, /ɛ/, /æː/ i /eː/) oraz innymi spółgłoskami zmiękczonymi i /j/ są zawsze zmiękczone. Przed samogłoskami tylnymi (/äː/, /ɐ/, /oː/, /ɔ/, /uː/ i /ʊ/) spółgłoski również mogą być zmiękczone (zmieniając wymowę niektórych samogłosek, zobacz sekcja „Samogłoski”), co standardowa ortografia zaznacza przez wstawienie litery i między spółgłoskę i samogłoskę (podobnie, jak w polskim), np. noriu [ˈnôːrʲʊ]. Większość twardych i miękkich spółgłosek tworzy pary minimalne (np. šuo [ʃuə] ‘pies’ – šiuo [ʃʲuə] ‘z tym’), więc są niezależnymi fonemami, a nie allofonami.
Spółgłoski /f/, /x/, /ɣ/ i ich spalatalizowane warianty pojawiają się tylko w zapożyczeniach.
[ŋ] pojawia się tylko przed [k] i [ɡ], zaś w innych pozycjach pojawia się tylko [n̪], więc można te głoski traktować jako allofony w dystrybucji komplementarnej. To samo dotyczy ich miękkich odpowiedników, [ŋʲ] (przed [kʲ] i [ɡʲ]) oraz [nʲ] (gdzie indziej).
/ɣ/ jest czasem wymawiane jako [ɦ], ale wymowa [ɣ] jest preferowana, gdyż zmiękczony wariant to zawsze [ɣʲ].
Spółgłoski zwarte są zatrzymane przed innymi zwartymi.
=== Samogłoski ===
Litewski ma sześć samogłosek długich i pięć krótkich (nie licząc wątpliwego fonemu w nawiasie). Długość jest tradycyjnie uważana za cechę dystynktywną, chociaż krótkie samogłoski są też bardziej centralne:
Przynajmniej jeden badacz twierdzi jednak, że to rozróżnienie samogłosek luźnych i napiętych jest cechą relewantną lub przynajmniej równie ważną jak długość. Taka hipoteza prowadzi do poniższej tabeli.
Obecność krótkiej samogłoski średniej przedniej niezaokrąglonej [e̞] jest dyskutowana, gdyż dźwięk ten jest zastępowany przez wielu, jeśli nie większość Litwinów, samogłoską [ɛ].
W standardowym litewskim samogłoski [äː] i [ɐ] zasadniczo nie mogą być wymawiane po spółgłoskach miękkich (wliczając [j]). W tej pozycji zmieniają się odpowiednio w [æː] i [ɛ]: galia 'pot = gale „na końcu” [ɡɐˈlʲɛ], gilią ‘głęboki’ (B. l.p.) = gilę ‘żołądź’ (B. l.p.) [ˈɡʲɪlʲæː].
Z drugiej strony w codziennej mowie [æː] może zmienić się w [ɛː] (a nawet [äː]), jeśli po samogłosce jest twarda spółgłoska: jachtą ‘jacht’ (B. l.p.) i retas, ‘rzadki’, są często wymawiane [ˈjɛːxt̪äː] i [ˈrʲɛːt̪ɐs̪] (a nawet [ˈjäːxt̪äː] i [ˈrʲäːt̪ɐs̪]) zamiast [ˈjæːxt̪äː] i [ˈrʲæːt̪ɐs̪], gdyż kolejne spółgłoski, [x] i [t̪], są twarde. To zjawisko nie dotyczy krótkich samogłosek.
=== Dyftongi ===
Tradycyjnie przyjmuje się, że litewski ma dziewięć dyftongów, ai, au, ei, eu, oi, ou, ui, ie i uo. Niektóre podejścia (Schmalstieg 1982) traktują je jako sekwencje samogłosek, gdyż dłuższy składnik zależy od typu akcentu, a w dyftongach jest on ustalony.
Litewskie długie akcentowane sylaby mogą mieć ton wznoszący lub opadający. W specjalnej literaturze są oznaczane odpowiednio tyldą [ ̃] i akcentem ostrym [ ́]. Ton jest szczególnie wyraźnie słyszalny w dwugłoskach, gdyż w wypadku tonu rosnącego drugi element jest dłuższy (np. aĩ jest wymawiane [ɐɪ̯ˑ]), a w wypadku malejącego – dłuższy jest pierwszy (np. ái [ä̂ˑɪ̯]) . Pełny zestaw to:
=== Akcent ===
Litewski system prozodyczny charakteryzuje się akcentem wolnym i dystynktywną długością. Jego akcentuacja jest czasem opisywana jako prosty system toniczny, nazywany akcentem tonicznym. Oznacza to, że w litewskim słowie akcentowana sylaba wyróżnia się wobec pozostałych tonacją. Sylaba ciężka, zawierająca długą samogłoskę, dyftong lub półspółgłoskę w wygłosie, może mieć ton opadający (akut) lub wznoszący (cyrkumfleks). Lekkie sylaby (z krótkimi samogłoskami i obstruentami w wygłosie) nie wykazują tego kontrastu.
Litewska praktyka leksykograficzna używa trzech diakrytyków do oznaczenia tonu i długości sylaby akcentowanej. Mianowicie:
Pierwszy (lub jedyny) segment ciężkiej sylaby z tonem opadającym jest oznaczany akcentem ostrym (np. á, ár), chyba że pierwszym elementem jest i lub u po którym następuje tautosylabiczna (w tej samej sylabie) spółgłoska półotwarta. W tym wypadku jest oznaczony akcentem ciężkim (np. ìr, ùr).
Drugi (lub jedyny) segment ciężkiej sylaby z tonem rosnącym jest oznaczany akcentem przeciągłym (np. ã, ar̃)
krótka sylaba opadająca jest oznaczona akcentem ciężkim (np. ì, ù).
Litewski ma, jak powiedziano, akcent swobodny, czyli jego pozycja i typ nie są fonetycznie przewidziane i trzeba ich się nauczyć. Ten stan jest odziedziczony z prabałtosłowiańskiego i w mniejszym stopniu praindoeuropejskiego. Litewski cyrkumfleks i akut kontynuują bezpośrednio opozycję cyrkumfleksu i akutu w prabałtosłowiańskim.
=== Prawa głosowe i oboczności ===
Procesy fonetyczne i oboczności w litewskiej fonetyce obejmują diachroniczne zmiany jakościowe fonemów, alternacje, warianty dialektalne, oboczności inflekcyjnych morfemów tej samej kategorii gramatycznej, jednocześnie jakościowe i ilościowe, diachroniczne i synchroniczne.
Diachroniczne zmiany jakościowe fonemów obejmują zwężenie o /oː/ ← ā i dyftongizację uo ← ō.
Wśród przykładów oboczności dźwięków inflekcyjnych morfemów tej samej kategorii gramatycznej jest historyczne skrócenie końcówki deklinacyjnej -a w niektórych pozycjach: motina (M. i N. l.p.) ‘matka’ ← *mātina ← *mātinā, *mātinās → motinos (D. l.p.). Synchroniczna wariacje między krótszymi (nowszymi) i dłuższymi (bardziej archaicznymi) końcówkami osobowymi czasowników, zależnie od końcówki: keliu 'podnoszę (coś)' – keliuosi ‘wstaję’ (strona zwrotna); keli ‘podnosisz’ – keli.e.si ‘wstajesz’; keliame ‘podnosimy’ – keliamės ‘wstajemy’.
Przykładem oboczności jest wymiana między d, t i, odpowiednio, zmiękczonymi dž, č: M. l.p. r.m. pat-s ‘się’, D. l.p. pat-ies, C. l.p. pač-iam; jaučiu ‘czuję’, jauti ‘czujesz’; girdžiu ‘słyszę’, girdi ‘słyszysz’.
Wariacja między wydłużonym, używanymi w opadającym wydłużonym tonie i krótkimi a i e (tylko jeśli te dźwięki kończą sylabę), oboczność między długim, używanymi w opadającym wydłużonym tonie i krótkim i na końcu słowa zależnie od pozycji akcentu: vãkaras [ˈʋaːkɐrɐs] M. ‘wieczór’, vakarè [ʋɐkɐˈrɛ] Msc. ‘wieczorem’; radinỹs [rɐdɪˈniːs] M. ‘znajdowanie, znalezienie’, rãdinio [ˈraːdɪnʲoː] D. (z ràsti [ˈrɐstɪ] ‘znajdować’); pãtiekalas ‘danie’, patiekalaĩ M. l.mn. (z patiẽkti 'podawać (posiłek)'); vèsti ‘prowadzić; poślubić’ vedìmas (rzeczownik dla działania) vẽdamas (imiesłów) ‘prowadzony; poślubiany’; baltinỹs ‘bielone ubranie’,- baltìnis 'biały; (dial.) białko jaja’ (z baltas ‘biały’).
== Alfabet ==
Alfabet litewski składa się z 32 liter. Są to:
ą ę į ų oznaczają dawne samogłoski nosowe, które obecnie wymawia się jako długie samogłoski ustne. Spółgłoski č š ž są odpowiednikami polskich cz, sz ż. Do końca XIX wieku zapisywano je jak po polsku, później wprowadzono obecne litery, które są zapożyczone z języka czeskiego. Samogłoski ū i y oznaczają długie u i i. Litera ė to tzw. wąskie e (e siauroji) – oznacza dźwięk z grubsza pośredni między i a e. Natomiast litera e jest wymawiana z grubsza jak polskie e.
〈o〉 jest krótkie tylko w wyrazach obcych, natomiast 〈a e〉 są zawsze krótkie bez akcentu i pod akcentem w końcówkach -a, -e, -es, w przymiotnikach stopnia wyższego, w zaimkach oraz w wyrazach obcych, a poza tym zwykle długie.
Spółgłoski są zawsze zmiękczone przed 〈e ę ė i į y〉. Przed 〈a ą o u ų ū〉 palatalizacja jest oznaczona przez wstawienie (niewymawianego osobno, podobnie jak w polskim) 〈i〉 między spółgłoskę i samogłoskę.
== Historia ==
Najstarszy znany tekst w języku litewskim to rękopis modlitw „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Maryjo” oraz „Wierzę w Boga” zapisany w egzemplarzu książki „Tractatus sacerdotalis” z 1503 r. Tekst modlitw przytoczony poniżej to transliteracja na współczesną polską ortografię:
Tewe musu kuris esi Dangwasu szwīskisi wardas tawa athaīki tawa karalistīa buki thawa wala kaīp dunguī theīp szamīaī. Duanu musu wisu dzenu dwaki mumus nu īr athlaīski mumus musu kalthes kaīp īr mes athliaīdzame musu kalczīemus nīewīaski musu szalanu, ale mus gīalbīaki nuagi wisa piktha amen.
Swīeīka maria mīlistas pīlna dzewas su thawimī pagirtha thu tharpu matheru īr pagirthas gimis szīwata thawa īesus christus.
Czīkīu īngi dzewa thīawa wisagalinczi darīthaīu dangaws ir szamīas ir ingi [sunu īa wīenothuri] iesu kristu sunu īa wīenathuri panu musu kurīs prasidīaīs esczi szwenthu dwasīu gimis isgi marias mergas kinthis pa panskwaīu pilatu iszpīalatas [uszczīestas] alba uszmusztas anth krīszaws numiris īr pakasthas nuszīngi [pī] pejluasnu, trīaczu dzenu kīalīsi īszgi numirusīu. Czīkīu ingi dwasīu szwenthu, szwenthu basznīczu krīkszczanīu – szwenthuīu Drawgisti athleīdzīmu grechu / kunu īsgi numirusiu kialiimu pa smerczi amszīw szīwanthu.
Modlitwy te są dosłownym tłumaczeniem polskich modlitw opublikowanych w 1475 r. w Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium.
Z około 1525 r. pochodzi 20 litewskich glos odnalezionych w książce Johanna Herolta „Liber Discipuli de Eruditione Christifidelium” przechowywanej w Muzeum Narodowym w Krakowie. Są to między innymi sformułowanie: „pakīethīnīmas gīerīeasnīa pradeīma su īsmīntīes padruthīnīmu” (pol. inicjacja lepszej intencji z wymuszoną naradą) i słowa: szwąkumas (pol. szczerość, lit. švankumas), ubagīstė (pol. ubogość), glauda (pol. wesołość), kītrastīs (pol. chytrość).
Literacka wersja języka litewskiego zaczęła się kształtować już od XVI w., kiedy to pojawiły się pierwsze dokumenty w tym języku. Były to przede wszystkim dokumenty o charakterze religijnym, np. „Katechizm” Martynasa Mažvydasa (uznawany za pierwszą książkę w języku litewskim).
W 1568 roku nuncjusz apostolski Giulio Ruggieri w sprawozdaniu do papieża Piusa V opisuje język litewski w następujących słowach: „(Mieszkańcy Królestwa) nie wszyscy jednym językiem mówią... Co zaś do litewskiego, ten całkowicie się różni od dwu poprzednich (polskiego i niemieckiego) i ma wiele zepsutych wyrazów łacińskich, a nigdy w nim dotąd nie pisano. Jakoż kancelaria królewska na Litwie używa ruskiego, co więc czynią i prywatni, których wielu taże zwykło pisywać i po polsku. Na Żmudzi mówią tym samym litewskim, lubo znacznie przeistoczonym językiem, który w innej jeszcze odmianie jest pospolity obok innych po wsiach pruskich, po których żyją szczątki dawnych Prusaków podbitych i zagładzonych dzielnością i orężem Rycerzy Niemieckich. Teraz Prusacy żyją tylko po owych małych wioskach, zachowawszy z dawnego swego bytu zaledwie język”.
W 1582 r. w swoim dziele „Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi” Maciej Stryjkowski podaje różne litewskie wyrazy, m.in.:
Ruguczis – bóg kisłych i kwaśnych potraw (lit. rūgštis – kwas)
Seimi Dewos – bóg rodzinny (lit. šeima – rodzina)
Upinis Dewos – bóg rzek (lit. upė – rzeka)
Łado didis musu Dewie! – wielki nasz boże Łado!
Gulbi Dziewos – bóg stróż o białych skrzydłach (lit. gulbė – łabędź)
Kielu Dziewos – bóg podróży (lit. kelionė – podróż)
podos – stopa (lit. pėda)
łaucus – gęsty las (lit. laukas)
viros – mąż
kielis – droga
donos – chleb
ovis – owca
pecu – bydło
duntes – zęby
W 1629 r. (niektórzy twierdzą, że pierwsze wydanie ukazało się już ok. 1620 r.) w Wilnie jezuita Konstanty Szyrwid wydał trójjęzyczny słownik polsko-łacińsko-litewski. Był to pierwszy słownik uwzględniający język litewski.
Do końca XVIII w. język litewski pozostawał językiem ludności wiejskiej, używanym w Kościele jako język pomocniczy. Podlegał on wielkim i nieustannym wpływom gwar białoruskich, później języka polskiego.
Współczesny język litewski usystematyzował w pracach z 1901 i 1919 roku litewski językoznawca Jonas Jablonskis. Za podstawę wziął on kowieńską gwarę auksztocką. Setki polskich wyrazów, występujące w piśmiennictwie starolitewskim, zostały usunięte z nowo utworzonego litewskiego języka literackiego.
Podobnie jak w przypadku wielu języków, pewne cechy reliktowe zachowały się w gwarach leżących poza centrum stosowania języka. Gwary języka litewskiego używane w Polsce w stosunku do innych dialektów częściej zachowują rzeczownikową końcówkę przymiotników. Zachowały też tradycyjną deklinację zaimków przymiotnych. Z drugiej zaś strony są one pod wpływem fonetyki języka polskiego, zwłaszcza w zakresie samogłosek.
== Gramatyka ==
=== Rzeczownik (daiktavardis) ===
Według obliczeń językoznawców, ok. 3000 spośród współcześnie używanych rzeczowników litewskich to słowa bardzo archaiczne, bezpośrednie kontynuanty formacji prajęzyka indoeuropejskiego. Za odziedziczone z prajęzyka uważa się rzeczowniki z grupy słownictwa podstawowego, w tym nazwy części ciała człowieka (np. akis – oko, ausis – ucho, nosis – nos, dantis – ząb, pilvas – brzuch, širdis – serce), nazwy pokrewieństwa (moteris – kobieta, motina – matka, vyras – mężczyzna, brolis – brat), nazwy otaczającego środowiska (vanduo – woda, ugnis – ogień, laukas – pole, medis – drzewo, naktis – noc) oraz nazwy zwierząt i roślin (avis – owca, kvietys – pszenica, paršas – prosię... itd.).
Rozróżnia się rzeczowniki pospolite i własne. Do nazw własnych należą: nazwy osobowe i miejscowe (imiona, nazwiska, imiona zwierząt i postaci mitycznych, nazwy obiektów geograficznych), nazwy planet i obiektów astronomicznych, nazwy epok (np. Renesansas – renesans, Klasicizmas – klasycyzm), nazwy świąt i nazwy formacji politycznych, organów prasy, marek produktów itp. W przeciwieństwie do języka polskiego nazwy mieszkańców (krajów, regionów, miejscowości) są w języku litewskim rzeczownikami pospolitymi, np. lietuvis, lietuvė (Litwin, Litwinka), lenkas, lenkė (Polak, Polka).
Rzeczowniki litewskie dzielą się na rodzaje męski i żeński oraz odmieniają się przez przypadki i liczby.
==== Rodzaj (giminė) ====
Rzeczownik litewski może mieć rodzaj męski lub żeński. Wykładnikami formalnymi rodzaju są końcówki.
Jeden wyraz o końcówce -uo ma rodzaj żeński, jest to wyraz sesuo – siostra.
Końcówka -is jest wspólna i dla rzeczowników rodzaju męskiego, i dla żeńskiego. W ustaleniu ich rodzaju pomaga reguła mówiąca, że większość wyrazów z nieakcentowaną końcówką -is jest rodzaju męskiego, zaś akcentowaną końcówkę -is mają przeważnie rzeczowniki rodzaju żeńskiego.
W nielicznych przypadkach rzeczowniki o końcówkach rodzaju żeńskiego odnoszą się do osób płci męskiej, np.:
tėtė – tato, dėdė – wujek, barzdyla – brodacz
Końcówki rodzaju żeńskiego mają też niektóre imiona osobowe i nazwiska mężczyzn. Odmieniają się wtedy jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, ale w związkach syntaktycznych wymagają uzgodnienia w rodzaju męskim.
Istnieje grupa rzeczowników dwurodzajowych, odnoszących się zarówno do osób płci męskiej, jak i żeńskiej. Rzeczowniki te mają najczęściej końcówkę rodzaju żeńskiego i przeważnie pejoratywne znaczenie, np.:
naktibalda – nocny marek, mėmė – fajtłapa, valkata – włóczęga,
==== Liczba (skaičius) ====
===== Tworzenie liczby mnogiej rzeczowników =====
Liczba podwójna (dviskaita) zachowała się jedynie w niektórych gwarach, a w języku literackim tylko szczątkowo, jak np. w powiedzeniu:
Saldu kaip du medu – dosł. Słodko jak dwa miody
Niektóre rzeczowniki w języku litewskim są tylko pojedyncze, np.:
a) wyrazy o znaczeniu abstrakcyjnym: drąsa – odwaga, grožis – piękno, šiluma – ciepło, nepriklausomybė – niezależność
b) rzeczowniki oznaczające zbiorowość: augalija – roślinność, laivynas – flota, inteligentija – inteligencja, jaunimas – młodzież
c) nazwy materiałów i substancji: actas – ocet, kava – kawa, betonas – beton, pienas – mleko, cukrus – cukier
i inne
Tylko w liczbie mnogiej występują rzeczowniki:
a) nazwy przedmiotów kilkuczęściowych: žirklės – nożyce, vartai – wrota, durys – drzwi, akiniai – okulary, marškiniai – koszula, kailiniai – kożuch
b) nazwy niektórych substancji, materiałów, produktów spożywczych: klijai – klej, miltai – mąka, sultys – sok, dujos – gaz, dulkės – kurz, pelenai – popiół
c) nazwy niektórych odcinków czasu: metai – rok, paryčiai – świt, jutrzenka
d) większość świąt i uroczystości: Velykos – Wielkanoc, Joninės – dzień św. Jana, vestuvės – wesele, laidotuvės – pogrzeb, atostogos – urlop
e) nazwy stron świata: rytai – wschód, vakarai – zachód, pietūs – południe
ale: šiaurė – północ (l.poj.)
==== Przypadek (linksnis) ====
W litewskim języku literackim jest 7 przypadków:
mianownik (vardininkas) – kas? „kto? co?”
dopełniacz (kilmininkas) – ko? „kogo? czego?”
celownik (naudininkas) – kam? „komu? czemu?
biernik (galininkas) – ką? „kogo? co?”
narzędnik (įnagininkas) – kuo? „kim? czym?”
miejscownik (vietininkas) – kame? „dosł. w kim? w czym?” kur? „gdzie?”
wołacz (šauksmininkas)
W gwarach oraz szczątkowo w języku literackim zachowały się też przypadki przestrzenne:
wewnętrzne:
inessivus (jako jedyny kontynuowany w języku literackim), np.:
vandenyje, vandenyj, vandeny „w wodzie”
illativus (formy liczby poj. dość często są używane w mowie potocznej), np.:
vandenin „dosł. w wodę”
miškan „dosł. w las”
zewnętrzne:
adessivus (zachował się jedynie w gwarach), np.:
dukteriep „u córki”
žmoniep „u ludzi”
allativus (w języku literackim jest używanych kilka wyrazów w tej formie), np.:
rudeniop „ku jesieni”
vakarop „ku wieczorowi”
W języku litewskim wyróżnia się 5 deklinacji rzeczownikowych.
===== Deklinacja I =====
Należą do niej rzeczowniki rodzaju męskiego, które w mianowniku liczby pojedynczej mają końcówki -as, -ias, -is, -ys, np.:
kalnas – góra, vėjas – wiatr, elnias – jeleń, brolis – brat, arklys – koń
Rzeczowniki I deklinacji – nazwy profesji, zawodów, które mają sufiks -toj- i końcówkę -as, np. mokytojas „nauczyciel”, gydytojas „lekarz”, w wołaczu liczby pojedynczej mają końcówkę -au, charakterystyczną dla III paradygmatu.
===== Deklinacja II =====
Do II deklinacji należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które w mianowniku l. poj. mają końcówki -a, -ia, -ė, np.:
liepa – lipa, žinia – wieść, nowina, žolė – trawa
Według paradygmatu II odmieniają się również rzeczowniki dwurodzajowe z końcówką rodzaju żeńskiego.
Nazwiska męskie z końcówkami mianownika l. poj. -a, -ia i -ė odmieniają się w liczbie pojedynczej według paradygmatu II deklinacji, zaś w liczbie mnogiej według deklinacji I.
===== Deklinacja III =====
Należą do niej rzeczowniki z końcówką -is, w większości rodzaju męskiego i kilka rodzaju żeńskiego, np.:
akis (r. ż.) – oko, dantis (r. m.) – ząb
===== Deklinacja IV =====
Należą do niej rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówkami -us, -ius, np.:
sūnus – syn, vaisius – owoc
===== Deklinacja V =====
Do V deklinacji należą rzeczowniki z końcówką -uo rodzaju męskiego, np.:
akmuo – kamień, šuo – pies
oraz dwa rzeczowniki rodzaju żeńskiego:
sesuo – siostra, duktė – córka
=== Przymiotnik (būdvardis) ===
Przymiotniki litewskie odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.
==== Rodzaj i liczba ====
Tabela końcówek rodzajowych przymiotników:
Oprócz form rodzajów męskiego i żeńskiego, we współczesnym języku litewskim zachowały się szczątki rodzaju nijakiego przymiotników jakościowych. Przymiotniki rodzaju nijakiego mają końcówki -a, -ia i -u, np.
balta – białe, žalia – zielone, puiku – wspaniałe
Formy przymiotnikowe rodzaju nijakiego są tłumaczone na język polski jako przysłówki, jednak w języku litewskim nigdy przysłówków nie zastępują. Są używane m.in. w zdaniach bezpodmiotowych w funkcji orzecznika, np.:
Šiandien labai šalta. – Dzisiaj było zimno.
Ar tau čia nebaisu? – Czy ci tutaj nie strasznie?
W języku litewskim istnieją również przymiotniki zaimkowe (įvardžiuatiniai būdvardžiai), powstałe jako złożenia przymiotników z zaimkami, np. gražus + jis (on) – gražusis „ten piękny”, graži + ji (ona) – gražioji „ta piękna”. Oczywiście nie wszystkie przymiotniki mogą być używane w formach zaimkowych, od przymiotników relacyjnych ani o rodzaju nijakim nie tworzy się ich.
Zdrobnienia litewskich przymiotników najczęściej tworzy się za pomocą przyrostków -utis (-utė- r.ż.), -ytis (-ytė), -ukas (-ukė), np. saldus – saldutis „słodziutki”, plonas – plonytis „cieniutki”, maža – mažulė „malutka”.
==== Stopniowanie przymiotników (būdvardžių laipsniavimas) ====
W języku litewskim są trzy podstawowe stopnie przymiotników: równy, wyższy i najwyższy. Formy stopnia wyższego i najwyższego są tworzone regularnie od tematu formy w stopniu równym. W języku litewskim nie ma charakterystycznego dla języka polskiego i wielu innych języków supletywizmu form najczęściej używanych przymiotników, np.:
lit. geras – geresnis
pol. dobry – lepszy
===== Forma stopnia wyższego =====
Stopień wyższy jest tworzony przyrostkiem -esnis od przymiotników rodzaju męskiego i -esnė od przymiotników rodzaju żeńskiego, np.:
mažas – mažesnis, maža – mažesnė
mały – mniejszy, mała – mniejsza
žalias – žalesnis, žalia – žalesnė
zielony – zieleńszy, zielona – zieleńsza
didis – didesnis, didi – didesnė
wielki – większy, wielka – większa
===== Forma stopnia najwyższego =====
Stopień najwyższy jest tworzony za pomocą przyrostków -iausias (rodzaj męski) i -iausia (rodzaj żeński), np.:
mažas – mažesnis – mažiausias
maža – mažesnė – mažiausia
žalias – žalesnis – žaliausias
žalia – žalesnė – žaliausia
Oprócz trzech podstawowych istnieje też stopień tworzony przyrostkami -ėlesnis, -ėlesnė. Formy tego stopnia wyrażają mniejsze natężenie cechy niż forma stopnia wyższego, ale większe niż stopnia równego.
==== Odmiana przymiotników ====
W języku litewskim wyróżnia się trzy paradygmaty deklinacyjne przymiotników.
Rodzaj męski:
=== Zaimek (įvardis) ===
W formie grzecznościowej, zwracając się do osoby starszej lub z którą łączy nas niewielki stopień znajomości itp., używa się zaimka jūs w połączeniu z czasownikiem w liczbie mnogiej, np. Pone profesoriau, labai malonu Jus matyti – Panie profesorze, bardzo miło Pana widzieć. Tę samą, grzecznościową funkcję, może pełnić również wyraz tamsta, będący skróconą formą zwrotu „tavo mylista” (wasza miłość), np. Seniai tamsta pas mus sveciavaisi – dawno Pan u nas nie gościł. Współcześnie jednak zwrot z tym wyrazem zaczyna być już odbierany trochę przestarzale, najczęściej więc używa się w tej funkcji zaimka jūs.
Zachowane zostały też formy liczby podwójnej: mudu – my dwaj, mudvi- my dwie, judu, judvi – wy dwoje/dwie, juodu- oni oboje, jiedvi- one obie.
Do zaimków dzierżawczych należą: manas, mana – mój(-a), tavas, tava – twój(-a), savas, sava – swój(-a), jo, jos – jego, jej, mūsų – nasz, jūsų – wasz, jų – ich. Zwykle w języku potocznym zamiast literackiego „manas” i „tavas” używa się skróconych form mano i tavo, np. Tai mano brolis ir mano sesuo- to mój brat i moja siostra.
=== Czasownik ===
System czasowników w języku litewskim jest bardzo rozbudowany i wyróżnia się wielością form – posiada aż trzynaście imiesłowów. Ponadto czasowniki dzielą się tak jak w polskim na dokonane oraz niedokonane, i jak wszystkie języki indoeuropejskie na przechodnie i nieprzechodnie.
==== Czasy ====
Czas teraźniejszy (esamasis laikas)- wyraża czynność równoczesną z chwilą rozmowy, np. Jis visą vakarą sėdi prie kompiuterio- on cały wieczór siedzi przy komputerze. Negację tworzy się przez dodanie przedrostku ne-, np. dirba – nedirba „nie pracuje”. Zwrotność wyraża formant -s, np. rengti „ubierać” – rengtis „ubierać się”, lenkti „zginać” – lengtis „zginać się”.
Odmiana czasownika būti – być.
Bezokoliczniki są zakończone na -ti. Końcówki koniugacyjne:
np. tikėti – tikiu, tiki, tiki, tikime, tikite, tiki „wierzyć”
nešti – nešu, neši, neša, nešame, nešate, neša „nieść”
Czas przeszły jednokrotny (būtasis kartinis laikas) – wyraża czynność, która odbyła się lub trwała i zakończyła przed momentem rozmowy, np. Mano draugas jau atvažiavo – mój kolega już przyjechał. Może być też używany przy opisywaniu stanu o nieokreślonym czasie trwania, np. Ežeras ir upė buvo tarp miškų- jezioro i rzeka znajdowały się (dosł. były) wśród lasów.
Czas przeszły wielokrotny (būtasis dažninis laikas) – używa się go, kiedy mowa o czynności powtarzającej się w przeszłości, ale nieokreśloną liczbę razy, np. Kas vasarą važiuodavome prie jūros- co lato jeździliśmy nad morze. Formy osobowe są tworzone od tematu czasownika za pomocą formantu -dav(o)-, np. groti – grodavome „graliśmy, grywaliśmy”.
Czas przyszły (būsimasis laikas) – tworzony za pomocą formantu -s(i)- i końcówek osobowych, np. miegoti „spać” – miegosiu.
Czasy złożone równoległe (sudėtiniai pradėtiniai laikai) – wyrażają czynność zaczętą przed rozpoczęciem innej czynności i trwającą równocześnie z nią. Są tworzone za pomocą czasownika posiłkowego būti oraz imiesłowów czynnych czasu teraźniejszego, np. Juras jau buvo beatkeliąs atvykstantiems vartus, bet juos vėl privėrė- Juras już zamierzał otworzyć przybywającym bramę (dosł. był otwierający dla przybywających bramę), ale ją znów przymknął.
Czasy złożone uprzednie (sudėtiniai atliktiniai laikai) – wyrażają stan, będący rezultatem wcześniejszych czynności, związany z konkretnym momentem teraźniejszości, przyszłości lub przeszłości. Tworzony jest z czasownika posiłkowego būti i imiesłowu czynnego czasu przeszłego jednokrotnego, np. Aš jau esu girdėjusi jį dainuojant- ja już słyszałam, jak on śpiewa (dosł. jestem już usłyszawszy jego śpiewając).
==== Tryby (nuosakos) ====
Tryb rozkazujący (liepiamoji nuosaka) – można go utworzyć dla 2. osoby l. poj. i 1. i 2. osoby l. mnogiej, za pomocą końcówek: tu- -k(i), mes- -kime, jūs- -kite, np.:
mokyti ‘uczyć’ – mokyk ‘ucz’, mokykis ‘ucz się’, mokykime – ‘uczmy’, mokykimės- ‘uczmy się’, mokykite – ‘uczcie’, mokykitės – ‘uczcie się’.
Tryb przypuszczający (tariamoji nuosaka) – wyrażany za pomocą końcówek: aš- -čiau, tu- -tum, -tumei, jis, ji- -tų, mes- -tume, -tumėme, jūs- -tute, -tumėte, jie, jos- -tų. W mowie potocznej częściej używa się krótszego formantu dla 2. osoby liczby poj. i mnogiej. Np. Jei turėtume savo laivą, apiplauktume juo visą žemę – jeśli mielibyśmy własny statek, opłynęlibyśmy na nim całą ziemię.
Tryb nieświadka (netiesioginė nuosaka) – używa się go, gdy chcemy podkreślić, że przekazywana informacja pochodzi z innego źródła niż nasze, gdy wyrażamy własną opinię o czynności tylko na podstawie jej rezultatów oraz gdy chcemy wyrazić zaskoczenie lub zdziwienie jakąś nagle spostrzeżoną czynnością.
==== Imiesłowy (dalyviai) ====
=== Liczebnik (skaitvardis) ===
Odpowiada na pytanie Keli?, Kelios? – ile?, Kelintas?, Kelinta? – który (-a)?.
=== Słowotwórstwo ===
==== Nazwy wykonawców czynności (veikėjų pavadinimai) ====
W języku litewskim nazwy wykonawców czynności oraz profesji, zawodów są tworzone przyrostkami przeważnie od tematu czasownika.
Najczęściej używanymi przyrostkami są:
-tojas, -toja
gydy- ti „leczyć” – gydytojas „lekarz”, gydytoja „lekarka”
moky- ti „uczyć” – mokytojas' „nauczyciel”, mokytoja „nauczycielka”
mokė- ti „płacić” – mokėtojas „płatnik”, mokėtoja „płatniczka”
-ėjas, -ėja
glob- oti „opiekować się” – globėjas „opiekun”, globėja „opiekunka”
kirp- ti „strzyc” – kirpėjas „fryzjer”, kirpėja „fryzjerka”
-lys, -lė
pirk- ti „kupować” – pirklys „kupiec”
-ovas, -ovė
vald- yti „władać” – valdovas „władca”, valdovė „władczyni”
-inys, -inė
mok- yti „uczyć” – mokinys „uczeń”, mokinė „uczennica”
ting- ėti „lenić się” – tinginys „leń”
-ikas, -ikė
bėg- ti „biec” – bėgikas „biegacz”, bėgikė „biegaczka”
plauk- ti „pływać” – plaukikas „pływak”, plaukikė „pływaczka”
-ininkas, -ininkė (dodawane do tematów rzeczowników)
darb- as „praca” – darbininkas „pracownik”, darbininkė „pracowniczka”
krepš- ys „kosz” – krepšininkas „koszykarz – sportowiec”, krepšininkė „koszykarka – sportsmenka”
==== Nazwy narzędzi (įrankių pavadinimai) ====
-tuvas
lėk- ti „lecieć” – lėktuvas „samolot”
šau- ti „strzelać” – šautuvas „strzelba”
-tuvė
kep- ti „smażyć” – keptuvė „patelnia”
trin- ti „trzeć” – trintuvė „tarka”
-iklis
jung- ti „włączać” – jungiklis „wyłącznik”
var- yti „napędzać” – variklis „motor”
-klas
gin- ti „bronić” – ginklas „broń”
turė- ti „trzymać” – turėklas „poręcz”
-yklė
taup- yti „oszczędzać” – taupyklė „skarbonka”
rod- yti „wskazywać” – rodyklė „strzałka”
==== Nazwy miejsc (vietų pavadinimai) ====
Do najczęstszych przyrostków należą:
-ynas (rzeczowniki z tym przedrostkiem mają znaczenie skupiska rzeczy, przedmiotów)
berž- as „brzoza” – beržynas „las brzozowy”
knyg- a „książka” – knygynas „księgarnia”
vynuog- ė „winogrono” – vynougynas „plantacja winogron, winnica”
-ynė
maud- ytis „kąpać się” – maudynė „kąpielisko”
-inė
pelen- ai „popiół” – peleninė „popielniczka”
pinig- as „pięniądz” – piniginė „portfel”
plyt- a „cegła” – plytinė „cegielnia”
vaist- ai „leki” – vaistinė „apteka”
-uma
dyk- as „pusty” – dykuma „pustynia”
saus- as „suchy” – sausuma „ląd”
-ystė
karal- ius „król” – karalystė „królestwo”
vyskup- as „biskup” – vyskupystė „biskupstwo”
-ykla
kirp- ti „ścinać” – kirpykla „fryzjer”
mok- yti „uczyć” – mokykla „szkoła”
plau- ti „myć” – plovykla „myjnia”
== Kilka zwrotów w języku litewskim ==
== Zobacz też ==
Wikipedia litewskojęzyczna
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Ona Vaičiulytė-Romančuk, Gramatyka języka litewskiego, Warszawa 2002, wyd. Exlibris, ISBN 83-89913-18-6.
Encyklopedia języka polskiego, Wyd. 3, Wrocław 1999, wyd. Ossolineum, s. 162, ISBN 83-04-04507-9.
Encyklopedia w tabelach – język polski, Wyd. 2, Warszawa 2005, wyd. Adamantan, s. 257–275, ISBN 83-7350-069-3.
http://www.oneness.vu.lt/lt/
== Linki zewnętrzne ==
Instytut Języka Litewskiego
Państwowa Komisja Języka Litewskiego
Państwowa Inspekcja Języka
Grammatica Litvanica z 1653 roku – pierwsza książka opisująca gramatykę języka litewskiego
|
wikipedia
|
Polski język migowy
Polski język migowy (PJM) – język migowy, którym posługują się Głusi w Polsce, stanowiący ich naturalny język komunikacji. Jest to język wizualno-przestrzenny. Od 1 kwietnia 2012 roku na mocy „Ustawy o języku migowym” (Dz.U. z 2011 r. nr 209, poz. 1243) osoby głuche w Polsce mogą deklarować Polski Język Migowy jako wybraną przez siebie formę komunikowania się.
PJM jest w Polsce pierwszym językiem dzieci, których obydwoje rodzice są głusi. Jest powiązany z francuskim językiem migowym utworzonym przez Charlesa-Michela de L’Épée, który jako pierwszy rozpoznał naturalny język głuchych. Wykorzystuje jednoręczny alfabet manualny starofrancuskiego języka migowego. W Polsce według szacunków językiem migowym posługuje się od 40 do 50 tysięcy osób, dla których jest to język podstawowy, ojczysty. Większość z nich ma uszkodzony słuch w stopniu głębokim. Według Spisu Powszechnego 2021, spośród mieszkańców Polski, 9 267 osób posługiwało się PJM w domu, czyli mniej niż norweskim czy szwedzkim ale więcej niż romskim czy łemkowskim.
== Historia ==
Pierwsze wzmianki dotyczące polskiego języka migowego pojawiły się w drugiej dekadzie XIX wieku. W roku 1817 ks. Jakub Falkowski założył w Warszawie w Pałacu Kazimierzowskim Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych. Stworzyło to możliwość edukacji osób niesłyszących w ich naturalnym języku. Instytut Głuchoniemych został później przeniesiony na plac Trzech Krzyży, gdzie funkcjonuje do dziś. Wczesne obserwacje i analizy języka głuchych w Polsce nie nazywanego wówczas jeszcze polskim językiem migowym zostały zawarte w pierwszym słowniku języka migowego wydanym w roku 1879 (J. Hollak, T. Jagodziński, Słownik mimiczny dla głuchoniemych i osób z nimi styczność mających, Warszawa 1879).
Polski język migowy wykorzystuje jednoręczny alfabet manualny starofrancuskiego języka migowego, przez co wydaje się być powiązany z francuskim językiem migowym. Może też mieć cechy wspólne z rosyjskim i niemieckim językiem migowym, co jest związane z historią Polski z okresu zaborów, gdy rusyfikacja i germanizacja znacząco wpływały na język polski, a także może posiadać zapożyczenia z języka migowego używanego w zaborze austriackim.
Przez ponad 100 lat, od połowy XIX w. do połowy lat 80. XX wieku, w edukacji głuchych dominowała doktryna oralistyczna. Według niej głusi mieli uczyć się czytać z ust. Niesłyszącym zakazywano migania, a w szkołach zdarzały się przypadki wiązania rąk, by tej praktyce przeszkodzić. Stąd wielu głuchych uważa, że język migowy był marginalizowany przez osoby słyszące chcące narzucić swoje poglądy na komunikację głuchych.
W roku 1984 Wacław Kur, zajmujący się edukacją głuchych w ministerstwie oświaty, pojechał do Sztokholmu, gdzie w szkole dla głuchych zobaczył nauczanie językiem migowym i jego zdecydowanie lepsze wyniki od nauki czytania z ust. Po powrocie pozwolił pomocniczo wprowadzić system językowo-migowy w nauczaniu głuchych mowy. Zaczęto również wówczas nauczycieli uczyć systemu językowo-migowego. Nie wprowadzono jednak do szkół polskiego języka migowego. Skutkiem tego do środowiska osób niesłyszących wprowadzono sztuczny system komunikacji będący formą hybrydową znaków migowych z językiem polskim kodowanym manualnie.
Nie istnieją programy nauczania polskiego języka migowego, ani też standardy obowiązujące nauczycieli tego języka, przez co niesłyszący uczeń nie ma możliwości poznawania i rozwijania w szkole umiejętności posługiwania się własnym językiem naturalnym. Początki profesjonalnego przygotowania zawodowego w zakresie translacji polskiego języka migowego miały miejsce dopiero w roku 2008 na Uniwersytecie Warszawskim.
Inicjatorem wprowadzenia nazwy „polski język migowy” był Michael Farris, pracownik Instytutu Językoznawstwa na UAM w Poznaniu, który użył jej w swojej pracy Sign language research and Polish Sign Language z 1994 roku („Lingua Posnaniensis” 1994, nr 36). Aż do lat 90. XX wieku nie prowadzono badań naukowych nad polskim językiem migowym. Pracownia Lingwistyki Migowej (PLM) Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego jest jedną z czterech największych baz na świecie zbierających dane migowe, obok baz języka australijskiego, niemieckiego i brytyjskiego. Do marca 2014 roku PLM zidentyfikowała w PJM 6610 leksemów, występujących w korpusie ponad 200 tysięcy użyć. W oparciu o ten zbiór powstał Korpusowy słownik polskiego języka migowego, który przedstawia wieloznaczność znaków migowych oraz ich użycie w konkretnym kontekście. Pracownia w ramach współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej przygotowuje podręczniki do nauki języka migowego.
Dla głuchych Polaków posługujących się polskim językiem migowym jako językiem ojczystym język polski jest językiem obcym, który poznają tylko w jakimś stopniu. Stąd choć potrafią pisać w języku polskim, robią oni błędy gramatyczne typowe dla obcokrajowców.
Część głuchych nie jest w stanie w ogóle nauczyć się fonicznego języka polskiego. Obecnie niektórzy uważają, że wymaganie od głuchych stosowania metody oralnej (mówienie, odczytywanie słów z ruchu warg) jest formą przemocy, polegającej na niszczeniu kultury, porównywalnej do wynaradawiania rdzennych mniejszości w Kanadzie.
== Struktura gramatyczna PJM ==
Przez długi czas w Polsce języki migowe uchodziły za języki prymitywne, pozbawione zasad gramatyki. W rzeczywistości PJM, podobnie jak inne języki migowe, tworzy system o własnej, odmiennej od polskiej, strukturze gramatycznej. Wbrew obiegowym poglądom za pomocą migowego da się wypowiedzieć złożone pojęcia w każdym temacie znanym osobom słyszącym.
=== Fonologia ===
W PJM nie ma dźwiękowych odpowiedników fonemów; są natomiast ich realizacje wizualne. Można więc mówić o fonemach PJM jako abstrakcyjnych reprezentacjach wiązek cech dystynktywnych. Według niektórych autorów nie należy jednak mówić o istnieniu fonemów w PJM, a jedynie o istnieniu izolowanych cech dystynktywnych (diakrytów), które bezpośrednio uczestniczą w formowaniu morfemów. Byłaby to zatem swoista fonologia diakrytów, a nie fonologia fonemów.
=== Morfologia ===
PJM ma bogatą morfologię, zarówno fleksję, jak i derywację. PJM ma mechanizmy fleksyjne zarówno analityczne, jak i syntetyczne. Kategorie fleksyjne są tu zgoła odmienne niż w polszczyźnie: nie ma przypadka, słabo rozwinięta jest kategoria osoby agensa. Do charakterystycznych, swoistych kategorii fleksyjnych PJM należą: kategoria osoby obiektu, kategoria inkluzywności-ekskluzywności, kategoria klasy. Według niektórych autorów nie należy mówić o klasie jako osobnej kategorii fleksyjnej, tylko o wyspecjalizowanej części mowy – klasyfikatorze (rozumianym jednak odmiennie niż klasyfikatory w językach fonicznych).
=== Składnia ===
Jeśli chodzi o składnię, to w zdaniach dłuższych dominuje szyk SVO z modyfikatorami dodawanymi na końcu. W zdaniach krótkich pojawia się też szyk SOV. Relacje między zdaniami składowymi zdań złożonych komunikowane są za pomocą specjalnych morfemów mimicznych.
=== Niemanualność ===
Ważną rolę w komunikatach PJM odgrywają elementy niemanualne, w szczególności: położenie tułowia i głowy (odchylenia, zwroty) oraz mimika. Występowanie tych elementów należy do języka (jest zgramatykalizowane).
=== Symultaniczność/synchroniczność ===
Trudności w rozgraniczeniu fonologii, morfologii i składni w PJM związane są między innymi z nieco inną niż w językach fonicznych strukturą komunikatów w tym języku. Dzięki funkcjonalnej niezależności artykulatorów takich jak np. dłoń lewa, dłoń prawa czy twarz, możliwe jest równoczesne nadawanie kilku znaków. W wielu przypadkach sposób łączenia tych znaków jest ściśle określony przez reguły gramatyczne.
== Badania naukowe nad PJM ==
Naukowe badania nad PJM rozpoczęto stosunkowo niedawno, z wieloletnim opóźnieniem w stosunku do badań nad językami migowymi w krajach zachodnich. Nazwa Polski Język Migowy i skrót PJM zostały wprowadzone do badań językoznawczych w 1994 przez Michaela A. Farrisa (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) w pierwszym tekście lingwistycznym poświęconym temu językowi. Od tego czasu ukazały się kolejne artykuły tego autora, a także autorstwa członków powstałej w drugiej połowie lat 90. grupy badawczej pracującej pod kierunkiem Marka Świdzińskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Wszystkie dotychczasowe prace zawierają jedynie cząstkowe opisy struktury gramatycznej PJM.
Nieliczne powstałe przed 1994 rokiem pretendujące do naukowości teksty z „polskim językiem migowym” w tytule zawierały w istocie uwagi na temat systemu językowo-migowego (przede wszystkim książki Bogdana Szczepankowskiego i Jacka Perlina). PJM jako problem badawczy został rozpoznany dopiero w połowie lat 90. XX wieku.
== Zobacz też ==
SignWriting
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Michael Farris, Sign language research and Polish Sign Language, „Lingua Posnaniensis”, t. 36, s. 13–36, 1994.
Michael Farris, Models of person in sign language, „Lingua Posnaniensis”, t. 40, 47-59, 1998.
Iwona Grzesiak, Strukturalna klasyfikacja i systematyzacja znaków Polskiego Języka Migowego dla potrzeb leksykografii dwujęzycznej, Olsztyn 2007.
Harlan Lane, Maska dobroczynności. Deprecjacja społeczności głuchych, tłum. T. Gałkowski, J. Kobosko, Warszawa 1996.
Oliver Sacks, Zobaczyć głos. Podróż do świata ciszy, przeł. A. Małaczyński, Poznań 1998.
Studia nad kompetencją językową i komunikacją niesłyszących, (red.) M. Świdziński i T. Gałkowski, Warszawa 2003, s. 1–108.
Marek Świdziński, Bardzo wstępne uwagi o opisie gramatycznym Polskiego Języka Migowego. Część I, „Audiofonologia”, t. 12, s. 69–83, 1998.
Piotr Tomaszewski, Polski Język Migowy – mity i fakty, „Poradnik Językowy”, z. 6, 59-72, 2004.
Piotr Tomaszewski, O niektórych elementach morfologii Polskiego Języka Migowego: złożenia. Część I, „Poradnik Językowy”, z. 2, 59-75, 2005.
Piotr Tomaszewski, O niektórych elementach morfologii Polskiego Języka Migowego: zapożyczenia. Część II, „Poradnik Językowy”, z. 3, 44-62, 2005.
Piotr Tomaszewski, Paweł Rosik, Sygnały niemanualne a zdania pojedyncze w Polskim Języku Migowym: Gramatyka twarzy, „Poradnik Językowy”, z. 1, 33-49, 2007.
Piotr Tomaszewski, Paweł Rosik, Sygnały niemanualne a zdania złożone w Polskim Języku Migowym: Gramatyka twarzy, „Poradnik Językowy”, z. 2, 64-80, 2007.
== Linki zewnętrzne ==
Korpusowy Słownik Polskiego Języka Migowego – Pracownia Lingwistyki Migowej
Glusi.TV – Filmy w języku migowym, serwis dla niesłyszących
Stowarzyszenie Rozwoju PITAGORAS – I poziom podstawowy. [dostęp 2015-05-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-28)].
Stowarzyszenie Rozwoju PITAGORAS – II poziom średnio zaawansowany. [dostęp 2015-05-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-11)].
Joanna Skarżyńska: Video słownik znaków języka migowego. Zespół Szkół nr 32 im. K.K. Baczyńskiego, 2022-01. [dostęp 2022-03-07]. (pol.).
|
wikipedia
|
Język polski
Język polski, polszczyzna – język lechicki z grupy zachodniosłowiańskiej (do której należą również czeski, kaszubski, słowacki, języki łużyckie czy wymarły język drzewiański), stanowiącej część rodziny indoeuropejskiej. Jest językiem urzędowym w Polsce oraz należy do oficjalnych języków Unii Europejskiej.
Język polski ma obecnie największą społeczność użytkowników wśród przedstawicieli słowiańszczyzny zachodniej i jest drugim językiem słowiańskim pod względem liczby użytkowników. Ocenia się, że jest mową ojczystą ok. 44 mln ludzi na świecie (w literaturze naukowej można spotkać szacunki od 39 do 48 mln). Współcześnie dominuje na terenie Polski, kraju stosunkowo jednolitego pod względem językowym; używany jest także przez diasporę polską.
Z punktu widzenia typologii jest językiem fleksyjnym, o rozbudowanej morfologii fleksyjnej. Akcent w języku polskim pada zwykle na drugą sylabę od końca, a w zdaniu przeważa szyk SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie). Dzisiejsza polszczyzna cechuje się słabo zaznaczonym zróżnicowaniem geograficznym, zanikającym na rzecz dominacji języka standardowego na terenie całego kraju. Utrzymują się kody mieszane, będące ogniwem pośrednim między standardem a dialektami tradycyjnymi.
Wywodzi się z języka praindoeuropejskiego za pośrednictwem prasłowiańskiego. Spośród największych języków słowiańskich polszczyzna wykazuje najbliższe pokrewieństwo ze słowackim i czeskim, ale dzieli również wiele cech z językiem ukraińskim ze względu na długotrwałe kontakty obu języków. Na język polski duży wpływ wywarły także języki germańskie, zwłaszcza niemiecki i jidysz oraz łacina i języki romańskie, takie jak francuski, które rzutowały na polską leksykę i gramatykę. Historycznie polszczyzna była istotną lingua franca w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, o znaczeniu akademickim i dyplomatycznym.
Do zapisu języka polskiego służy alfabet łaciński, wzbogacony o dodatkowe znaki diakrytyczne. Język ogólnopolski podlega monitorowaniu i regulacji językowej. Instytucją opiniodawczo-doradczą w zakresie używania języka narodowego jest Rada Języka Polskiego, która przygotowuje opinie językowe oraz ustala oficjalne zasady ortografii i interpunkcji.
== Klasyfikacja ==
Język polski należy do gałęzi zachodniej w ramach grupy języków słowiańskich (z indoeuropejskiej rodziny językowej). Jest blisko spokrewniony z językami słowackim i czeskim. Wraz z nimi tworzy zachodniosłowiańskie kontinuum dialektalne. Polski, czeski i słowacki to tzw. języki typu Ausbau, czyli języki, których odrębność jest silnie związana z czynnikami społecznymi, politycznymi i kulturalnymi; istnienie kontinuum dialektalnego utrudnia bowiem wyznaczenie granic międzyjęzykowych na podstawie rozstrzygnięć lingwistycznych, jeśli rozpatrywane są odmiany lokalne. Rozróżnienie między dialektami polskimi a dialektami czeskimi i słowackimi znajduje swoje źródło w istnieniu państw narodowych, samodzielnych języków standardowych i tradycji piśmiennictwa oraz odrębnych słowników, norm ortografii i opracowań gramatycznych.
Współczesny język polski jest stosunkowo jednolity geograficznie; do zaniku cech regionalnych i dialektalnych przyczyniły się wpływy masowej edukacji i komunikacji oraz zjawisko migracji ludności. Szeroka ekspansja języka standardowego (zwanego polszczyzną ogólną), używanego na obszarze całej Polski (i niepostrzeganego jako dialekt), doprowadziła do znacznego zatarcia istniejących różnic lokalnych. Cechy regionalne wśród użytkowników polszczyzny w dużej mierze mają charakter leksykalny; z kolei gwary tradycyjne zachowały się w ograniczonym zakresie, zasadniczo wyłącznie na obszarach wiejskich. Dodatkowo w językoznawstwie polskim występuje tradycja normatywizmu, nastawiona na ochronę czystości i homogeniczności języka narodowego oraz promowanie języka standardowego. Etnolekt kaszubski, używany na polskim obszarze językowym, jest zaliczany do dialektów języka polskiego lub uważany za odrębny język, w zależności od przyjętej koncepcji. O ile pod względem swoich cech kaszubski wykazuje odrębność od języka polskiego, to uwarunkowania socjolingwistyczne sprawiają, że bywa postrzegany jako dialekt polszczyzny; większościowy język polski cechuje się bowiem wyższym stopniem elaboracji i obsługuje wszelkie domeny komunikacyjne na terenie Polski.
== Alfabet ==
Polskie abecadło jest oparte na piśmie łacińskim i składa się obecnie z 35 liter:
Aa, Ąą, Bb, Cc, Ćć, Dd, Ee, Ęę, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Łł, Mm, Nn, Ńń, Oo, Óó, Pp, Qq, Rr, Ss, Śś, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz, Źź, Żż, przy czym litery Qq, Vv i Xx występują tylko w słowach obcego pochodzenia.
Język polski może być także zapisywany polską cyrylicą, którą próbowano wprowadzić w latach 1840–1865. Obecnie posługują się nią mieszkańcy wsi Wierszyna w Rosji. Alfabet cyryliczny składał się z liter: Аа, А̨а̨, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Е̨е̨, Ёё, Ё́ё́(?), Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, О́о́, Пп, Рр, Р̌р̌ Сс, Тт, Уу, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Э̨э̨, Юю, Яя, Я̨я̨.
Język polski może być także zapisywany alfabetem arabskim, co było czynione na Polesiu wśród Tatarów. Alfabet arabski dostosowany do języka polskiego jest oparty na białoruskim alfabecie arabskim.
== Historia ==
Za najstarsze w języku polskim uchodzą dwa zdania: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai, zapisane w 1270 na karcie 24 tzw. Księgi henrykowskiej, i Byegaycze, byegaycze! (...) Gorze szą nam stalo!, zapisane w latach 1455–1480 w Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego, spisanych przez Jana Długosza.
W 1285 na zjeździe w Łęczycy postanowiono o używaniu języka polskiego obok łaciny w szkołach katedralnych i klasztornych.
Liczne zdania w języku polskim zachowały się w rękopiśmiennych księgach sądowych notujących treść procesów, zeznań oraz rot sądowych. Zapisane one zostały w XIV i XV wieku, a najwcześniejsze z nich notowane są od 1386 roku w wielkopolskich księgach sądowych (tzw. roty poznańskie) .
Najstarszy druk w języku polskim ukazał się w 1475 we Wrocławiu. Były to trzy modlitwy katolickie „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Maryjo” oraz „Wierzę w Boga” opublikowane w tzw. „Statutach Elyana” (łac. Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium) w Drukarni Świętokrzyskiej – pierwszej wrocławskiej oficynie wydawniczej założonej przez Kaspra Elyana. Pierwsze polskojęzyczne elementarze do nauki języka polskiego pojawiają się wraz z rozwojem druku już w wieku XVI.
Pod koniec średniowiecza pojawiają się również pierwsze słowniki języka polskiego. Początkowo rękopiśmienne sporządzane przez skrybów pracujących w skryptoriach, a później także drukowane. Pierwszymi słownikami były słowniki wielojęzyczne, głównie polsko-łacińskie. Pierwszym całkowicie poświęconym słownikiem języka polskiego był słownik Samuela Bogumiła Lindego wydany po raz pierwszy w 1810 roku w Warszawie.
Pierwszą Gramatykę języka polskiego Piotra Statoriusaa-Stoińskiego wydano w roku 1568 przed Compendium linguae polonicae Mikołaja Volckmara w 1594, 1613 i Jeremiasza Rotera Schluessel zur Polnischen vnd Teutschen Sprach w 1616, a po polsku w 1778 przez Onufryego Kopczyńskiego.
Od 1913 wydawany jest „Język Polski”, czasopismo naukowe promujące wiedzę o języku polskim i językoznawstwie ogólnym, zaś od 1901 wydawany jest „Poradnik Językowy”, wydawnictwo normatywne poruszające problematykę kultury języka. Pierwszym polskim słownikiem poprawnościowym był Słownik ortoepiczny (1937) Stanisława Szobera (od 1948 jako Słownik poprawnej polszczyzny).
Polszczyzna była jednym z języków urzędowych w Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w latach 1927–1938. Miało to wyraz w godle Białoruskiej SRR, w którym w latach 1927–1938 zawołanie Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się! umieszczono także w języku polskim.
Język polski miał również status urzędowego w polskich rejonach narodowych w Związku Radzieckim, istniejących w latach 1925–1937. W 1931 roku Bruno Jasieński i Tomasz Dąbal proponowali zmiany, polegające na uproszczeniu pisowni i usunięciu liter „ą”, „ę”, „ó”, dwuznaków „ch”, „rz”, „sz” i „cz”, zastąpionych odpowiednio „om” albo „on”, „em” albo „en” (w zależności od wyrazu), „u”, „h”, „ż”, „s”, „c”. Miało to ułatwić naukę języka polskiego. Zmiany te opracowano w 1933 roku i planowano wprowadzić do ortografii polskiej w polskich rejonach narodowych im. Feliksa Dzierżyńskiego i im. Juliana Marchlewskiego.
W roku 2022 dzięki staraniom Fabricio Vicroskiego (Wichrowskiego) i wsparciu BRASPOL – Centralnej Reprezentacji Wspólnoty Brazylijsko-Polskiej, Instytutu Języka Polskiego oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” język polski stał się językiem urzędowym w gminie Aurea.
=== Zarys fonetyki historycznej ===
Język polski wywodzi się z języka praindoeuropejskiego za pośrednictwem języka prasłowiańskiego. Ślady jego dziejów można odnaleźć w obocznościach.
Do najważniejszych wczesnych zmian należy palatalizacja indoeuropejska.
Dawne miękkie k, kh, g, gh przeszły w językach satemowych, takich jak języki słowiańskie, zwykle w s i z (ale np. litewskie š i ž), zaś w językach kentumowych, na przykład w łacinie i językach germańskich, w k i g. W języku prasłowiańskim wszystkie zgłoski zamknięte przeszły w otwarte. Pociągnęło to za sobą powstanie samogłosek nosowych i zróżnicowanie długości samogłosek. Ukształtowała się też opozycja spółgłosek miękkich i twardych.
W języku polskim opozycja spółgłosek miękkich i twardych stała się cechą istotną. Zgłoskotwórcze r i l przeszły w pary samogłoska + r lub odpowiednio l. Nastąpił też zanik iloczasu, a wiele spółgłosek miękkich zostało utwardzonych, np. miękkie r (zapis: r', np. r’eka – rzeka) przeszło w ż (zapis: rz). Wiele spółgłosek miękkich traci miękkość w wygłosie (np. końcowe miękkie w w nazwach typu Wrocław, w przypadkach zależnych nadal jest miękkie – we Wrocławiu). Pierwszy traktat o ortografii polskiej napisał ok. 1455 polski językoznawca i gramatyk Jakub Parkoszowic, który wzorem Jana Husa postawił sobie zadanie przystosowania alfabetu łacińskiego do oznaczania w piśmie głosek polskiego języka.
=== Wpływy języków obcych ===
Dialekt ogólnopolski formował się na gruncie gwar używanych w Wielkopolsce i Małopolsce, później na fundamencie gwar mazowieckich i kresowych.
Na kształt polszczyzny wpływały również inne języki. Najważniejszymi z nich były:
łaciński,
grecki (głównie za pośrednictwem łaciny),
czeski, → czechizmy/bohemizmy,
ruski, a potem białoruski i ukraiński (głównie za pośrednictwem gwar kresowych),
niemiecki, → germanizmy,
turecki → turcyzmy,
francuski,
włoski,
rosyjski → rusycyzmy,
węgierski → hungaryzmy,
jidysz → jidyszyzmy,
angielski → anglicyzmy.
=== Zasięg oddziaływania ===
W 1661 ukazywał się tygodnik „Merkuriusz Polski Ordynaryjny”, pierwsze zachowane czasopismo wydawane w języku polskim; po jego upadku przez kilka dziesięcioleci nie wydawano polskich czasopism. Początek nieprzerwanego rozwoju czasopiśmiennictwa polskiego przypada na drugą ćwierć XVIII w. W latach 1718–1720 ukazywał się tygodnik „Poczta Królewiecka”, od 1729 „Nowiny Polskie” (następnie jako „Kurier Polski” do 1760), w latach 1765–1785 ukazywał się dziennik „Monitor”, najważniejsze czasopismo doby Oświecenia w Polsce, i in. Czasopiśmiennictwo naukowe w języku polskim zapoczątkował wydawany w latach 1758–1761 i 1766–1767 miesięcznik „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone”, zaś czasopiśmiennictwo literackie wydawany w latach 1770–1777 tygodnik „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.
Dzięki reformacji język polski wprowadzony został szeroko do literatury. Związane to było z chęcią dotarcia do jak największej liczby osób, stąd pierwsze tłumaczenia przez protestantów Biblii oraz publikowanie literatury religijnej, w tym także polemicznej względem innych wyznań.
W dobie reformacji główną rolę w rozwoju książki polskiej odegrały Prusy Książęce. W latach 1543–1552 w Królewcu i w Ełku wydano więcej książek w języku polskim niż w całej Rzeczypospolitej. W 1587 roku założono w Ełku Szkołę Książęcą dla całej prowincji, gdzie uczono m.in. literackiej polszczyzny.
W 1696 język polski stał się językiem urzędowym w Wielkim Księstwie Litewskim, wtedy też ostatecznie ustaliła się supremacja języka polskiego w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym Litwy. W prowincjach Korony Królestwa Polskiego do końca czasów saskich (1763) językiem urzędowym pozostawała łacina. Stał się także językiem szybko przyswajających język polski niemieckich rodów szlacheckich w Inflantach Polskich.
Od połowy XVI wieku do początku wieku XVIII polszczyzna była językiem dworskim w Rosji, i tą drogą przeniknęło do języka rosyjskiego szereg wyrazów pochodzenia zachodnioeuropejskiego, przyswojonych wcześniej przez język polski, oraz wyrazów rdzennie polskich. Pod koniec XVII w. język polski był popularny i modny także wśród wyższych warstw Moskwy, a jego znajomość była miernikiem wykształcenia i kultury. Niezmiernie popularna jest w tym okresie literatura polska zarówno w oryginale, jak i w transkrypcji na cyrylicę oraz tłumaczeniach na rosyjski. W okresie od II poł. XVII do początku XVIII w. przekłady literatury polskiej dominują nad przekładami z innych języków, a w przypadku poezji obcej aż do pocz. XVIII w. mamy do czynienia wyłącznie z utworami polskimi i łacińskimi. Początek wpływów języka polskiego najpierw na język ruski, później na rosyjski, datowany jest na XIII w. Słabną one w połowie XVIII wieku, choć na polonizmy możemy natknąć się również w XIX i XX w. (np. frajer).
W XVII wieku po polsku mówiono także na dworach Hospodarstwa Mołdawskiego (tutaj również posługiwała się nim arystokracja) i Wołoszczyzny. W tym pierwszym kraju czyniono starania, by uczynić z języka polskiego język literacki (np. historiograf i poeta Miron Costin pisał po polsku). Również w tym samym wieku język polski był powszechny na Ukrainie, zarówno w życiu politycznym, jak i piśmiennictwie. Ryszard Łużny uważa, że polszczyzna spełniała rolę języka literackiego dla mieszkańców tego regionu Rzeczypospolitej.
Język polski wywarł wpływ na takie języki jak ukraiński, białoruski, litewski, rosyjski, jidysz, hebrajski, czeski, rumuński.
== Odmiany ==
Wyróżnia się następujące odmiany etnicznej polszczyzny:
język standardowy (język ogólny / literacki sensu largo), ukształtowany na bazie wielu dialektów;
dialekty (odmiany niestandardowe): ludowe (wiejskie) oraz miejskie (np. gwara lwowska, gwara poznańska, gwara warszawska).
Polszczyzna standardowa pełni funkcję języka ogólnonarodowego, stanowiąc reprezentatywną odmianę polszczyzny, wspólną dla wszystkich jej użytkowników. Jest nauczana i popularyzowana przez system edukacji, a jednocześnie służy jako język literatury, środków masowego przekazu i administracji. Przeważnie nie jest określana jako „dialekt”; ma charakter odmiany prestiżowej, która uchodzi za najbardziej „poprawną” spośród odmian polszczyzny.
Dialekty lokalne mają ograniczony zasięg społeczny i ulegają wyraźnemu zanikowi; w praktyce zróżnicowanie polszczyzny mówionej sprowadza się do niewielkiego zasobu cech regionalnych (zwłaszcza leksyki). Wśród pokolenia młodego i średniego rozpowszechniły się odmiany polszczyzny zbliżone do języka standardowego, gwary tradycyjne zaś utrzymują się jedynie wśród najstarszych mieszkańców wsi. Wraz z zanikiem różnorodności terytorialnej odnotowano zintensyfikowany rozwój odmian społecznych i profesjonalnych języka polskiego.
Polski język standardowy jest wewnętrznie zróżnicowany. Występuje w odmianie pisanej (język literacki sensu stricto) i mówionej. W obrębie języka standardowego znajdują się także tzw. style funkcjonalne (styl retoryczny, styl urzędowy, styl publicystyczny itp.).
Za ogólnopolski wzorzec wymowy języka standardowego przyjmuje się wymowę warszawską. Inną, również normatywną, formą wymowy jest ograniczona terytorialnie wymowa krakowsko-poznańska.
Podstawowe dialekty terytorialne języka polskiego to (według stopnia pokrewieństwa):
dialekty główne (zachodnie i południowe):
wielkopolski (zobacz też: gwara poznańska);
małopolski (zobacz też: gwara krakowska, gwara sądecka, gwary góralskie – w tym najbardziej znane: gwara podhalańska, gwara żywiecka);
śląski;
dialekty północne:
mazowiecki (zobacz też: gwara białostocka, gwara łowicka);
chełmińsko-kociewsko-warmiński;
dialekty kresowe:
północnokresowy;
południowokresowy.
Poza tymi podstawowymi dialektami istnieją także dialekty mieszane, szczególnie na zachodzie Polski. Wyróżnia się również odmienne leksykalnie języki środowiskowe (np. slang młodzieżowy), czerpiące zasadniczo z zasobów języka ogólnego, choć czasem zawierające również dialektyzmy.
Encyklopedia Popularna PWN i inne źródła wymieniają pięć głównych dialektów: wielkopolski, małopolski, śląski, mazowiecki, kaszubski.
== Za granicą ==
Coraz więcej osób uczy się języka polskiego jako obcego. Ich liczbę szacuje się na 10 000 osób na całym świecie, z czego ok. jedna trzecia studiuje język polski na uczelniach i w szkołach językowych w Polsce. Od 2004 roku istnieje również możliwość zdawania egzaminu z języka polskiego jako obcego na 3 poziomach: podstawowym (poziom B1), średnio zaawansowanym (poziom B2) oraz na poziomie zaawansowanym (poziom C2). Egzaminy te przygotowuje Państwowa Komisja Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego.
Liczni są również rodzimi użytkownicy języka polskiego, którzy na stałe mieszkają w innych państwach. Są to członkowie polskiej mniejszości narodowej albo polscy wychodźcy lub ich potomkowie (Polonia).
Jako język polskiej mniejszości narodowej polski jest używany przede wszystkim w krajach sąsiednich: na Ukrainie, Białorusi, Litwie, Słowacji i w Czechach.
Największe grupy polskojęzycznej ludności, które znalazły się na stałe poza granicami kraju w wyniku wyjazdu z państwa, znajdują się w zachodniej Europie (Niemcy, Francja, Wielka Brytania), w Ameryce (Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia, Argentyna, Meksyk), w Australii oraz w Izraelu.
Ze względu na duże rozproszenie ludności polskojęzycznej po całym świecie i brak teraźniejszych badań nad stopniem utrzymywania języka polskiego wśród Polaków za granicą, bardzo trudno ustalić liczbę osób polskojęzycznych na stałe zamieszkałych poza granicami Polski. Szacunki podawane w rzetelnych książkach mieszczą się w szerokim przedziale od 3,5 do 10 milionów. Skutkiem tych rozbieżności są różne dane o ogólnej liczbie rodzimych użytkowników języka polskiego.
== Fonetyka ==
== Gramatyka ==
== Zmiany ==
=== Zanik różnic językowych ===
W związku z przesiedleniami ludności po drugiej wojnie światowej, rozwojem miast, wpływami kultury masowej (telewizja, prasa) oraz powszechną oświatą prowadzoną w języku ogólnym polszczyzna coraz bardziej się ujednolica. Cechy gwarowe są o wiele słabiej widoczne u młodszych użytkowników języka. Nie dotyczy to wszystkich dialektów lokalnych – np. gwarom góralskim i śląszczyźnie jak na razie wyginięcie nie grozi; mimo to większość Polaków posługuje się dziś mową zbliżoną do polszczyzny standardowej. We współczesnym języku polskim uwidaczniają się różnice socjalne.
=== Zmiany gramatyczne ===
Prawdopodobnie jedną z bardziej rzucających się w oczy zmian zachodzących na gruncie polskiego języka ogólnego jest wypieranie rodzaju męskorzeczowego przez męskożywotny. Wiele słów, które w polszczyźnie standardowej były dotychczas traktowane jako jednoznacznie nieżywotne, zaczyna przyjmować odmianę typową dla słów żywotnych, zwłaszcza w stylu swobodnym. Objawia się to tym, że biernik jest równy dopełniaczowi, nie zaś jak dotychczas mianownikowi. I tak wyrażenie „dostać e-maila/SMS-a” jest w języku mówionym bardziej powszechne od „dostać e-mail/SMS”. Formy tego rodzaju uchodzą jednak za mniej staranne i nie cieszą się pełną aprobatą w języku standardowym (uważane są jedynie jako potoczne), natomiast jako formy wzorcowe uznaje się warianty tradycyjne. Część form (np. „wyrwałem zęba”) całkowicie występuje poza przyjętą normę języka standardowego.
=== Zmiany leksykalne ===
Następuje zapożyczanie dużej liczby anglicyzmów, przede wszystkim w wyniku wpływu globalizacji i środków masowego przekazu, a jednocześnie zanika wiele dawnych zapożyczeń, głównie francuskich, jidysz i rosyjskich.
Ciekawym zjawiskiem jest zmiana wymowy niektórych francuskich zapożyczeń z francuskiej na angielską, np. image wymawia się współcześnie raczej imidż niż imaż. Podobnie, pod wpływem tłumaczeń w mediach z języka angielskiego, coraz częściej nazwę państwa Rwanda wymawia się Ruanda.
=== Zmiany fonologiczne ===
W związku z zapożyczeniami słów z języków o odmiennej fonologii rozpowszechniają się rzadko dotychczas spotykane połączenia głosek, np. po głoskach zębowych t, d, s, z, r pojawia się i (didżej, tir, ring), także w tradycyjnych wyrazach y jest czasem zastępowane przez i, np. dawna nazwa kolorowego papieru technicznego Brystol jest dziś często zapisywana Bristol. Pojawiają się też połączenia ky, gy, ly (ankylozaur, poligynia, glyptodon).
== Użycie ==
W dużym przybliżeniu przeciętny Polak czynnie zna (czyli używa w wypowiedziach) nie więcej niż kilkanaście tysięcy słów, natomiast biernie (rozumie, ale nie używa) – ok. 30 tysięcy słów. Wyjątkami są osoby, które mogą biernie znać nawet 100 tysięcy słów. Jednak badania filologów z Uniwersytetu w Białymstoku wykazują, że wystarczy znajomość 1200 najczęściej używanych słów w języku polskim, by móc zacząć się nim posługiwać.
== Ochrona ==
Zgodnie z artykułem 12 ust. 2 ustawy o języku polskim Rada Języka Polskiego nie rzadziej niż co dwa lata przedstawia Sejmowi i Senatowi sprawozdanie o stanie ochrony języka polskiego. Sprawozdanie jest publikowane w postaci druku sejmowego (senackiego).
Uchwałą z 22 grudnia 2005 Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku 2006 Rokiem Języka Polskiego.
== Zobacz też ==
język staropolski
polski język migowy
historia ortografii polskiej
wielka reforma ortografii w 1936 r.
wulgaryzmy i przekleństwa w języku polskim
kurs języka polskiego na anglojęzycznych Wikibooks
tygiel językowy – polski tygiel językowy
Wikipedia polskojęzyczna
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
StanisławS. Urbańczyk StanisławS. (red.), Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1992, ISBN 83-04-02994-4, OCLC 30953882 .
StanisławS. Urbańczyk StanisławS., MarianM. Kucała MarianM. (red.), Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04507-9, OCLC 44823012 .
Wydra W.: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
Gramatyka współczesnego języka polskiego, RenataR. Grzegorczykowa (red.), RomanR. Laskowski (red.), HenrykH. Wróbel (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, ISBN 83-01-12386-9, OCLC 69296447 . Brak numerów stron w książce
Klemensiewicz Z., Zarys składni polskiej, Warszawa 1963.. alpha.bn.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-31)].
RenataR. Grzegorczykowa RenataR., Wykłady z polskiej składni, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, ISBN 83-01-12185-8, OCLC 830126150 . Brak numerów stron w książce
Wiśniewski M., Zarys z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 2001. ISBN 83-231-1272-X.
Języki indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. I, Warszawa 1986. ISBN 83-01-06559-1.
Saloni Z., Świdziński M., Składnia współczesnego języka polskiego, PWN, Warszawa 1985. ISBN 83-01-05629-0.
ZbigniewZ. Gołąb ZbigniewZ., O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych, MariaM. Wojtyła-Świerzowska (tłum.), Kraków: Universitas, 2004, ISBN 83-242-0528-4, ISBN 0-89357-231-4, OCLC 830631541 . Brak numerów stron w książce
MariaM. Dłuska MariaM., Fonetyka polska, Warszawa–Kraków: PWN, 1981, ISBN 83-01-03196-4 . Brak numerów stron w książce
DanutaD. Ostaszewska DanutaD., JolantaJ. Tambor JolantaJ., Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Warszawa: PWN, 2000 . Brak numerów stron w książce
== Linki zewnętrzne ==
Gramatyka języka polskiego. grzegorj.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-28)].
Mały ortograficzny słownik skrótów języka polskiego
Sprawozdanie o stanie ochrony języka polskiego w latach 2012–2013 przedstawione przez Radę Języka Polskiego w 2015 roku (druk sejmowy 3849)
|
wikipedia
|
Grupa pomorska języków lechickich
Grupa pomorska języków lechickich (też: Dialekty środkowolechickie) – hipotetyczna grupa języków lub dialektów, którymi posługiwała się i nadal posługuje się autochtoniczna ludność polskiego Pomorza Zachodniego i Pomorza Gdańskiego. Grupa ta bywa również określana jako „grupa środkowolechicka”, gdyż charakteryzują ją cechy typowe zarówno dla dialektów zachodniolechickich (język połabski), jak i wschodniolechickich (język polski).
Dość często grupie pomorskiej przypisuje się synonim „język pomorski”. Jest to określenie poniekąd kontrowersyjne, ponieważ nie jest znany dokładny stopień pokrewieństwa poszczególnych etnolektów wchodzących w jej skład. Pojęcie języka pomorskiego pojawia się również w dwóch innych przypadkach – jako określenie kaszubszczyzny oraz jako nazwa języka, będącego przodkiem współczesnych dialektów słowiańskich, używanych na Pomorzu. Ostatni spośród wymienionych przypadków użycia nie jest zbyt popularny wśród językoznawców, jako iż znaczna ich część doszukuje się genezy gwar pomorskich w staropolszczyźnie. Tradycyjna polska dialektologia zalicza grupę pomorską do dialektów języka polskiego.
Do grupy tej zalicza się:
gwarę słowińską
język kaszubski – utrwalony w utworach literackich i dokumentach urzędowych.
wymarłe gwary zachodniopomorskie – uważane również za część grupy zachodniolechickiej
Obecnie kaszubszczyzna objęta jest formalnym statusem języka regionalnego. Słowińszczyzna, uznawana albo za język odrębny zarówno od polskiego, jak i kaszubskiego, albo za dialekt jednego z tych języków, wymarła pod koniec XX wieku. Podobny los podzieliły gwary zachodniopomorskie, które zostały wyparte przez język dolnoniemiecki kilka stuleci wcześniej. Nie zostały utrwalone w żadnym utworze literackim ani dokumencie urzędowym.
== Kontrowersje językoznawcze ==
=== Argumenty za uznaniem etnolektów pomorskich za język ===
Sporny status języka czy dialektów pomorskich wynika przede wszystkim z różnych sposobów kwalifikowania etnolektu. W najprostszym i logicznym ujęciu sprawy, dwoje ludzi mówi w obrębie jednego języka wtedy, gdy może się zrozumieć podczas swobodnej rozmowy bez używania migów lub języka obcego, znanego obojgu.
Liczba różnic w niemal każdym aspekcie językowym, począwszy od leksyki i fonetyki, a skończywszy na gramatyce i morfologii jest na tyle duża, że dwie osoby, np. Polak ze Słowińcem, miałyby podobne lub dużo większe problemy ze zrozumieniem się niż Czech ze Słowakiem, Dolnołużyczanin z Górnołużyczaninem, czy nawet Polak z mieszkańcem Łużyc.
I choć wiele wskazuje na to, że pomorszczyzna wywodzi się ze staropolskiego, to w ostatecznym rozrachunku ze średniowiecznej polszczyzny mogły powstać różne języki w ten sam sposób, w jaki z języka staroruskiego powstały białoruski, ukraiński, rosyjski i rusiński (rusnacki). Wynikałoby zatem, że kaszubski rzeczywiście jest dialektem, ale nie języka polskiego, lecz pomorskiego. Należy pamiętać, że w ujęciu lingwistycznym można równie dobrze zakwestionować status wczesnej staropolszczyzny lub staro-cerkiewno-słowiańskiego i zastanowić się, czy nie są to czasem zaledwie dialekty wspólnej prasłowiańskiej mowy.
Najbardziej podobna do współczesnej polszczyzny jest kaszubszczyzna (także w wyniku dzisiejszego polaszenia), grupa zachodniopomorska, najbardziej konserwatywna, mocno zbliżona była do staropolskiego (również z tego powodu, że wymarła już w XVII wieku), ale cechowały ją też największe wpływy połabskie. Słowińszczyzna, która przez długi okres swojego istnienia była w znacznym stopniu izolowana od innych narzeczy słowiańskich, była wystawiona na działanie języka dolnoniemieckiego. Sprawiło to, że grupę słowińską wyróżnia największa liczba charakterystycznych cech i właściwości:
utrzymanie liczby podwójnej i mnogiej w ich pierwotnym znaczeniu (inaczej niż zarówno w polskim jak i kaszubskim), np. ma jiěsma, va jiěsta, vuôńi jiěsta (my oboje jesteśmy, wy oboje jesteście, oni obaj są);
wymawianie v (polskie w) na początku wyrazu przed wieloma samogłoskami (tak samo jak w języku połabskim), np. vôtpředávac, vuôdžeń (odsprzedawać, ogień);
utrzymanie iloczasu, zwłaszcza we wschodniosłowińszczyźnie, np. dôchtrác, dámok (być doktorem, miech);
mocno dyftongiczna wymowa, szczególnie akcentowanych głosek w wyrazach więcej niż jednosylabowych, np. Slôvjínc, ale Sluôvjinka (Słowiniec, Słowinka);
całkowite bylaczenie w stosunku do polszczyzny i kaszubszczyzny, np. jádlô, lásol (jadło, łysol);
znaczne utrzymanie grupy TarT lub TårT w opozycji do polskiego TroT, np. sárka, bårna (sroka, brona);
brak ruchomego e, np. smútk, tôpork (smutek, toporek), podobnie jak w kaszubskim;
kaszubienie;
występowanie samogłosek miękkich ě, ü i ä oraz odziedziczonej po prasłowiańskim samogłoski å;
zachowane formy długie czasowników, np. buôjec, stuôjac, znájiěš (staropl. bojać, stojać, znajesz);
przejście k w h, np. cáhěr, jáhi (cukier, jaki), w odróżnieniu od palatalizacji kaszubskiej, np. jaczi (jaki);
dž lub v w miejscu polskiego g, np. tvěvå, svěvå (twego, swego), podobnie jak w prasł. *tvojevo, *svojevo; drädži, vjéldži, ale vjélgå (drugi, wielki, wielka);
silna jotacja i prejotacja przed i, np. pjíc, jízba (pić, mieszkanie/izba), często przy jednoczesnej dowolności przed a, np. ákô, ak i jákô, jak (jako, jak);
zachowanie zaimka jiěn (staropl. jen);
w celowniku l.p. rodzaju męskiego końcówki -ejü, -ôjü we wschodniosłowińszczyźnie i -evü, -ôvü w dialekcie zachodnim, np. kuôńejü i kuôńevü (koniowi);
zaśpiew (akcent) iloczasowy i swobodny, np. vjéldži, ale čvjardi, natomiast w odmianie czasowników często stały, np. buduôvoul i buduôvali (budował, budowali), w odróżnieniu od polskiego budował i budowali;
tworzenie czasu przeszłego tak jak w kaszubskim (z trzecią osobą czasownika), np. jåu jåud, tä jåud (ja jadłem, ty jadłeś).
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Język romski
Język romski lub romani (nazwa własna: romani čhib, romani ćhib, w innych językach często określany potoczną nazwą „język cygański”) – język indoeuropejski z gałęzi nowoindyjskiej języków indoaryjskich. Romani jest jedynym autochtonicznym językiem indoaryjskim używanym w Europie. Wywodzi się z sanskrytu za pośrednictwem języków prakryckich. Posługują się nim Romowie oraz Sinti. Romani nie należy natomiast do grupy języków romańskich (przypadkowa zbieżność nazw), w związku z czym tylko w niewielkim stopniu jest spokrewniony z takimi językami jak rumuński czy romansz.
Romani tworzy grupa co najmniej 60 silnie zróżnicowanych dialektów, które nie wypracowały ujednoliconego języka standardowego; z tego względu bywa on traktowany jako grupa językowa, a nie jako jeden język. Różnice między różnymi jego odmianami można porównać do różnic dzielących języki słowiańskie.
== Klasyfikacja i pochodzenie ==
Dopiero pod koniec XVIII wieku językoznawcy zdołali jednoznacznie sklasyfikować pochodzenie języka Romów dzięki odkryciu związków z dialektami rozmaitych języków północno-zachodnich Indii, przede wszystkim Pendżabu i Radżastanu. Języki romski, radżastani i pendżabski posiadają do dziś wiele podobieństw w systemie leksykalnym i gramatycznym. Związki te pozwalają przypuszczać, że stamtąd właśnie wywodzą się przodkowie dzisiejszych Romów i Sintich. Nazwa własna tych drugich może też być pokrewna toponimowi Sindh, prowincji w dzisiejszym Pakistanie, która również położona jest w regionie najwcześniejszego etapu etnogenezy Romów. Z drugiej strony teoria ogłoszona w czasopiśmie Nature sugeruje, że romani najbliżej spokrewniony jest z językiem syngaleskim, co jednak niekoniecznie świadczy o pochodzeniu Romów z Cejlonu, lecz raczej o istnieniu wspólnego przodka dla obu tych języków.
== Historia ==
Nie istnieją wiarygodne źródła pisane dokumentujące najwcześniejszą historię Romów i ich języka. Co prawda XI-wieczny perski poeta Firdausi w poemacie epickim Szahname wspomina o 10 czy 12 tysiącach grajków Desi, których w V wieku król Śankal z miasta Kannauj (w prowincji Sindh) podarował władcy perskiemu Bahramowi V. Współczesne badania dowodzą jednak, że przekaz ten nie mógł odnosić się do przodków dzisiejszych Romów. Romani zalicza się bowiem do języków nowoindoaryjskich, które nie istniały jeszcze w V wieku. Przodkowie Romów mogli zatem opuścić Półwysep Indyjski dopiero ok. 300 lat po opisywanych wydarzeniach.
Około 1000 roku Mahmud z Ghazni, szerząc islam, podbił północno-zachodnie Indie (Kaszmir i Pendżab). Najazd wywołał spustoszenie i doprowadził do migracji na wielką skalę. W latach 1001–1026 muzułmańscy Ghaznawidzi siedemnastokrotnie napadali Pendżab i Sindh, zaciekle walcząc ze stawiającymi opór autochtonami. Konfederacja radźputów odgrywała pierwszoplanową rolę w tej walce, zaś jej członkowie wywodzili się z różnych dźati (kast) i jak się przypuszcza, stanowili rodzaj najemnych sił, powołanych specjalnie do zatrzymania najeźdźców. Oddziały radźputów przemieszczały się najczęściej wraz z rodzinami i sługami.
W języku romskim istnieją liczne ślady, świadczące o powstaniu ich języka w takich właśnie okolicznościach. Większość słów odnoszących się do wojny i walki jest pochodzenia indoaryjskiego: bust (włócznia), patava (getry), xanrro (miecz) czy tover (topór). Także określenie wszystkich „nie-Romów” (Gadzio) pochodzi od prakryckiego słowa gajja (cywil). Ponad 80% romskich słów pochodzenia perskiego ma odpowiedniki w urdu. Język ten – również indoaryjski – rozwinął się wśród islamskich neofitów oraz wśród wojowników pojmanych przez muzułmanów (słowo urdu znaczy „obóz (wojskowy)” – por. tur. orda). Według źródeł historycznych, Mahmud z Ghazni pojmał 500 tysięcy jeńców podczas inwazji na Sindh i Pendżab.
Badania DNA dowiodły istnienia podobieństw genetycznych między Romami a kastą radźputów, co potwierdza powyższą teorię. Z drugiej jednak strony etnonim Roma, jak również zakres tradycyjnie wykonywanych zawodów zdają się sugerować raczej związek z indyjską kastą Domów/Dombów tradycyjnie należącą do niższych dźati. Z jakiejkolwiek jednak grupy społecznej wywodzili się przodkowie współczesnych Romów, wydaje się, iż kluczowym elementem ich etnogenezy były właśnie wojny muzułmanów z radźputami w VIII–X wieku.
Choć imperium Ghaznawidów było wielojęzyczne, oficjalnie używano w nim perskiego (dari). Wyjaśnia to sporą liczbę zapożyczeń, które zasiliły język romski nie wcześniej niż w XI stuleciu. Największe zmiany leksykalne mają związek z przemieszczaniem się Romów dalej na zachód. W 1038 roku Seldżukowie rozgromili Ghaznawidów. W 1071 roku podbili Armenię i wschodnią Anatolię. Podbojom towarzyszyła kolejna fala migracji z Azji Środkowej. Prawdopodobnie w tym okresie język romski uformował się jako rodzaj lingua franca z dialektów, którymi władali przodkowie dzisiejszych Romów. Jego zrekonstruowana ówczesna forma zwana jest językiem protoromani (protoromskim).
Już w Anatolii język romski trafił w orbitę wpływów miejscowych dialektów greckich. Także języki innych lokalnych ludów odcisnęły w nim trwałe piętno, szczególnie język ormiański. W tym czasie zaszły najistotniejsze od czasu opuszczenia Półwyspu Indyjskiego zmiany w systemie gramatycznym i leksykalnym, dając początek formie określanej przez językoznawców mianem wczesnego romani.
Przypuszcza się, że w Anatolii wytworzyło się poczucie wspólnoty etnicznej Romów, którzy tam ostatecznie porzucili kastowe zaszłości, gdyż jako jednolitej społeczności łatwiej było im dostosować się do lokalnych warunków społeczno-ekonomicznych. Analiza słownictwa wskazuje, że pierwotnie Romowie nie byli ludem wędrownym. Słowa takie jak kher (dom), udar (drzwi), gav (wioska), balo (świnia), khoni (kura) czy giv (pszenica) są wyraźnie indoaryjskie. Większość słownictwa związanego z przemieszczaniem się pochodzi zaś z Anatolii, gdzie Romowie najwyraźniej zmienili tryb życia. Na przykład grast (koń) i čar (trawa) pochodzą z ormiańskiego, vurdon (wóz) z kurdyjskiego, zaś drom (droga) i petalo (podkowa) z greckiego. Także nazwy własne metali (z wyjątkiem słów oznaczających „złoto”, „srebro” i „żelazo”) zostały zapożyczone od Greków i Ormian, podobnie jak nazwy narzędzi kowalskich, co może świadczyć o tym, iż ten postrzegany dziś jako tradycyjny dla Romów zawód zaczął być praktykowany dopiero wówczas.
Najazd Mongołów na Europę w pierwszej połowie XIII wieku, następnie zaś inwazja Turków Osmańskich rozpoczęły kolejną falę migracji Romów na zachód. Ogromne przestrzenie rozdzielające poszczególne grupy doprowadziły do wtórnego zróżnicowania i w konsekwencji przyczyniły się do ponownego utworzenia szeregu lokalnych dialektów współczesnego języka romskiego.
== Dialekty ==
=== Dialektologia romska ===
Zróżnicowanie dialektów języka romskiego jest bardzo daleko posunięte, toteż nie posiada on obecnie jednego standardu (choć rozmaite dialekty mają własne mikrostandardy). Różnice te w wielu przypadkach powodują niemożność porozumienia się między użytkownikami różnych dialektów nawet wówczas, gdy mówi się nimi w bliskim sąsiedztwie geograficznym. Mniejsze problemy z komunikacją mają użytkownicy jednego dialektu, mieszkający w krajach z odmiennymi językami większościowymi, choć i w tym przypadku wpływ owych języków zaznacza się w postaci wtórnych zróżnicowań strukturalnych, fonetycznych i leksykalnych. Z tego względu część naukowców uważa romani raczej za podrodzinę językową niż za jednolity język. Dla przykładu zwrot „Pokój moich dwóch sióstr jest bardzo mały” w poniższych dialektach romskich może brzmieć następująco:
dialekt grupy Chaładytka Roma, Rosja – Komnata mirende dujende pxenjende drivan tykny;
dialekt Lowarów, Rosja – Soba mure do phejangi durales cyni;
dialekt Lowarów, Węgry – Mure duje phenjangi soba zurāles cikni si;
dialekt Romungrów, Węgry – Me dūj phenjengeri soba bāre buka hi;
dialekt grupy Kaale, Finlandia – Mo duje phenjako hūsa hin pesko;
dialekt Erlich, Bułgaria – I odaja me do phenjengiri si but cikni;
dialekt Kalajdżów, Bułgaria – Menre do phenenge staja si but cekni;
dialekt Lowarów, Polska – Mure duje pheniangi soba igen cinnij.
Jak widać, współczesne dialekty języka romskiego różnią się przede wszystkim słownictwem, jakie zostało przyswojone przez poszczególne grupy po opuszczeniu Anatolii. Do tego dochodzą różnice fonetyczne i gramatyczne. Ponadto niektóre grupy Romów zatraciły zupełnie swój język (np. Romungrzy na Węgrzech) lub posługują się językami miejscowymi, z wpływami romskiego słownictwa (tzw. pogadialektami, np. Romowie Caló w Hiszpanii czy Romanichal w Wielkiej Brytanii).
=== Klasyfikacja dialektów ===
Najszerzej uznawana systematyka dialektów języka romani opiera się na pracach Marcela Courthiade, które zostały opublikowane w 1982 roku. Podstawą zaproponowanego przez niego podziału jest historyczny rozwój izoglos w języku romskim. Courthiade skupił się na cechach dystynktywnych, odróżniających kolejne warstwy ekspansji terytorialnej i przyjął jako kryteria wyróżniające określone zmiany fonologiczne i gramatyczne. Odtworzył zatem metodą porównawczą strukturę wczesnego języka romani, odpowiadającą XII-wiecznym dialektom romskim z obszaru Anatolii. Następnie podzielił współcześnie używane dialekty pod względem stopnia ich podobieństwa do owego prajęzyka na trzy warstwy, z których trzecia reprezentuje dialekty lingwistycznie najbardziej oddalone. Pogadialekty stanowią niejako czwartą, dodatkową warstwę.
Tabela przedstawia różnice między trzema głównymi warstwami:
Na tej podstawie oraz w wyniku innych badań językoznawczych, prof. Yaron Matras (University of Manchester) we współczesnym języku romskim wyróżnia następujące grupy (gałęzie) dialektów, którymi posługują się wymienione niżej społeczności:
dialekty bałkańskie: Arli (Macedonia, Kosowo, Grecja), Erli (Bułgaria), Meczkarowie (rom. Mečkar, Albania), Sepeczowie (rom. Sepeči, Grecja, Turcja), Ursarowie (rom. Ursari, Rumunia), Krymscy Romowie (Ukraina), Zargarowie (rom. Zargari, Iran) i inne grupy;
dialekty zis-bałkańskie: Drandarowie/Drindarowie (rom. Drandari lub Drindari), Kowaczkowie (rom. Kovački), Kalajdżowie (rom. Kalajdži) i Bugurdżowie (rom. Bugurdži; wszystkie z terenu Bułgarii i Macedonii);
dialekty vlax-południowe: Gurbetowie (rom. Gurbet lub Džambazi), Kalburdżowie (rom. Kalburdžu), Czergarowie (rom. Čergari) i inne (Serbia, Czarnogóra, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, południowa Rumunia, Bułgaria, Grecja, Albania, Turcja);
dialekty vlax-północne: Kełderasze, Lowarzy, Czurarowie (rom. Čurari), Maczwajowie (rom. Mačvaja) i inne społeczności z Rumunii, Mołdawii, Węgier, Serbii oraz żyjące na emigracji na całym świecie;
dialekty centralno-południowe: Romungrzy, Romowie Wend, Romowie Burgenlandzcy, Serwy i inne grupy zamieszkujące Węgry, Słowację, północną Słowenię, wschodnią Austrię, Ukrainę oraz Rumunię;
dialekty centralno-północne: Polscy Cyganie Wyżynni, Romowie Słowaccy, Romowie Morawscy (dialekt wymarły po II wojnie światowej), Wurdonara Roma i inne (Słowacja, Czechy, Polska, Ukraina);
dialekty północno-zachodnie: Sinti, Manusze, Fińscy Kaale i inne (Niemcy, Austria, Francja, Włochy, kraje Beneluksu, Finlandia);
dialekty północno-wschodnie: Chaładytka Roma, Sasytka Roma, Romowie Łotewscy (rom. Lotfitka Roma lub Čuxny), Polska Roma i inne (Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Rosja, Białoruś, Ukraina);
dialekty izolowane bądź o nieustalonej klasyfikacji: używane przez grupy z pogranicza Słowenii, Chorwacji i Włoch, włoskich prowincji Abruzja i Kalabria, z irańskiego Azerbejdżanu itd;
pogadialekty: Romaniczale (nazwa własna Romanichal, Anglia), Gitanowie (nazwa własna Gitanos lub Caló, Hiszpania), Romowie Baskijscy (nazwa własna Errumantxela), Walijscy Kaale (nazwa własna Kååle, nie należy mylić z Fińskimi Kaale – patrz wyżej), Bosza (Armenia), Bojasze oraz pokrewne grupy: Rudarowie (nazwa własna Rudari), Ludarowie (nazwa własna Ludari), Lingurarowie (nazwa własna Lingurari), Zlatarowie (nazwa własna Zlătari) z terenu Węgier, Rumunii, Bałkanów, a także Ameryki i Australii, Romowie Serbscy (Serbia), Romowie Skandynawscy (nazwa własna Tattare, Skandynawia).
Inną klasyfikację zaproponował znany romski językoznawca Vania de Gila-Kochanowski. Według niego z geograficznego punktu widzenia należy wyróżnić siedem wielkich grup dialektów:
północną – używaną przez społeczności polskie, rosyjskie i bałtyckie;
bałkańską – używaną przez społeczności greckie, macedońskie, bułgarskie i tureckie;
karpacką – używaną przez społeczności węgierskie, czeskie i polskie (z południa kraju);
germańską – używaną przez Sintich (społeczności niemieckie, austriackie, szwajcarskie i włoskie), Manuszy (społeczności holenderskie, belgijskie i francuskie) oraz Romów Wysp Brytyjskich (społeczności angielskie i irlandzkie);
naddunajską – używaną przez społeczności rumuńskie, serbskie, albańskie i ukraińskie;
skandynawską – używaną przez społeczności duńskie, fińskie, szwedzkie i norweskie;
iberyjską – używaną przez hiszpańskie i portugalskie społeczności Kale.
Z lingwistycznego punku widzenia grupę iberyjską i dialekty brytyjskie z grupy germańskiej oddziela od reszty zasadnicza granica fonologiczno-morfologiczna (tożsama z podziałem na dialekty właściwe i pogadialekty według Courthiadego). Bardziej szczegółowo klasyfikacja V. de Gila-Kochanowskiego dzieli właściwe dialekty romani według kryterium fonologicznego.
== Standaryzacja ==
Ponieważ aż do XX wieku romani był przede wszystkim językiem mówionym, nie istnieją powszechnie uznawane konwencje ortograficzne, ani nie istnieje jedna standardowa forma tego języka, choć w wielu krajach niezależne instytucje opracowały odmienne standardy. W Rumunii, kraju z największą populacją Romów na świecie, opracowano metodykę nauczania w oparciu o elementarz Gheorghe Sarău. W Polsce najbardziej popularnym dialektem języka romskiego jest dialekt grupy Polska Roma. W Czechach i na Słowacji najczęściej używany jest dialekt społeczności Servika Roma. Oficjalnie usystematyzowanej odmiany romskiego używa się w Wojwodinie (Serbia). W innych regionach językiem urzędowym są dialekty lokalne, np. w Szuto Orizari w Macedonii, w 79 gminach Rumunii oraz w mieście Budești. Dialekt romskiego jest też pomocniczym językiem urzędowym w Szwecji.
Choć najstarsze zapisy języka romskiego w Europie pochodzą z XVI wieku, alfabet romski został oficjalnie przyjęty dopiero w 1990 roku podczas IV Światowego Kongresu Romów w Serocku. Jest on oparty na alfabecie łacińskim i posiada 46 znaków, z których część jest wykorzystywana do zapisu niektórych tylko dialektów:
A Ä B C Ć Č D Ď E Ê F G Ǧ H I Î J K Ǩ L Ľ M N Ň O Ö P P̌ Q R Ŕ Ř S Ś Š T Ť U Ü V W X Y Z Ź Ž
Dwadzieścia z 46 liter to znaki zapożyczone przede wszystkim z alfabetów języków słowiańskich. Pomimo istnienia tego ustandaryzowanego sposobu zapisu, nie wszystkie główne dialekty romskie przyjęły ten system zapisu. Częściej zdarza się, że do zapisu języka romskiego stosuje się ortografię języka urzędowego danego kraju.
Wobec problemów, jakie nastręcza używanie alfabetu przyjętego przez Światowy Kongres Romów, zespół złożony z działaczy romskich oraz cyganologów opracował projekt zasad pisowni dla Romów mieszkających w Polsce. Przyjęto, że do zapisu języka romani należy stosować znaki alfabetu polskiego (tzw. pisownia sulejowska, zaakceptowana przez Roboczy Zespół ds. Języka Romskiego, powołany w 2008 r. przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji):
A B C Ć D DZ DŹ E F G H CH I J K L Ł M N Ń O P R S Ś T U W Y Z Ź
a w wyrazach pochodzenia polskiego pozostałe znaki polskiego alfabetu, to jest Ą CZ DZ DŻ Ę Ó RZ SZ Ż.
Zasady te zostały zastosowane w wydanych w roku 2008 podręcznikach dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym, używających dialektów Polska Roma oraz Bergitka Roma.
== Gramatyka ==
=== Rzeczownik ===
Deklinacja rzeczownikowa posiada osiem przypadków i dwa rodzaje (męski i żeński). Oto przykład odmiany na przykładzie rzeczownika rakl’o („chłopiec”) w dialekcie Romów Słowackich:
=== Przymiotnik ===
=== Czasownik ===
=== Inne części mowy ===
=== Przykłady ===
Tekst modlitwy Ojcze Nasz w dialekcie Ursarów:
Amaro Dad,
Cai san opre and-o cero,
ujo te avel Chio anau,
avel Chio thagarimos,
cherdol-pe so Tu cames,
sar si and-o cero te avel i pe phuv.
Amaro marno orso ghesesko de-les amenghe aghes.
Hai iertisar-amenghe amare dosha,
Sar i ame iertis colenghe cai cheren-amenghe dosa.
Hai na muk-amen te peras and-o bezeh,
hai durau-ame nasulimastar.
Che Chiro si o thagarimos,
o zuralomos hai e srava, orcana.
Tekst modlitwy Ojcze Nasz w dialekcie Polska Roma:
Jamaro Dad,
Sawo san dre bolipen,
Swanto Tyro ław,
Te jaweł Tyro chułajiben,
Te kanden Tyre ława,
Syr dre bolipen, adźia pe phuw.
De jamenge sodywesuno maro dadywes,
Odmek jamenge jamare użłipena,
Syr jame odmekas jamare użłenge,
Na lidżiuw jamen chyria dromenca,
Rakh jamen tugendyr.
Amen
== Ciekawostki ==
W 2000 roku na albumie śląskich wykonawców hip-hopowych Usta miasta kast pojawił się pierwszy w polskiej historii gatunku utwór w języku romskim, „Miro mikrofoni” romskiego rapera „Denego” i wokalisty Piotra Gutkowskiego.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Tadeusz Pobożniak: Grammar of the Lovari dialect PWN, Kraków 1964
Georgij S. Demeter (red.), Nadežda G. Demeter, Nikolaj Bessonov, Vladimir Kutenkov, Istoria cygan: novyj vzgl’ad, Voronež, Izdatel’stvo-poligrafičeskaja firma „Voronež”, 2000
Angus M. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001
Vania de Gila – Jan Kochanowski, Mówimy po romsku. Historia, kultura i język narodu romskiego, Szczecinek, Związek Romów Polskich, 2005
R.D. Gray RD, Q.D. Atkinson (2003): Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin „Nature” 426, 435–439.
Ian Hancock, Ame sam e rromane džene / We are the Romani People, New York, The Open Society Institute, 2001
Colin Masica, The Indo-Aryan Languages, Cambridge, The University Press, 1991
Romani Project Manchester, strona cyganologiczna Uniwersytetu Manchesterskiego (en)
Rombase – Didactically edited information on Roma, strona cyganologiczna Uniwersytetu w Grazu (en)
Romlex, strona poświęcona lingwistyce romskiej (en)
Wikipedia w języku romskim
|
wikipedia
|
Język rusiński
Język rusiński (zwany również łemkowsko-rusińskim, rusińsko-łemkowskim, karpatorusińskim, baczwańsko-rusnackim) – język słowiański używany przez Rusinów (nazywających siebie Rusnakami). Ma kilka geograficznych odmian (dialektów). Posługują się nim Rusini mieszkający na Zakarpaciu (Ukraina), we wschodniej Słowacji, w Polsce (Łemkowie i Bojkowie), Rumunii i na Węgrzech oraz Rusini Panońscy w Wojwodinie (Serbia) i Chorwacji. Dobrze skodyfikowana jest tylko odmiana używana w byłej Jugosławii. Wschodniosłowiański etnolekt Łemków, klasyfikowany jako wariant języka rusińskiego, nosi w Polsce nazwę urzędową „język łemkowski”.
Klasyfikacja języka rusińskiego jest w bardzo silnym stopniu uwikłana w problematykę polityczną. Sami użytkownicy są podzieleni w kwestii tożsamości etnicznej – niektórzy uważają się za Ukraińców, a swoją mowę postrzegają jako dialekt języka ukraińskiego, inni natomiast podkreślają własną odrębność.
W serbskiej Wojwodinie język rusiński ma status języka urzędowego, natomiast w Polsce і na Słowacji jest objęty statusem języka mniejszościowego. Do jego zapisu służy przede wszystkim cyrylica.
Sami Rusini posługują się także językami szerszej komunikacji, dominującymi na zamieszkiwanych przez nich terenach jako języki narodowe czy literackie – polskim, słowackim, ukraińskim czy węgierskim. W języku rusińskim zauważalne są toteż znaczne wpływy obce – polskie, słowackie, a także węgierskie. Wpływy tych języków sprawiły, że gwary rusińskie stały się dość odrębne od pozostałych reprezentantów grupy wschodniosłowiańskiej.
Dialekty rusińskie zalicza się do grupy języków wschodniosłowiańskich. Te używane w Polsce, na Słowacji i w Wojwodinie wykazują jednak pewne cechy typowe dla pozostałych grup języków słowiańskich, a konkretniej cechy wspólne z językiem polskim, wschodnimi gwarami języka słowackiego i językiem serbsko-chorwackim, np. stały akcent wyrazowy na przedostatniej sylabie oraz charakterystyczne formy czasu przeszłego, złożone z imiesłowu zakończonego na -l i krótkiej formy czasownika być:
Rusiński używany w serbskiej Wojwodinie wydaje się dość odrębny od pozostałych jego odmian i bywa opisywany jako samodzielny język bądź też jako historyczny dialekt języka słowackiego. Dzieli bowiem bliski związek z językiem słowackim, a dokładniej z jego wschodnimi gwarami. W zakresie fonologii i fleksji wykazuje cechy języków zachodniosłowiańskich, choć pewne czynniki kulturowe decydują o jego przynależności do tradycji wschodniosłowiańskiej (system pisma, religia tej grupy ludności).
== Cechy charakterystyczne ==
pełnogłos,
przejścia *dj > dž, *tj > č,
końcówka trzeciej osoby liczby mnogiej ť (na przykład nesuť),
imiesłowy na -čyj/-čij (na przykład spivajučij),
typ czasu przeszłego robił jem tam cilyj den
akcent na przedostatniej sylabie,
końcówka mianownika przymiotników liczby mnogiej -y (stary baby),
końcówka narzędnika żeńskich rzeczowników -om (s tom dobrom susidkom),
końcówka dopełniacza żeńskich przymiotników -oj(i) (staroj baby, šumnoji ďivky),
końcówka bezokolicznika -ty,
dwie formy czasu przyszłego (budu robyty/robyl),
palatalizacja k, g, h, ch typu borsug – borsudzy,
enklityczne formy zaimków osobowych mi, ťi, si, mu, ji, ňa, ťa, sa/sja, ho, ju/jej (na przykład pryšol gu mi),
ściągnięte końcówki przymiotników,
końcówka pierwszej osoby liczby mnogiej -me,
palatalizacja s, z przed kontynuantami ě, ę,
depalatalizacja miękkich d, t, n (na przykład pjat, ked, den),
partykuła pytająca ci,
czasownik przeczący nyt/ńit,
dwojaki tryb przypuszczający bym/by jem.
== Fonetyka ==
=== Samogłoski ===
и jest w rzeczywistości samogłoską prawie przymkniętą przednią scentralizowana niezaokrągloną,
prejotowane е i о (odpowiednio є i ё) w niektórych dialektach mogą brzmieć jak [jo] i [je] zamiast [jɔ] i [jɛ],
prejotowane і, и oraz ы przybierają jedną postać ї wymawianą [ji],
prejotowane samogłoski (я, ї, ю, є, ё) na początku słowa, po samogłoskach i znakach (ь, ъ) brzmią jak /ja, ji, ju, je, jo/, po spółgłoskach zaś brzmią jak odpowiednia samogłoska niejotowana poprzedzona palatalizowaną spółgłoską.
=== Spółgłoski ===
Miękkie spółgłoski (ть, дь, сь, зь, ць, дзь, нь) mogą tracić palatalizację w wygłosie słowa w niektórych dialektach.
== Przykład ==
== Alfabet ==
== Media ==
Od 2011 roku w internecie, a od 2016 w Gorlicach oraz Polkowicach na paśmie FM nadaje Radio LEM.FM, regularnie emitujące audycje w języku rusińskim.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Encyklopedia Powszechna PWN
Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 [zarchiwizowane] (pol.).
== Linki zewnętrzne ==
Rusyn, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2009-11-25] (ang.).
Ruthenian, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2022-10-02] (ang.).
Lemkowyna
Kurs języka łemkowskiego
|
wikipedia
|
Język słowacki
Język słowacki (słow. slovenský jazyk, też slovenčina) – język należący do zachodniosłowiańskiej grupy językowej. Językiem tym posługuje się ponad 6 mln osób – przede wszystkim na Słowacji, gdzie jest językiem urzędowym. Dodatkowo język słowacki jest jednym z języków urzędowych w serbskiej Wojwodinie. Używają go także Słowacy mieszkający w Polsce, Rumunii, na Węgrzech, w USA i Kanadzie. W Polsce istniała możliwość zdawania matury z języka słowackiego.
Język słowacki jest blisko spokrewniony z językiem czeskim (zob. język czeski a język słowacki), jest również zbliżony do języka polskiego (w mniejszym stopniu aniżeli do języka czeskiego) pod względem gramatyki i słownictwa.
== Historia i piśmiennictwo ==
Za najstarszą książkę w języku słowackim uważa się Bardejovský katechizmus, wydany w 1581 roku w słowakizowanym języku czeskim. Współczesny słowacki język literacki powstał w połowie XIX wieku. Do jego zapisu stosuje się zmodyfikowany alfabet łaciński, który składa się z 46 liter i dwuznaków:
a á ä b c č d ď dz dž e é f g h ch i í j k l ĺ ľ m n ň o ó ô p q r ŕ s š t ť u ú v w x y ý z ž
== Fonetyka i fonologia ==
Język słowacki zachował w fonetyce pewne elementy języka prasłowiańskiego, które w polskim już zanikły. Jednym z nich jest iloczas, tj. występowanie samogłosek długich i krótkich. Te pierwsze są w piśmie wyróżnione kreseczką umieszczoną nad literą, tzw. znak długości (dĺžeň). Dla przykładu, słowackie a wymawia się podobnie jak w języku polskim przy dosyć szybkim wypowiadaniu słów, natomiast á wymawia się długo, mniej więcej tak, jak polskie aa. Iloczas posiada w języku słowackim funkcję dystynktywną (czasami przesądza o znaczeniu wyrazu), np. krik/krík („krzyk/krzak”). Ponadto w języku słowackim głoski l i r mogą być zgłoskotwórcze, a wtedy funkcjonują w identyczny sposób, jak samogłoski, to znaczy może padać na nie akcent wyrazowy (np. w dwusylabowych wbrew pozorom słowach vlhký, štvrtok „wilgotny, czwartek”) i posiadają iloczas (krótkie l, r i długie ĺ, ŕ). Ta właściwość umożliwia tworzenie zdań, w których nie ma ani jednej samogłoski, takich jak słynne, choć mało sensowne strč prst skrz krk, srsť, krv („włóż palec przez szyję, sierść, krew”). Zanikła w języku słowackim samogłoska y, która jest już od wielu wieków wymawiana jak i (choć nadal zapisywana przy pomocy litery y). Istnieje natomiast rozróżnienie między dźwięcznym laryngalnym h a bezdźwięcznym welarnym ch (to pierwsze dla Polaków brzmi jak dźwięk pośredni między ch a g – odpowiada dialektalnej, kresowej wymowie h).
Akcent w języku słowackim jest dynamiczny, stały i zawsze pada na pierwszą sylabę wyrazu (również w słowach obcego pochodzenia). Jeśli wyraz poprzedzony jest przyimkiem, akcent pada zawsze na przyimek, np. na Slovensku („na Słowacji”). Dotyczy to również przeczenia ne- („nie”) przed czasownikiem, które po słowacku zapisujemy łącznie z czasownikiem, np.: nečítať (nie czytać), nepracovať („nie pracować”), nepísať („nie pisać”). Wyjątek stanowi tylko oddzielna pisownia przeczenia z czasownikiem byť („być”), np.: nie som („nie jestem”), nie si („nie jesteś”), nie ste („nie jesteście”), nie sú („nie są”).
== Gramatyka ==
Gramatyka języka słowackiego bardzo przypomina polską. Rzeczowniki i czasowniki ze względu na typ odmiany dzieli się na kilkanaście grup. Rzeczownik odmienia się przez liczby (liczba pojedyncza i mnoga) oraz przypadki. Zazwyczaj przyjmuje się, że przypadków jest sześć, ponieważ nie rozdziela się mianownika i wołacza, które poza bardzo nielicznymi wyjątkami posiadają identyczne formy. W liczbie pojedynczej występują trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki. W liczbie mnogiej także występują te trzy rodzaje. W odmianie czasownika występują te same tryby i czasy co w języku polskim, przy czym w formach czasu przeszłego i trybu przypuszczającego język słowacki zachował formy odpowiedniej osoby czasu teraźniejszego czasownika byť („być”) (we współczesnej polszczyźnie są one zredukowane do końcówek, utworzonych od staropolskich form: robił jeśm → „robiłem”; robili jeśmy → „robiliśmy” itp.):
som = jestem
sme = jesteśmy
ste = jesteście
dal som = dałem
dala som = dałam
dali sme = daliśmy/dałyśmy
dali ste = daliście/dałyście
dal by som = dałbym
dala by som = dałabym
dali by sme = dalibyśmy/dałybyśmy
=== Rzeczowniki ===
Istnieje podział na rzeczowniki pospolite pisane od małej litery i nazwy własne pisane od dużej litery. Nazwy własne to między innymi imiona i nazwiska, nazwy geograficzne, nazwy świąt. Nazwy miesięcy i dni tygodnia tak jak w języku polskim zapisuje się małą literą. Drugi podział to rzeczowniki konkretne i abstrakcyjne, te pierwsze odnoszą się do rzeczy, które można fizycznie odczuć za pomocą zmysłów (np. ryba, zajac, dom), a te drugie odnoszą się do rzeczy, których nie da się bezpośrednio dotknąć (np. zdravie, múdrosť). W odmianie rzeczowników istnieje też podział na żywotne (ludzie i zwierzęta) oraz nieżywotne oraz na rodzaj męski, żeński i nijaki. Tak jak w języku polskim końcówka rzeczownika zmienia się w zależności od przypadku, podobnie jak w języku polskim istnieje też inna odmiana rzeczowników żywotnych i nieżywotnych.
=== Przymiotniki ===
Odmiana przymiotników jest bardzo podobna do tej, jaka funkcjonuje w języku polskim. Zasady stopniowania przymiotników są identyczne jak w języku polskim, np.
Podobnie jak w języku polskim występują wyjątki dla wyrazów: dobrý, zlý, malý, veľký. Oprócz tego we współczesnym standardowym języku słowackim są jeszcze wyjątki nieobecne w języku polskim: przymiotnik pekný („ładny”) posiada dalsze stopnie: krajší, najkrajší, tożsame ze stopniami przymiotnika krásny („piękny”).
== Dialekty ==
Dialekty słowackie znacznie różnią się między sobą, w ich obrębie wyróżnia się trzy lub cztery zespoły gwar:
wschodniosłowacki (najbliższy językowi polskiemu),
środkowosłowacki (mający wiele cech wspólnych z językami południowosłowiańskimi, zwłaszcza słoweńskim),
zachodniosłowacki (bliższy językowi czeskiemu),
morawsko-słowacki (używany na wschodnich Morawach, o charakterze przejściowym z obszarem dialektalnym czeskim.
Podstawą słowackiego języka literackiego stał się dialekt środkowosłowacki, choć duży wkład miały też cechy zachodniosłowackie zbieżne z literacką czeszczyzną. To one zadecydowały o dzisiejszych literackich formach typu dobré, nárečie zamiast środkowosłowackich form typu dobrô (dobruo), nárečia z dzieł Ľudovíta Štúra.
== Zobacz też ==
język czeski a język słowacki
polityka językowa na Słowacji
Wikipedia słowackojęzyczna
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
D.Sieczkowski – Podstawowy słownik frazeologiczny słowacko-polski
slovake.eu – bezpłatny wielojęzyczny portal do nauki słowackiego
Deklinacja w języku słowackim
|
wikipedia
|
Język śląski
== słowiański ==
język śląski literacki (śląszczyzna literacka; śl. ślōnski jynzyk) – język spokrewniony z polszczyzną standardową, tworzony na bazie etnolektu śląskiego
etnolekt śląski (śląszczyzna ludowa, domowa; śl. ślōnskŏ gŏdka, ślōnsko godka) – zespół narzeczy (dialektów i gwar) słowiańskich używanych na Śląsku przez część jego mieszkańców w życiu codziennym
== germański ==
dialekt śląski języka niemieckiego (śl-niem. Schläsche Sproache)
|
wikipedia
|
Etnolekt śląski
Etnolekt śląski (śl. ślōnskŏ gŏdka, ślōnsko godka, ślůnsko godka), w dialektologii polskiej dialekt śląski, czasem też gwara śląska – zespół gwar śląskich, być może łączących się w kilka dialektów, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska. Na kształtowanie się słownictwa etnolektu miały wpływ zapożyczenia z języków: literackiego polskiego, czeskiego (szczególnie z narzecza morawskiego, traktowanego niekiedy jako odrębny język), niemieckiego (najczęściej z germańskiego dialektu śląskiego) oraz częściowo słowackiego. W mowie tej konsekwentnie dominuje dzisiaj fonologia i morfologia słowiańska i przeważa takiż źródłosłów. Dyskusyjna jest kwestia statusu mowy śląskiej. W publikacjach językoznawczych śląszczyzna uznawana jest za dialekt języka polskiego. Jednakże znaczna część wyrażeń bliższa jest językowi staropolskiemu niż współczesnej polszczyźnie standardowej. W Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 r. używanie śląskiego w kontaktach domowych zadeklarowało 56,6 tys. osób. W spisie z 2011 było już 529 tys. takich deklaracji, a w spisie z 2021 – 458 tys. Język śląski został uwzględniony w normie ISO 639-3, gdzie Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna – ISO przydzieliła mu kod: „SZL”.
W obrębie dialektu śląskiego można wyróżnić zarówno gwary oddalone od polszczyzny standardowej, jak i formy bliskie językowi ogólnemu, odróżniające się cechami akcentu. Współcześnie istnieje ruch promujący ustanowienie śląskiego standardu językowego, zwiększenie prestiżu gwar śląskich i wyodrębnienie ich jako odrębnego języka. Trwają także prace kodyfikacyjne, mające na celu ustanowienie śląskiej ortografii.
== Dialekt a język ==
=== Status językowy ===
W polskiej literaturze naukowej dominuje pogląd, że etnolekt śląski jest zespołem gwar lub dialektów/poddialektów w obrębie języka polskiego.
Etnolekt śląski jako odrębny język słowiański klasyfikowali niektórzy slawiści. Gerd Hentschel wymienia w swoich pracach język śląski wśród języków zachodniosłowiańskich; napisał również artykuł naukowy, zatytułowany „Śląski – nowy (albo i nie nowy) język słowiański?”, w którym stwierdził, iż z punktu widzenia socjolingwistycznego nie ma powodu, żeby klasyfikować śląszczyznę jako odrębny język. Reinhold Olesch, niemiecki slawista rodem z Górnego Śląska, uważał śląski za swój język ojczysty. Mimo to w swojej dysertacji podkreślił polskość śląskiego, co zaowocowało wielkim oburzeniem politycznym. Ostatecznie stracił pracę na Uniwersytecie w Greifswaldzie.
W Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 r. używanie śląskiego w kontaktach domowych zadeklarowały 56 643 osoby, z czego 40,2 tys. w woj. śląskim i 16,4 tys. w woj. opolskim. Według spisu z 2011 używanie śląskiego w kontaktach domowych zadeklarowało 529 tys. osób.
Język śląski został zarejestrowany w Międzynarodowej Organizacji Językowej, gdzie przydzielono mu kod ISO: „szl”.
We wrześniu 2007 roku zorganizowano pierwszy raz Ogólnopolskie Dyktando Języka Śląskiego. Ma ono charakter ogólnopolski, mogą brać w nim udział wszyscy, niezależnie od miejsca zamieszkania. Przez organizatorów dyktanda jako poprawne akceptowanych jest przynajmniej 10 różnych sposobów zapisu.
=== Argumenty za dialektem ===
Bliskie powiązanie strukturalne z polszczyzną standardową ze względu na cechy fleksji, rdzenie tematyczne części wyrazów świadczą o języku pogranicza polsko-czeskiego. Liczne germanizmy w rdzeniach tematycznych (przy zachowaniu polskich końcówek wyrazów) świadczą o napływowości, a więc wtórności wpływu na dialekt śląski ze strony języka niemieckiego. Brak wpływu niemieckiego na fleksję, szczątkowy wpływ na składnię. W publikacjach z dziedziny językoznawstwa mowa jest raczej o „gwarach śląskich” lub o „dialektach śląskich”.
Następujące cechy świadczą o bezpośrednim powiązaniu mowy śląskiej ze standardową polszczyzną, przy równoczesnym kontraście do języka czeskiego, a także innych języków słowiańskich:
obecność g: śl./pol. noga, vs. czes. noha;
obecność dz w odmianie g, np. śl./pol. na nodze, czes. na noze, słow. na nohe, ros. na nogie;
twarda wymowa cz, sz, ż identyczna z polską, a różna od czeskiej; spółgłoski te na północnym Śląsku ulegają ponadto mazurzeniu, podobnie jak to ma miejsce w wielu dialektach polskich; mazurzenie nie występuje w języku czeskim;
obecność i wymowa spółgłosek ś, ź, ć, dź identyczna jak w języku ogólnopolskim: siano, zielóny, jeść, dziyń. Wymowa taka silnie odróżnia polszczyznę standardową i mowę śląską od sąsiedniego języka czeskiego: seno, zelený, jíst, den, a także od większości innych narzeczy słowiańskich, w tym kaszubszczyzny;
obecność przegłosu lechickiego: śl./pol.las, miasto, siostra, w odróżnieniu od innych języków słowiańskich, gdzie występują formy les, m(i)esto, s(i)estra,
obecność o w wyrazach typu ch(ł)op, g(ł)owa, w(ł)osy, krowa, wróna, drogi – czes. chlap, hlava, vlasy, kráva, vrána, drahý.
brak r i l zgłoskotwórczego: śl./pol. twardy vs. czes. tvrdý; śl./pol. wilk vs. czes. vlk.
obecność spółgłoski ł, wałczenie: śl. łónka, chciała vs. czes. louka, chtěla czy słow. lúka, chcela.
w mowie śląskiej samogłoski nosowe nie uległy – jak to się często mylnie podaje – zanikowi, a jedynie są wymawiane asynchronicznie, tzn. z rozkładem na samogłoskę ustną + n/m. Asynchroniczna wymowa nie jest też zjawiskiem wyłącznie śląskim – występuje ona także w innych formach polszczyzny, np. w gwarze podhalańskiej. Przykłady: śl. dómb – pol. dąb (wym. domp) – czes./ros. dub; śl./podh. rynka – pol. ręka – czes./ros. ruka;
obecność wyrazów staropolskich np. brusić – ostrzyć, wieczerza/wieczerzo (= kolacja), jyno/yno (= tylko), żynich (= pan młody);
odmiana rzeczowników i przymiotników, pomijając drobniejsze różnice fonetyczne, jest na ogół zgodna ze wzorem polskim, a odmienna od czeskiego np. o chop-ach vs. czes. o chlap-ech, o jynzykach, vs. czes. o jazyc-ích, s chopami/s chopóma vs. czes. s chlapy; nowo, lepszo droga do tyj staryj szkoły vs. czes. nová, lepší cesta do té staré školy,
możliwość tworzenia czasu przyszłego według wzoru byda godała albo byda godać. W języku czeskim funkcjonuje tylko konstrukcja budu mluvit, forma (!) budu mluvila jest niegramatyczna i dla Czecha może być wręcz niezrozumiała;
miękka wymowa spółgłosek przed i. Przykładowo, wyraz lipa jest wymawiany z miękkim l' po śląsku oraz w języku ogólnopolskim, natomiast w języku czeskim oraz w polskiej wymowie warszawskiej l jest twarde, co Ślązak słyszy jako lypa.
w gwarach południowego Śląska spotyka się formy wiesieli (= wesele), czyrwióny (= czerwony), w których przechowała się staropolska fonetyka tych wyrazów, podczas gdy w języku ogólnopolskim stwardniały one właśnie pod wpływem czeskim; może to świadczyć o świadomości mieszkańców regionu, że posługiwali się oni dialektem polskim, a nie czeskim;
podobna sytuacja odnosi się do ogólnośląskiego słowa gańba (= wstyd), gdy tymczasem literacki język polski przejął z czeskiego formę hańba.
Spoiwem łączącym mowę śląską z polszczyzną była też wiara (w Prusach – katolicka, a w Cieszyńskiem – ewangelicka), ponieważ Ślązacy również po polsku modlili się i śpiewali pieśni, korzystając z książek religijnych drukowanych w Krakowie, a później także na Śląsku.
Wpływ języka czeskiego na mowę śląską jest wyraźny, przede wszystkim w zakresie słownictwa, np. aspoń (= przynajmniej), babowka (= babka), bezmała (= nieomal), cesta (= droga), dej pozór! (= uważaj!), galan (= kawaler), gorko (= ciepło), chnet (= zaraz), łożarty (= pijany), ostuda (= wstyd), owiynzina (= wołowina), pójczować (= pożyczać), skórzica (= cynamon), srandowny (= zabawny), stróm (= drzewo) i wiele innych.
Występują też konstrukcje składniowe pochodzenia czeskiego, np. Niż my tam przijechali, uonego już ni boło dóma (Zanim tam przyjechaliśmy, już go nie było w domu), czes. Než jsme tam přijeli, on už nebyl doma.
Sporadycznie zdarzają się wpływy języka słowackiego: czakać (= czekać, forma używana na Śląsku Cieszyńskim) odpowiada formie słowackiej čakať, natomiast forma czeska čekat jest zgodna z formą ogólnopolską.
Wpływ języka niemieckiego na mowę śląską nasilił się już po 1749 roku w zajętej przez Królestwo Prus części Śląska. Wtedy też Ślązacy zaczęli używać wyrazów niemieckich na określenie przedmiotów wcześniej im nieznanych, związanych bądź z przemysłem, bądź ogólniej z życiem w miastach, np. fedrować (= wydobywać, niem. fördern), bana (= tramwaj, niem. die Bahn). Ta część słownictwa pochodzenia niemieckiego jest do dziś używana niezależnie od tożsamości narodowej mówiącego, tzn. także przez osoby czujące się Ślązakami-Polakami.
Spora liczba germanizmów dotyczy jednak wyrażeń związanych z życiem codziennym, np. kyjza (= ser żółty, niem. der Käse; ser biały określa się słowiańskim syr), mantel (= płaszcz, niem. der Mantel), ancug (= garnitur, niem. der Anzug), bryle (= okulary, niem. die Brille; też czes. brýle), sztrachecle (= zapałki, niem. die Streichhölzer).
Zazwyczaj germanizmy weszły w pełni do zasobu etnolektu śląskiego i są stosowane mimo zupełnego nieraz braku znajomości języka niemieckiego. Warto tu przytoczyć znamienny dowcip o Ślązaku, który pojechał do Berlina i żali się swemu koledze kupiół bych sie tyn ancug, yno nie wiym jak sie to po niymiecku nazywo.
W pewnych przypadkach zapożyczeń dokonano nie z języka ogólnoniemieckiego, a z jego nieistniejącej już górnośląskiej (niemieckiej) odmiany, np. śl. ryczka (= taborecik) pochodzi z regionalnego niemieckiego die Ritsche, a nie z ogólnoniemieckiego der Hocker. Wyrazy niemieckie były zazwyczaj przystosowywane do śląskiego (tj. słowiańskiego/polskiego) systemu językowego i odmieniane tak jak wyrazy rodzime (np. anegdotyczne w antryju na byfyju stoi szolka tyju (= w przedpokoju na kredensie stoi filiżanka herbaty).
Istotnym zapożyczeniem niemieckim jest partykuła ja (= tak), która nigdy nie jest zastępowana przez tak.
W wielu wypadkach Ślązak ma do wyboru wyraz rodzimy bądź niemiecki, lub też w jednych regionach dane pojęcie opisywane jest wyrazem rodzimym (niekoniecznie zgodnym z j. polskim), w innym – wyrazem pochodzenia niemieckiego. Zjawisko to ilustruje tabela:
O wtórnym wpływie niemczyzny świadczy zdolność zdrabniania i nadawania rodzimych końcówek słowom niemieckim, np. kusik (= całus, niem. der Kuss), batki (= kąpielówki, niem. die Badehose), forsztelować sie (= wyobrazić sobie, niem. sich vorstellen).
Prof. Jan Miodek ocenił słownictwo śląskie na ok. 5000 słów i zauważył, że to zbyt mało na odrębny język.
=== Argumenty za językiem ===
Etnolekt śląski zawiera sporą liczbę słów odmiennych od ogólnopolskich (w tym sporo germanizmów), przez co osoba posługująca się standardową polszczyzną może mieć trudności ze zrozumieniem mówionego tekstu śląskiego.
W etnolecie śląskim występują też liczniej niż w standardowej polszczyźnie germanizmy składniowe, np. brat od Richata (=brat Ryszarda, niem. der Bruder von Richard), widza go na placu stoć (=widzę, jak stoi na placu, niem. ich sehe ihn auf dem Platz stehen, ale też czes. vidím ho/jej stát na náměstí), żodyn nie prziszoł (=nikt nie przyszedł, niem. keiner ist gekommen), tyś je, ale gupi (=ależ ty jesteś głupi, niem. du bist aber dumm), jo jóm nie widza (=ja jej nie widzę, niem. ich sehe sie nicht; tu użycie biernika zamiast dopełniacza).
Znaczna liczba różnic i zapożyczeń dotyczy zarówno np. gwary podhalańskiej – uznawanej za gwarę – i kaszubszczyzny – uznawanej często za odrębny język, dlatego kryterium zrozumiałości i liczby zapożyczeń nie jest wystarczające samo w sobie do określenia, co jest językiem, a co dialektem. Można wskazać podobne przykłady: język słowacki jest prawie w pełni zrozumiały dla Czechów, a jego odrębność językowa nie jest podważana, nie tyle z powodu odrębności gramatycznej i fonetycznej, ile ze względu na czynniki polityczno-kulturowe (występowanie oddzielnych standardów językowych i ugruntowanych tradycji literackich).
Według informacji przedstawionej w 2008 roku przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, trwały wówczas prace nad utworzeniem śląskiego standardu literackiego. Do uznania śląszczyzny za język regionalny dąży stowarzyszenie Danga z Ciska, prace zmierzające do skodyfikowania śląskich konwencji ortografii, ustandaryzowania gramatyki oraz leksyki inicjuje i wspomaga stowarzyszenie Pro Loquela Silesiana z Mikołowa.
Ewald Osers w Slavonic Encyclopedia klasyfikował słowiańskie dialekty Śląska jako odrębny język śląski, podobnie jak cytowany przez Normana Daviesa A. Nawrocki. Jako język sklasyfikowała śląszczyznę organizacja SIL International, umieszczając ją w grupie lechickiej języków zachodniosłowiańskich.
Za uznaniem etnolektu śląskiego za język regionalny opowiedzieli się:
dr Elżbieta Sekuła ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, kulturoznawca, socjolog,
dr hab. Tomasz Wicherkiewicz z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu,
dr Tomasz Kamusella (wtedy z Trinity College Dublin i Uniwersytetu Opolskiego), socjolingwista,
ks. dr hab. Jerzy Dadaczyński, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, filozof,
prof. dr hab. Jolanta Tambor, Uniwersytet Śląski, lingwista.
=== Opinia socjolingwistów ===
Socjolingwiści (np. dr Tomasz Kamusella, Jerzy Molas, Agnieszka Pianka) przyjmują, że o tym, czy dana mowa jest dialektem jakiegoś języka oraz którego języka, czy też odrębnym językiem, mogą decydować kryteria pozajęzykowe: wola użytkowników danej mowy oraz decyzje polityczne, zgodne z tą wolą lub nie.
W ten sposób za odrębne uznaje się czasami języki rumuński i mołdawski, które (po przejściu mołdawskiego z cyrylicy na alfabet łaciński) praktycznie się między sobą nie różnią, podobnie jak literackie formy serbskiego, chorwackiego, bośniackiego i czarnogórskiego (wszystkie oparte na tym samym dialekcie), które różni głównie zapis (w przypadku chorwackiego obowiązuje tylko alfabet łaciński) i różnice w preferencjach leksykalnych. Z drugiej strony kantoński i mandaryński bywają uznawane za dialekty języka chińskiego, chociaż są wzajemnie zupełnie niezrozumiałe. Dialekt dolnoniemiecki jest najbliższy niderlandzkiemu, a jednak zgodnie z wolą części jego użytkowników traktuje się go w Niemczech jako dialekt języka niemieckiego.
Status języka regionalnego może zostać nadany śląskiemu przez władze ustawodawcze Polski lub Republiki Czeskiej, w których granicach zamieszkują użytkownicy narzeczy śląskich.
=== Porównanie niemieckiego i lechickich dialektów śląskich (przykłady) ===
Lechickie dialekty śląskie (ślůnsko godka) i dialekt śląski języka niemieckiego (Schlesisch, Schläsch), mimo że pierwsze są narzeczami słowiańskimi, a drugi należy do grupy germańskiej, wykazują pewne podobieństwo. Tabelka poniżej przedstawia kilka przykładów słów obu dialektów i ich polskie i niemieckie odpowiedniki.
== Cechy etnolektu ==
=== Samogłoski ===
1. Samogłoska á pochylone ma (na zachodnim Górnym Śląsku) wymowę dwugłoskową ou̯ lub åu̯. (dyftongizację spotyka się też w dialekcie wielkopolskim)
np. trou̯wa (trawa)
2. Samogłoski o i ó mają również wymowę dwugłoskową, są wymawiane jako u̯o lub u̯ó, zwłaszcza w nagłosie
np. ku̯oza (koza), su̯ól (sól), u̯ojciec (ojciec)
3. Samogłoska é ścieśnione wymawia się jako y po spółgłoskach twardych i miękkich (podobnie jest w gwarze podhalańskiej), ale niekiedy jako głoska pośrednia między e a y
np. brzyg (brzeg), śniyg (śnieg)
4. Ogólnopolskie samogłoska ą (nosowe o) jest wymawiana:
4.1 jako ón, óm, óń przed spółgłoskami (przed szczelinowymi ewentualnie ó nosowe)
np. rómbać (rąbać), sómsiod (sąsiad), Szlónzek (Śląsk), bałamóńcić (bałamucić)
4.2 jako óm na końcu wyrazu (ewentualnie ó nosowe)
np. sóm (są), rynkóm (ręką)
5. Ogólnopolska samogłoska nosowa ę jest wymawiana:
5.1 przed spółgłoskami jako ym, yn, yŋ, yń (przed szczelinowymi ewentualnie y nosowe)
np. gymba (gęba), gynsty (gęsty), tyndy (tędy), keryndy (którędy), ryŋka (ręka), jynzyk (język), piynta (pięta), dziyŋki (dzięki), piyńć (pięć)
W szczególności tego typu wymowa jest charakterystyczna dla zachodniej części Górnego Śląska (Opolskie, Kozielskie, Prudnickie, Strzeleckie)
5.2 na końcu wyrazu jako a lub e bez rezonansu nosowego bądź ym
np. ida/idym (idę), robia (robię), sie (się), jegłe/jegłym/jegła (igłę)
6. Przed spółgłoskami nosowymi zamiast o (również z a pochylonego) jest ó, a zamiast e – y
np. wróna (wrona), pón (pan), ziymia (ziemia)
7. Przed ł zamiast i jest y lub ó
np. piyła (piła), zabiył/zabiół (zabił)
=== Spółgłoski i grupy głosek ===
8. Ogólnopolskie połączenie rzy wymawia się rzi
np. grziwa (grzywa), rzić (rzyć)
9. Spółgłoska ł, jeżeli kończy śródwyrazową grupę spółgłoskową, bardzo często jest zredukowana
np. dugi (długi), gowa (głowa), tusty (tłusty), chop (chłop)
10. W grupach kie, gie zanika miękkość i pozostaje ke, ky, ge, gy
np. kedy (kiedy), bokym (bokiem), duge (długie), Bogym (Bogiem)
=== Fleksja ===
==== Czasowniki ====
11. Odmiana czasowników
Przy odmianie czasowników występuje słówko żeś, które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym (tylko dla czasownika być) przez osoby, natomiast nie jest odmieniany w tych czasach przez osoby sam czasownik i występuje on w postaciach jak dla 3. os. l.p. lub l.m. Dla 1. os. l.p. słówko żeś przyjmuje formę żech, dla 2. os. l.p. przyjmuje formę żeś, w 1.os. l.m. słówko żeś nie występuje; zamiast niego pojawia się zaimek osobowy my, a dla 2. os. l.m. słówko żeś przyjmuje formę żeście. Słówko to pochodzi z połączenia partykuły że ze zredukowanymi formami czasownika być i odpowiada nienormatywnym w polszczyźnie ogólnej formom typu ale żem się najadł. Końcówka -ch w 1. os. l.p. pochodzi z aorystu, ale forma nie przypomina jej serbsko-chorwackiego odpowiednika.
11.1. Odmiana czasownika być
11.2. Forma 1. os. l.p. czasu teraźniejszego z końcówką -ę odmieniana jest z końcówką -a (nie występująca w ogóle na Śląsku Cieszyńskim, gdzie występuje forma -ym)
np. siedza, siedzym (siedzę), biera, bierym (biorę)
11.3. Forma 1. os. l.p. czasu teraźniejszego z końcówką -am odmieniana jest z końcówką -om
np. łykom (łykam), zwracom (zwracam)
11.4. Forma 1. os. l.mn. czasu teraźniejszego ma taki temat jak 1. os. l.p.
np. biera (biorę) – bierymy (bierzemy), moga (mogę) – mogymy (możemy)
11.5. Forma 1. os. l.p. czasu przeszłego z końcówką -em, -am odmieniana jest z końcówką -ech, -ach (podobnie jak w dialekcie małopolskim (czasem -ek, ak))
np. klachałach (plotkowałam), widziołech (widziałem)
11.6. W formie 1. os. l.mn. czasu przeszłego zaimek my spełnia funkcję określenia osoby
np. my kurzyli (paliliśmy [papierosa, fajkę]), my szli (szliśmy)
11.7. Forma 1. os. l.p. czasu przyszłego z końcówką -ę w j. polskim odmieniana jest z końcówką -a lub -ym
np. będę – byda (bydym), zobaczę – łoboca (łobejrza), pójdę – pójda (pójdym)
==== Przymiotniki ====
12. Odmiana przymiotników
12.1. W przymiotnikach rodz. żeńskiego w mianowniku l.p. ostatnią zgłoskę a wymawia się jako o (wynik pochylenia a)
np. gryfno (ładna), ekniynto (przekrzywiona), dekniynto (przykryta)
==== Rzeczowniki ====
13. Odmiana rzeczowników
13.1. W rzeczownikach rodz. żeńskiego obcego pochodzenia w mianowniku l.p. końcówki -ia, -ja wymawiane są -ija, yja (jak w staropolskim i większości innych języków słowiańskich)
np. wilijo (wigilija), procesyjo (procesja), kómedyjo (sytuacja komiczna, komedia)
13.2 W rzeczownikach miękkotematowych rodz. żeńskiego w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku l.p. końcówki -i często zastępowane są przez końcówkę -e (jak w języku polskim w okresie staropolskim (-ej) i np. w gwarach małopolskich)
np. grace (gracy), jakle (żakietu), (do, ku, na) ziymie (ziemi)
13.3 W rzeczownikach rodz. męskiego w mianowniku l.mn. często występuje zanik formy męskoosobowej
np. chopy (chłopi), dochtory (doktorzy)
13.4 W rzeczownikach wszystkich rodzajów w narzędniku l.mn. końcówka -ami zastępowana jest czasami przez końcówkę -oma (głównie w północnej i zachodniej części na Górnego Śląska – ślad liczby podwójnej – ogólnopolskie rękoma obok rękami)
np. bajtloma (dziećmi), nudloma (makaronami), nogóma (nogami), wiadróma (wiadrami)
Odmiana rzeczowników przez przypadki na przykładzie wyrazu bratruła (piekarnik), spotykanego w innych dialektach polskich między innymi jako bratrula i bratrura
Niekiedy mylnie uważa się, że w mowie śląskiej nie istnieje biernik, opierając się na przykładach typu: widza Ana (widzę Annę; Ana: biernik równy mianownikowi), widza bratruła (widzę piekarnik; bratruła: biernik równy mianownikowi).
Jest to pogląd błędny, gdyż w rodzaju męskim biernik ma formę różną od mianownika: widza kónia, widza synka. Interesujące są tu konstrukcje dla rzeczowników męskich kończących się na -a np. widza kolegi i widza woźnicy.
W rodzaju żeńskim zaś końcówka -a jest taka sama jak w mianowniku jedynie w środkowej części Śląska. Na północy w bierniku wymawia się nosowe a: widzã Anã, natomiast w Cieszyńskiem – e lub -ym: widze Hanke (Wisła), widżim Hankym (Istebna).
== Fałszywe skojarzenia ==
W etnolekcie śląskim można znaleźć wyrazy, które przypominają słowa w standardowej polszczyźnie, choć zupełnie różnią się znaczeniem. Do zapisu śląskich słów przyjęto polską ortografię. Przykłady:
== Zróżnicowanie regionalne ==
Etnolekt śląski nie jest jednolity i na różnych obszarach kulturowo-historycznych spotkać można zarówno różne znaczenia tych samych słów, jak i ich różną wymowę. Nie wszystkie więc cechy śląszczyzny opisane występują na wszystkich jego obszarach. Często jednak występują m.in. labializacja, mazurzenie i jabłonkowanie. Poszczególne gwary ulegają ciągłym zmianom. Przykładowo gwara pszczyńska była historycznie dużo bliższa gwarze cieszyńskiej niż obecnie. Wielu lingwistów kwalifikuje obecnie gwary cieszyńskie po obu stronach granicy polsko-czeskiej jako wyraźnie oddzielne, na co wpływ miał podział Śląska Cieszyńskiego w 1920 roku.
Mowa śląska sięga na zachód po linię Syców–Prudnik, granicą południowo-zachodnią jest w przybliżeniu linia Prudnik–Czadca, granica wschodnia przebiega w okolicach Lublińca, Tarnowskich Gór, Katowic, Bielska, a granicę północno-wschodnią tworzy linia Syców–Lubliniec. Górny Śląsk pod względem językowym dzieli się na południowy i północny (czasem wyróżnia się także środkowy). Inny spotykany podział językowy to podział na: Śląsk Cieszyński, Górny i Opolski.
Do lat 80. XX wieku część polskich lingwistów do dialektu śląskiego zaliczała gwary laskie. Od lat 30. XX wieku istnieje śląski mikrojęzyk literacki – laski, ustandaryzowany przez frydeckiego pisarza Erwina Goja, znanego jako Óndra Łysohorsky, jednak został oparty na bazie pogranicznej śląsko-morawskiej gwary górno-ostrawskiej, nie jest więc dla zespołu dialektów śląskich reprezentatywny. Wcześniejsze próby standaryzacji literackiej śląszczyzny, podejmowane kilkakrotnie w XIX w. m.in. przez Antoniego Stabika, zakończyły się niepowodzeniem.
=== Górny Śląsk ===
Górny Śląsk można też podzielić na część północną, gdzie występuje „mazurzenie” i część południową, gdzie ta cecha nie występuje. Granicą jest linia biegnąca od zachodu przez: Kąty Opolskie, Tarnów Opolski, Krośnicę, Staniszcze, Kolonowskie, Zawadzkie, wzdłuż Małej Panwi i na południe w rejon Tarnowskich Gór, na zachód od Katowic i na wschód od Pszczyny.
Według językoznawcy prof. Alfreda Zaręby (autora Atlasu językowego Śląska) na Górnym Śląsku można wyodrębnić m.in. następujące dialekty:
dialekty centralne (5) obejmujące Pyskowice, Rybnik, Mikołów;
dialekty pogranicza śląsko-małopolskiego (6b) obejmujące Katowice, Mysłowice, Tychy, powiat pszczyński (dawne księstwo pszczyńskie bez okolic Mikołowa);
dialekty pogranicza gliwicko-opolskiego (6a) obejmujące powiat gliwicki, tarnogórski i lubliniecki;
dialekty pogranicza śląsko-laskiego (9) obejmujące m.in. miejscowości Rudyszwałd, Krzyżanowice, Bojanów, Wojnowice, Cyprzanów, Lekartów) (odrębne od ścisłych gwar laskich w okolicach Pietrowic Wielkich, Krzanowic w południowo-zachodniej części powiatu raciborskiego);
dialekty północne (1) obejmujące powiat raciborski na zachód od Odry;
dialekt Kobylorzy (4) obejmujący teren Strzelec Opolskich, Kamienia Śląskiego i Kotlarni;
dialekt niemodliński (3) na wschód od Niemodlina (bez rejonu miasta);
dialekt sycowski na wschód od Sycowa (bez samego miasta);
gwary Krysioków (2) w okolicach Opola.
Obecnie obszar dialekt sycowskiego uległ znaczącemu skurczeniu. Do zaniku gwar między Sycowem a Kluczborkiem przyczyniły się wyjazdy do Niemiec ludności ewangelickiej w dużo większym stopniu niż katolickiej.
=== Śląsk Cieszyński ===
Na kształtowanie się gwary cieszyńskiej miało wpływ oddzielenie granicą państwową od reszty Śląska po I wojnie śląskiej (1742), kiedy to Królestwo Prus odebrało Habsburgom większą część Śląska. Wpłynęło to również na wyraźnie mniejszy wpływ języka niemieckiego na gwary cieszyńskie, jako że napór germanizacyjny w drugiej połowie XVIII wieku był w Monarchii Habsburskiej dużo słabszy. Przykładowo w tym samym czasie na Śląsku Cieszyńskim w szkołach ludowych obowiązywały podręczniki morawskie, co w przeciwieństwie do pruskiego Śląska wzmocniło znaczenie języka czeskiego. W związku z kolonizacją wołoską występuje również w obszarach górskich słownictwo wołoskie (gielata, putyra; nazwy własne: Magura, Kiczora), w mniejszym stopniu słowackie, co nie występuje na innych obszarach Śląska. Cieszyńskie wyróżnia się wąską wymową samogłoski ę w każdej pozycji, brakiem mazurzenia czy charakterystyczną fleksją -ym (np. winszujym, niesym), jednak nie wszędzie (np. w Wiśle występuje fleksja -e).
Na Śląsku Cieszyńskim określenie po naszymu (pl. po naszemu) odnosi się zazwyczaj do cieszyńskiej odmiany gwary śląskiej, co jest spowodowane nie tylko zróżnicowaną mową, ale i kilkusetletnim odgałęzieniem kulturowym od reszty Górnego Śląska, nadal trwającym na tzw. Zaolziu, gdzie problematyka debaty o śląszczyznie w Polsce pozostaje w dużej mierze nieznana. Ma to również wpływ na mniejsze zainteresowanie na Śląsku Cieszyńskim debatą o zmianie statusu, kodyfikacją, w tym nowymi alfabetami, śląszczyzny, opracowywanymi przeważnie przez Górnoślązaków.
Na południowym wschodzie Śląska Cieszyńskiego występuje także gwara jabłonkowska (z podobnym do mazurzenia jabłonkowaniem) występująca w tzw. Trójwsi beskidzkiej, tj. w Istebnej, Koniakowie i Jaworzynce. Zachowane w niej zostało do dziś panujące w okresie staropolskim języka polskiego „rz” frykatywne. Charakterystyczne jest też wypowiadanie się o małych dziewczynkach w rodzaju nijakim: Ofijka poszło do szkoły, lub nawet same dziewczynki mówią tak o sobie: jo stukło zdrzadło.
=== Dolny Śląsk ===
Pierwotną granicą zachodnią występowania dialektu śląskiego była linia rzeki Bóbr, gdzie graniczył on z dialektami Serbów Łużyckich, na północy region obecnej Zielonej Góry, na południu Sudety, gdzie graniczył z dialektami czeskimi. Wielowiekowa germanizacja spowodowała cofanie się zasięgu występowania tego dialektu do stanu obecnego, który zakreśla linia Syców-Prudnik. Potwierdza to przekaz zawarty w słowniku opracowanym w 1603 roku przez słoweńskiego uczonego Hieronymusa Megisera (1554–1619). Autor przekazał w nim gwarę ówczesnych mieszkańców okolic Krosna Odrzańskiego. Jest to gwara zachodniopolska, nieznająca nosówek pozostająca pod silnym wpływem języka górnołużyckiego, zawierająca cechy dialektów śląskich i wielkopolskich.
Z kolei zachowane zabytki języka serbołużyckiego, którym mówiono wtedy pomiędzy Bobrem a Nysą Łużycką (np. w okolicach Żar), dokumentują silne wpływy dialektów śląskiego na południu i wielkopolskiego na północy oraz obu w pasie pośrednim.
Po dawnym dialekcie dolnośląskim zachowały się reliktowe gwary Chwalimia koło Wolsztyna (Zielonogórskie) oraz tzw. gwara Chazaków Rawickich obejmująca dwie wsie koło Leszna (Brenno i Wijewo) oraz około 22 wsi koło Rawicza. Gwary te przetrwały dzięki osiedleniu w przeszłości ludności śląskiego pochodzenia na pograniczu wielkopolsko-śląskim. Obecnie znajdują się w stadium zanikania.
Jeśli chodzi o dolnośląskie gwary okolic Wrocławia to przetrwały one do XIX stulecia, kiedy to Jerzy Samuel Bandtkie, polski uczony działający w latach 1798–1811 we Wrocławiu, a następnie opiekujący się biblioteką Uniwersytetu Jagiellońskiego podjął starania o stworzenie ich słownika. Bandtkie w swoich pracach nad gwarami podwrocławskiej wsi dowiódł, że przynależą one do języka polskiego. Polski gospodarz z okolic Oławy Baltazar Działas (1787–1870) namówiony przez Bandtkiego stworzył tzw. Słownik Oławski. Dzięki temu słownikowi wiemy, że gwara dolnośląska była mazurząca.
„Śląski Polak mówi (...) – cz jak zwykłe -c, – sz jak – s, – ź i – ż jak czyste – z, – ą i – ę na końcu wyrazu jest czytane tak samo jak w środku (...) – ł nie jest zupełnie słyszalne, np. człowiek – cowiek, łaska – uaska, członek -conek, chwała – chwoa.”
Tak wyglądało to w zdaniach:
Przy wsyskim, co cynią, rozmyślay, co za koniec ta rzec weznie.
Kto chce mądrym być, musi się pilnie ucyć.
Maó i módy cowiek zwie się dziecie.
Módy gburski karlus (młody kmiecy chłopak).
Suchey rodziców i naucicielów, bo oni są twoią piersą zwierzchnością.
Podwrocławscy chłopi mówili też: wiecorzo (wieczerza), swacyna (podwieczorek), bacę (patrzę, uważam), biegas (włóczęga), zebrok (żebrak), iś (iść), chromotam (kuleję), cielemecki (głupek), zodziey (złodziej), ciepać (rzucać), sporny (uparty), desc (deszcz), dypidzban (pijak), cholibuta (chwalipięta, samochwał), sceście (szczęście), kobua (kobyła), haytuś (spacer), gody (Boże Narodzenie), copka (czapka), kornykiel (królik), chaupa (dom), smad (swąd), awisarz (gazeciarz, pisarz gazetowy), gorzouka (wódka), na przek (na ukos), kacmorz (karczmarz).
Około roku 1826 stosunki etniczne pod Wrocławiem przedstawiały się następująco: W Laskowicach na 71 gospodarstw polskich przypadało 11 niemieckich, w Nowym Dworze na 38 polskich przypadały 4 niemieckie, a w Piekarach (na Dolnym Śląsku) na 40 polskich – 4 niemieckie, w Dębinie na 42 gospodarstwa polskie – 7 niemieckich, w Chwałowicach na 36 polskich – 4 niemieckie, w Dziuplinie Dużej na 45 polskich – 2 niemieckie, w Dziuplinie Małej na 11 polskich – 1 niemieckie, w Jelczu na 32 polskie – 5 niemieckich, w Ratowicach na 58 polskich – 7 niemieckich, w Wojnowicach na 18 polskich – 1 niemieckie. Po polsku mówiono także w Kamieńcu Wrocławskim na samym przedmieściu Wrocławia oraz w Kątach Wrocławskich i Gniechowicach.
Gwara dolnośląska w powiatach wrocławskim i oławskim (okolice Oławy, Jelcza-Laskowic, Piekar, Ratowic, Miłoszyc) przetrwała do lat 1866–1888, ulegając następnie całkowitej germanizacji. Około roku 1900 jedynymi enklawami, gdzie 25–50% ludności posługiwało się językiem polskim, były okolice Kątów Wrocławskich i Gniechowic. Do XX wieku zachowały się jedynie gwary dolnośląskie powiatu brzeskiego w Lubszy, Karłowicach, Kurzniach, Kuźnicy Katowskiej i Starych Kolniach. Po drugiej wojnie uległy one jednak stopniowemu zanikowi na skutek emigracji części mieszkańców i asymilacji pozostałych.
Inną enklawą utrzymywania się tej gwary były okolice Namysłowa, Sycowa oraz Międzyborza. Na obszarze tym polsko-śląski język pisany doszedł do wyrafinowanego poziomu już w XVII stuleciu, a to w znacznej mierze za sprawą chwilowego połączenia księstwa opolsko-raciborskiego z Koroną Polską przez Władysława IV Wazę (1646–1666). Uchroniło to ludność księstwa przed zniszczeniami schyłkowej fazy wojny trzydziestoletniej i umożliwiło rozwój kultury literackiej. W protestanckich gimnazjach w Byczynie, Wołczynie oraz Brzegu tworzyli tacy śląscy pisarze i poeci jak Jerzy Bock oraz Adam Gdacjusz. W XIX stuleciu dzięki wybitnym pastorom takim jak Robert Fiedler oraz Jerzy Badura (1845–1909) dialekt dolnośląski przetrwał w rejonie Sycowa i Międzyborza znacznie dłużej niż pod Wrocławiem. Z okolic Międzyborza pochodzi spisana około 1864 roku pieśń ludowa w gwarze Dolnego Śląska, która stała się obecnie hymnem Wrocławia. Robert Fiedler (1810–1877) napisał w języku niemieckim pracę o polskich gwarach tamtych rejonów (1843), która podobnie jak opracowania Bandtkiego i Słownik Oławski pozwala nam wejrzeć w ów wymarły już dialekt.
W latach 1845–1850 dzięki działalności Fiedlera nastąpił swoisty renesans dolnośląskiej polszczyzny na Śląsku Średnim, jednak ok. 1886 władze II Rzeszy Niemieckiej rozpoczęły wielką akcję germanizacyjną rozpoczynając od germanizowania polskich nazw miejscowych. Nabożeństwa polskie zostały ostatecznie zabronione przez władze niemieckie dopiero w 1919 roku. Warto odnotować, że sam proces germanizacji napotykał na silny opór miejscowej ludności, co szczególnie zaznaczyło się na wsi podwrocławskiej w latach 1824–1826, kiedy ludność ta pod wodzą chłopa Jerzego Treski przeciwstawiła się germanizacyjnej polityce państwa pruskiego realizowanej przez Kościół luterański. Innym przykładem podobnych zajść była wieś Miodary w okolicach Namysłowa, w której opór ludności przeciw wynaradawiającym rozporządzeniom władz złamało wojsko pruskie (1834).
Należy pamiętać, że wymarły dialekt dolnośląski to język, którym posługiwali się Henryk I Brodaty, Henryk II Pobożny, Henryk IV Prawy, Henryk III głogowski, Bolko I Surowy świdnicki, Bolko II Mały oraz Jadwiga Śląska. Niektóre ze źródeł historycznych przypisują nawet różnicom dialektologicznym pomiędzy rycerstwem śląskim a małopolskim przyczynę klęski pod Legnicą w roku 1241.
Ponieważ Dolny Śląsk był w XIII stuleciu centrum polskich dążeń zjednoczeniowych, dialekt dolnośląski miał szansę stać się językiem wiodącym spośród innych dialektów polskich i stać się dialektem podstawowym polskiego języka literackiego. Z powodu załamania się planów i hegemonii książąt wrocławskich tak się jednak nie stało.
Z braku źródeł i przekazów pisanych nie potrafimy odtworzyć śląskich gwar słowiańskich, którymi posługiwali się górale sudeccy oraz karkonoscy. Gwary te musiały zaniknąć stosunkowo wcześnie najpóźniej do początków XVII stulecia. Znane są jedynie niektóre elementy ich folkloru jak np. Liczyrzepa-Karkonosz.
Na podstawie przekazów źródłowych możemy częściowo odtworzyć proces cofania się dialektu śląskiego w wyniku germanizacji w ciągu wieków. W przededniu wojny trzydziestoletniej (1618) granica dialektu przebiegała od granicy wielkopolsko-śląskiej do Odry w okolicach Głogowa. Następnie przebiegała wzdłuż linii Odry przekraczając ją nieznacznie w okolicach Legnicy. Na południe od Wrocławia przekraczał Odrę rozległy klin ludności mówiącej gwarą śląską sięgający po Strzelin i dalej na południe aż po Ząbkowice. Dalej granica dialektu przebiegała wzdłuż linii Odry aż do ujścia Nysy Kłodzkiej. Na południu granicę stanowiła właśnie Nysa Kłodzka. W tym samym czasie źródła potwierdzają istnienie w rejonie Krosna Odrzańskiego wyspy ludności posługującej się gwarą śląską. W wyniku wojny trzydziestoletniej (1618–1648) Ślązaków mówiących gwarą przodków spotkały dotkliwe ciosy.
Na Górnym Śląsku zniszczona została liczna jeszcze warstwa szlachty posługującej się gwarą śląską lub polskojęzycznej. Na Śląsku Dolnym śląską (mówiącą polskim dialektem śląskim) ludność protestancką spotkały prześladowania kontrreformacyjne Habsburgów. Warto zauważyć, że źródła niemieckie z roku 1641 mówią o osobnym cechu polskim w Kątach Wrocławskich, natomiast pod datą 1689 znajduje się wzmianka, że lud pomiędzy Kątami Wrocławskimi a Oławą mówi przeważnie po polsku. W przededniu podboju Śląska przez Prusy (1741) zwarta linia dialektu śląskiego sięgała na prawym brzegu Odry po Milicz i Trzebnicę. Na lewym brzegu Odry sięgała po Strzelin. Następnie biegła wzdłuż linii Odry, przekraczając ją na południu w rejonie Raciborza sięgając aż do Głubczyc.
Postęp procesu germanizacyjnego był najbardziej widoczny w okolicach Wrocławia. W okresie od XVII do połowy XVIII wieku mówiono po polsku w 50 wsiach położonych w najbliższym sąsiedztwie miasta, co jest udokumentowane dzięki wizytacjom duszpasterskim w tamtejszych parafiach. Na przełomie XVIII i XIX wieku liczba takich polskojęzycznych wsi spadła do kilku. W pierwszych dziesięcioleciach XIX stulecia zanikły na Dolnym Śląsku całe wyspy mowy polskiej. Był to efekt wykorzystania do polityki germanizacyjnej kościoła luterańskiego, którego głową był król Prus. Doktryna absolutnego posłuszeństwa wobec władz zwierzchnich występująca w luteranizmie zmusiła pastorów do podporządkowania się germanizacyjnej polityce królewskiej i usuwania języka polskiego z nabożeństw. Natomiast wierni kościoła musieli w imię zasady posłuszeństwa zastosować się do poleceń duchownych nakazujących zamianę będącego w użyciu języka polskiego na niemiecki. Około roku 1885 po ponad stuleciu germanizacyjnej polityki pruskiej zasięg śląskiego dialektu przybrał obecną postać.
Pieśń We Wrocławiu na rynecku zapisał w okolicy Międzyborza niejaki Bock i opublikował ją w 1864 w kalendarzu dla prowincji poznańskiej. Warto zauważyć, że gwara z tej pieśni (gwara okolic Międzyborza i Sycowa) różniła się od gwary podwrocławskiej (okolice Wrocławia, Oławy, Jelcza i Laskowic) opisanej przez Bandtkiego i Działasa. Obrazuje to, jak zróżnicowany był dialekt (czy też dialekty) Dolnego Śląska.
=== Inne klasyfikacje śląszczyzny ===
Kazimierz Nitsch podzielił gwary śląskie na trzy grupy, wydzielając trzy grupy:
południową – gwary jabłonkowskie, cieszyńskie, rybnickie, laskie, gwary pogranicza czeskiego,
środkową, a w niej wyróżniono:
prudnickie, inaczej głogówieckie lub gwary Goloków,
kozielskie, inaczej gwary Bajoków,
strzeleckie, inaczej gwary Kobylorzy,
gwary gliwickie, pogranicza śląsko-małopolskiego,
północną, a do nich zaliczono:
opolskie, inaczej gwary Krysioków,
brzeskie,
sycowskie.
Dodatkowo nazwy: Goloki, Bajoki, Kobylorze, Krysioki są nazwami oznaczającymi grupy rdzennej ludności z okolic: Głogówka, Kędzierzyna-Koźla, Strzelec Opolskich i Opola.
== Zapis ==
Etnolekt śląski nie posiada ustalonego alfabetu i ortografii, przez co można spotkać się z wieloma zapisami, niekiedy improwizowanymi.
Do zapisu tekstów śląskich istnieje alfabet śląski Steuera (śl. Steuerowy szrajbůnek), który został początkowo użyty do zapisu śląskojęzycznej Wikipedii i do artykułu napisanego „po śląsku” w Gazecie Wyborczej. Tego zapisu używa także w swojej twórczości Karol Gwóźdź.
Alfabet ten ma 30 znaków: A, B, C, Ć, D, E, F, G, H, I, J, K, L, Ł, M, N, Ń, O, P, R, S, Ś, T, U, Ů, W, Y, Z, Ź, Ż oraz osiem dwuznaków: AU, CH, CZ, DZ, DŹ, DŻ, RZ, SZ.
Pojawia się też poza internetem – por. niebiesko-żółty transparent „Ruch Autonomii Śląska / Gůrny Ślůnsk – Mysłowice”.
Teksty śląskie są zapisywane też w alfabecie polskim, w którym jednak niemożliwy jest zapis i wymowa wszystkich głosek śląskich.
Nowym stosowanym alfabetem jest tzw. ślabikŏrzowy szrajbōnek powstały na potrzeby publikacji Pro Loquela Silesiana w celu oddania różnic między poszczególnymi gwarami śląskimi, składający się z 33 liter: A, Ã, B, C, Ć, D, E, F, G, H, I, J, K, L, Ł, M, Ń, O, Ŏ, Ō, Ô, Õ, P, R, S, Ś, T, U, W, Y, Z, Ź, Ż. Jednak nawet temu alfabetowi, który z założenia miał scalić gwary śląskie, zarzuca się przesadne odejście od morfologii języka i liczne niekonsekwencje. Robert Hellfeier, regionalista i znawca języka śląskiego z północnej części historycznego powiatu prudnickiego, sugeruje, aby dla odróżnienia śląskiego z okolic Chrzelic wprowadzić do alfabetu nową literę – dyftong Ĕ. Jego zdaniem tylko w taki sposób da się jednoznacznie uchwycić w tekstach pisanych dwugłoskę eu, która jest charakterystyczna dla tej części Śląska.
=== Przykłady zapisów ===
==== Ślabikŏrzowy szrajbōnek ====
Opowieść wigilijna Charlesa Dickensa w tłumaczeniu Grzegorza Kulika (2017, ślabikŏrzowy szrajbōnek):
==== Alfabet śląski Steuera ====
Wpis na Facebooku stowarzyszenia Uotwarty Ślůnsk komentujący wydarzenie polityczne (2020, alfabet śląski Steuera):
==== Własny zapis (Anna Myszyńska) ====
Fragment rubryki Anny Myszyńskiej publikowanej w gazecie „Tygodnik Prudnicki” (2005, własny zapis):
==== Własny zapis (Fryderyk Jan Dral) ====
Fragment rubryki Fryderyka Jana Drala publikowanej w gazecie „Gazeta Codzienna” (2020, własny zapis):
==== Ślabikŏrzowy szrajbōnek z prudnickim dyftongiem Ẽ (propozycja Roberta Hellfeiera) ====
Zapis relacji mieszkańca Serwitutu, który opowiadał o tym, jak udało mu się uniknąć pozdrowienia niemieckiego dyrektora szkoły w Smolarni słowami „Heil Hitler”, za co spotkała go kara. „Tygodnik Prudnicki” (2023):
== Wzajemne oddziaływanie literackiej polszczyzny i dialektu śląskiego ==
=== Wpływ języka literackiego na etnolekt śląski ===
Na popularyzację gwar śląskich w Polsce ma wpływ m.in. miesięcznik „Śląsk”. Wraz ze wzrostem ruchów migracyjnych ludności czysta mowa śląska zaczęła zmniejszać swój zasięg. Doprowadziło to do powstania instytucji i inicjatyw broniących czystości dialektów śląskich. Przykładem może być organizowany od 1993 roku konkurs Po naszymu, czyli po śląsku.
=== Wpływ dialektu śląskiego na język literacki ===
Etnolekt śląski w małym stopniu wpływał na kształt polszczyzny standardowej; obszar Śląska nie wszedł po okresie rozbicia dzielnicowego w skład państwa polskiego. Cechą ogólnopolską wywodzącą się ze Śląska jest tylko upowszechnienie się przyrostka -ow. W dialekcie małopolskim i wielkopolskim istniało początkowo rozróżnienie: po głosce miękkiej przyrostek -ew (krolewi, koniewi), po twardej -ow (domowi, chłopakowi). To rozróżnienie zanikło na Śląsku już w XII w., gdzie mówiono zarówno krolowi, koniowi, jak i chłopakowi.
== Status prawny w Polsce ==
=== Obowiązujący stan prawny ===
Przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. nie nadają etnolektowi śląskiemu statusu języka urzędowego. W Ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym nie uznaje się etnolektu śląskiego za język mniejszości narodowej lub etnicznej ani też za język regionalny. W obecnie obowiązującym stanie prawnym etnolekt śląski nie jest więc równoprawny z językami, którym przyznano status języka urzędowego, języka mniejszości narodowej lub etnicznej albo języka regionalnego, przez co stosowanie etnolektu śląskiego jest w porównaniu z nimi ograniczone. Ograniczenie wyraża się między innymi w braku prawa do: używania i pisowni imion i nazwisk w dokumentach urzędowych zgodnie ze swoistymi zasadami pisowni, nauki w szkołach, używania przed organami państwa jako język pomocniczy, a także używania w dodatkowych urzędowych nazwach miejscowości, obiektów fizjograficznych i nazwach ulic. Oprócz tego na władzach publicznych nie spoczywa prawny obowiązek wspierania działalności zmierzającej do zachowania i jego rozwoju.
Jeżeli uznać, że etnolekt śląski jest gwarą języka polskiego, wówczas stosownie do Ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim podlega on ochronie w ramach ochrony języka polskiego polegającej na upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a także przeciwdziałaniu ich zanikowi.
W debacie publicznej podnoszone są postulaty wprowadzenia zmian prawnych mających nadać etnolektowi śląskiemu status języka regionalnego lub uznania za język mniejszości narodowej lub etnicznej.
Spór wokół statusu śląszczyzny przebiega na kilku poziomach i ma wiele przyczyn, a za główną uznaje się przeplatanie dyskursu: politycznego, prawnego i naukowego. Na gruncie każdego z nich pojęcie „języka” rozumiane jest inaczej, a niespójność terminologiczna oraz niewspółmierność celów znacząco utrudniają wypracowanie wspólnego stanowiska. Wskazane rodzaje dyskursów odnoszą się do siebie w następujący sposób. Dyskurs prawny jest ściśle wiązany z dyskursem politycznym, gdyż przepisy prawa ustanawiają władze państwowe. Dyskurs prawny ponadto pomocniczo czerpie z nauki jako ustalającej okoliczności faktyczne. W dyskursie naukowym popularnym jest pogląd, że prawne zadekretowanie jakiegoś języka jest wyłącznie aktem politycznym i nie rozstrzyga dyskusji naukowej.
=== Inicjatywy zmiany statusu prawnego ===
6 września 2007 roku 23 posłów Sejmu RP zgłosiło projekt ustawy, ustanawiającej dla śląszczyzny status języka regionalnego.
W 2010 r. Marek Plura, poseł PO, złożył projekt ustawy nadającej śląskiemu status języka regionalnego. Projekt ustawy uzyskał pozytywną opinię sejmowego biura analiz, jednak został negatywnie zaopiniowany przez MSWiA (w uzasadnieniu stwierdzono, że śląski jest dialektem polskiego, a nie osobnym językiem). Pomimo negatywnej opinii resortu spraw wewnętrznych, poseł zapowiedział skierowanie projektu do marszałka Sejmu. Ostatecznie projekt ustawy został złożony do laski marszałkowskiej.
W 2011 r., po wyborach parlamentarnych złożony został kolejny projekt ustawy nadającej śląskiemu status języka regionalnego. Wniosek złożony 30 marca 2012 roku podpisało 64 posłów.
W 2012 roku Minister Administracji i Cyfryzacji wymienił śląski jako język w załączniku nr 1 do nieobowiązującego już rozporządzenia w sprawie państwowego rejestru nazw geograficznych, jednak w nowelizacji tego rozporządzenia z listopada 2013 r. śląski został pominięty.
W 2020 roku do Sejmu wpłynął poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym oraz niektórych innych ustaw, wedle którego język śląski jest językiem regionalnym. W 2021 projekt ten został skierowany do I czytania, a proces legislacyjny nie zakończył się do końca IX kadencji Sejmu w 2023 (ze względu na zasadę dyskontynuacji nie był procedowany w kolejnej kadencji).
W 2024 wniesiono do Sejmu nowy poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym oraz niektórych innych ustaw, w którym zaproponowano zapis stwierdzający, że język śląski w rozumieniu ustawy jest językiem regionalnym. 26 kwietnia 2024 projekt tej ustawy został uchwalony przez Sejm, a 9 maja przyjęty bez poprawek przez Senat. 29 maja ustawa została zawetowana przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę i skierowana do ponownego rozpatrzenia przez Sejm.
== Zobacz też ==
etnolekt
Morawcy
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Stanisław Bąk, Stanisław Rospond, Słownik gwarowy Śląska, Opole 1962 (zeszyt próbny)
Henryk Borek, Wśród śląskich nazw, Opole 1991
Alfred Zaręba, Atlas językowy Śląska T. 1–8, 1969–1996
Stanisław Rospond, Polszczyzna Śląska, 1970
Tomasz Kamusella, The Silesian Language in the Early 21st Century: A Speech Community on the Rollercoaster of Politics. „Die Welt der Slaven”. 2013, Vol 58, Nr 1. 2013, s. 1–35.
== Linki zewnętrzne ==
Gwara śląskiej wsi
Artykuł prof. dra Gerda Hentschela z Niemiec. wwwg.uni-klu.ac.at. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-25)]. (niem.).
Jan Miodek: O śląsko-ogólnopolskich homonimach. archiwum.wiz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
Mapa dialektów śląskich
Piotr Kocyba: Artykuł Piotra Kocyby z Niemiec. fil.ug.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-06)].
Słownik Śląski
|
wikipedia
|
Język ukraiński
Język ukraiński (ukr. українська мова, ukrajins’ka mowa) – język z grupy wschodniosłowiańskiej. Szacunki dotyczące liczby osób mówiących po ukraińsku są różne, przez co trudno określić, czy jest bardziej rozpowszechniony od języka polskiego, choć niewątpliwie jest to drugi język wschodniosłowiański pod względem popularności. Używany jest głównie na terenie Ukrainy, gdzie ma status języka urzędowego, a ponad 3/4 mieszkańców zadeklarowało go jako język ojczysty. Występuje także w państwach sąsiednich – jak Rosja, Białoruś, Polska i Mołdawia – oraz dalszych jak Stany Zjednoczone i Kanada.
Język ukraiński obejmuje co najmniej kilkanaście gwar grupowanych w trzy dialekty. Oprócz tego do jego odmian czasem się zalicza:
języki rusińskie, przez wielu użytkowników oraz językoznawców uznawane za odrębny język lub języki;
surżyk – potoczny język mieszany powstały z ukraińskiego i rosyjskiego.
Nie licząc powyższych dwóch jednostek językowych, najbliższy językowi ukraińskiemu jest język białoruski; standardowa ukraińszczyzna jest natomiast zaledwie częściowo wzajemnie zrozumiała z językiem rosyjskim.
Ukraiński wyodrębnił się między XIII a XVII wiekiem z języka ruskiego, a w XVIII wieku ukształtował się jego standard literacki. Język ukraiński bywał zwalczany i rusyfikowany w czasach carskich i sowieckich, jednak od czasu niepodległości Ukrainy cieszy się swobodą rozwoju i rosnącą popularnością. Wywarł wpływ na inne języki, w tym polski, w którym można znaleźć wiele ukrainizmów.
Zapis języka ukraińskiego opiera się na cyrylicy. Powstawały różne jej warianty dla tego języka, a także odmiany łacinki ukraińskiej. Ostatnią zmianą, której uległ alfabet ukraiński, było przywrócenie w latach 90. litery Ґ. Oficjalny kształt języka ustala Narodowa Akademia Nauk Ukrainy. Jest on jednym z głównych przedmiotów badań ukrainistyki.
== Fonetyka ==
Język ukraiński różni się fonetycznie zarówno od polskiego, jak i pozostałych języków wschodniosłowiańskich.
=== Samogłoski ===
W języku ukraińskim występuje 6 samogłosek, z których wszystkie są ustne [a ɛ ɔ i ɪ u]. Układ ten jest zbliżony do polskiego, jednak niektóre cechy są wspólne z językami czeskim lub rosyjskim. Do najważniejszych cech języka literackiego można zaliczyć:
brak iloczasu – jak w polskim i rosyjskim, a w przeciwieństwie do czeskiego i słowackiego;
zanik samogłosek nosowych, które przeszły w [u] lub [a] – podobnie jak w rosyjskim i białoruskim;
utrata właściwości zmiękczającej poprzednią spółgłoskę przez prasłowiańskie [ɛ] i [i] z jednoczesnym przejściem [i] w [ɪ] – praktycznie identyczne zjawisko zaszło w czeskim, w odróżnieniu od polskiego, białoruskiego, rosyjskiego i słowackiego;
podobnie jak w czeskim, zlanie się prasłowiańskich [i] i [ɨ] w jedną, specyficzną dla tych języków samogłoskę pośrednią [ɪ];
pojawienie się nowego [i], głównie z prasłowiańskich głosek ě (jać) i ē (długie e) oraz nowo powstałych długich ē i ō;
wymiana głosek [ɔ]:[i], nieco podobna do polskiej i czeskiej [ɔ]:[u], chociaż występująca według odmiennej reguły ([ɔ] w sylabach otwartych, [i] w sylabach zamkniętych);
analogiczna wymiana [ɛ]:[i];
występowanie [ɪ] na początku wyrazu – niemożliwe w polskim i rosyjskim;
modyfikacja barwy samogłosek pod wpływem akcentu, np.:
końcowe akcentowane [ɪ] zbliża się do [ɛ];
akcentowane [ɔ] zbliża się do [wo];
w sylabach przedakcentowych samogłoski mają tendencję do redukcji do [ə];
brak jednak akania – jak w językach zachodniosłowiańskich, a w opozycji do pozostałych wschodniosłowiańskich.
=== Spółgłoski ===
W języku ukraińskim występuje ponad 40 spółgłosek. W poniższej tabeli uwzględniono alofony, a w nawiasach umieszczono spółgłoski koartykułowane:
Kilka z tych spółgłosek nie jest obecnych w standardowej polszczyźnie: [c ɟ β ç ʝ ɦ ʋ].
Ukraiński system spółgłoskowy jest najbliższy słowackiemu; ma pewne cechy wspólne z polskim i czeskim, natomiast jest on dość odległy od rosyjskiego. Jego cechy charakterystyczne to:
współwystępowanie miękkich (podniebiennych) spółgłosek zwartych ze zwarto-szczelinowymi; rozróżnienie [c], [ɟ] od [ʨ], [ʥ] jest wyjątkowe wśród języków słowiańskich;
istnienie rzadkiej głoski [rʲ] (miękkie [r]) – w opozycji do języków zachodniosłowiańskich, a jednocześnie stwardnienie [rʲ] do [r] przed spółgłoską i na końcu wyrazu – w opozycji do rosyjskiego;
wymowa prasłowiańskiego [v] nie jako głoski szczelinowej wargowo-zębowej, jak w większości języków słowiańskich, ale jako głoski dwuwargowej [β] lub wargowo-zębowej półotwartej [ʋ];
jednoczesne istnienie głosek [ɡ] i [ɦ], przy czym w wyrazach rodzimych na miejscu prasłowiańskiego [ɡ] występuje [ɦ] – jak w językach czeskim i słowackim, a w opozycji do polskiego i rosyjskiego, w których zasadniczo występuje wyłącznie [ɡ];
istnienie wszystkich czterech wariantów wymowy prasłowiańskiego [l]: twardego [ɫ], miękkiego [ʎ], średniego [l] i półsamogłoskowego [w] (w pozostałych językach słowiańskich występują zwykle tylko dwa wybrane);
przejście miękkich [pʲ], [bʲ], [fʲ], [vʲ], [mʲ] w twarde [p], [b], [f], [v], [m] lub (przed samogłoską) w dwugłoski [pj], [bj], [fj], [vj], [mj];
przejście [ɫ] na końcu wyrazu i przed spółgłoską w [w] – podobne zjawisko zaszło w słowackim, niektórych dialektach czeskiego i słoweńskim;
zasadniczo twarda wymowa [ʧ] i [ʃʧ] jak w języku polskim – w opozycji do miękkiej wymowy rosyjskiej;
istnienie obok głosek twardych [ʃ], [ʧ], [ʒ], [ʤ] ich miękkich wariantów [ʃʲ], [ʧʲ], [ʒʲ], [ʤʲ] (ale wyłącznie jako alofonów – przed [i], przed spółgłoskami miękkimi, w wyniku asymilacji z następującym [j]) – nie występujących w języku rosyjskim, a w polskim wyłącznie w najnowszych zapożyczeniach;
istnienie długich spółgłosek miękkich – cecha wyjątkowa;
wymiana spółgłosek [ʋ]/[w] i [j] z samogłoskami [u] i [i], w zależności od położenia w obrębie zgłoski, zgodnie z regułą łatwiejszej wymowy (samogłoskowa w nagłosie, spółgłoskowa w pozostałych przypadkach);
najmniejsza wśród języków słowiańskich tendencja do ubezdźwięczniania (w języku literackim całkowity brak, dialekty na skrajnym zachodzie i skrajnym wschodzie wykazują ograniczone ubezdźwięcznianie);
przechodzenie miękkości na poprzedzającą spółgłoskę, choć nie tak daleko posunięte, jak w polskim i białoruskim;
wymowa połączeń z i, j typu ziścić, stacja jak po polsku – w opozycji do wymowy rosyjskiej.
=== Akcent ===
Akcent wyrazowy w języku ukraińskim jest:
swobodny, tj. występuje w różnych miejscach słowa – to, czy sylaba jest akcentowana, nie wynika z jej pozycji;
dystynktywny, tzn. może on różnicować znaczenia, inaczej niż w języku polskim;
ruchomy – różne formy fleksyjne mogą mieć akcent w różnych miejscach.
Zasadniczo można wyróżnić:
akcent na przedrostku wyrazu;
akcent na konkretnej sylabie z tematu wyrazu (liczonej od jego początku);
akcent na pierwszej sylabie końcówki;
akcent na ostatniej sylabie wyrazu.
W porównaniu z innymi językami słowiańskimi z akcentem swobodnym (rosyjskim, serbsko-chorwackim) akcent ukraiński wykazuje dużą stałość morfologiczną, tzn. rzadko zmienia się w różnych formach tego samego wyrazu oraz w różnych wyrazach z tej samej rodziny. Zmiany akcentu są zwykle przewidywalne i odbywają się najczęściej według jednego z następujących schematów:
wiele rzeczowników jedno- i dwusylabowych przenosi akcent z tematu na końcówkę i odwrotnie przy zmianie liczby z pojedynczej na mnogą;
niektóre rzeczowniki jedno- i dwusylabowe rodzaju męskiego z akcentem na ostatniej sylabie w wołaczu przenoszą akcent na pierwszą sylabę;
spora liczba przymiotników dwusylabowych ma akcent na końcówce, podczas gdy odpowiadający im przysłówek na temacie;
nieliczne przymiotniki dwusylabowe różnią się akcentem z odpowiadającymi im rzeczownikami;
część czasowników ma w bezokoliczniku i pierwszej osobie liczby pojedynczej (czasem również w trybie rozkazującym) akcent na końcówce, a w pozostałych formach przesuwa się on na temat;
zaimki osobowe i wskazujące przenoszą akcent z ostatniej sylaby na pierwszą, kiedy są poprzedzone przyimkiem.
Należy zwrócić uwagę, że akcent w analogicznych słowach ukraińskich i rosyjskich dość często różni się lub wykazuje inny typ zmienności.
== Pisownia ==
Język ukraiński zwykle jest zapisywany alfabetem cyrylickim. Ortografia ukraińska ma dwie cechy odróżniające ją np. od pisowni polskiej:
jest jednoznaczna – nie ma w niej homografii;
nie ma w niej homofonów, tzn. pisownię można wywnioskować z samego brzmienia.
=== Alfabet ===
Cyrylica ukraińska ukształtowana w latach 90. XX wieku obejmuje 34 znaki:
6 przedstawia same samogłoski,
22 – same spółgłoski,
4 – tzw. litery jotowane – samogłoski poprzedzone spółgłoską /j/ lub zmiękczeniem sąsiedniej spółgłoski,
używa się też znaku zmiękczenia oraz apostrofu.
Kolorem zaznaczono te litery kursywne, które różnią się od pisma prostego więcej niż tylko pochyleniem. W piśmie ręcznym różnice te są jeszcze większe; por. artykuł rosyjska kursywa.
Oprócz tego w podręcznikach i słownikach wprowadza się czasem akcentowane litery samogłosek, oznaczane akutem: а́ е́ є́ и́ і́ ї́ о́ у́ ю́ я́. Jest to potrzebne do jednoznaczności zapisu, ponieważ akcent wyrazowy w języku ukraińskim jest ruchomy.
=== Dwuznaki i trójznaki ===
„ДЖ” i „ДЗ” oznaczają pojedyncze spółgłoski zwarto-szczelinowe, podobnie jak polskie „dż” i „dz”;
podwójne spółgłoski wymawiane są jak jedna długa spółgłoska;
jeśli zaraz po literach spółgłosek występują є, і, ю, я, ь, to oznacza to spółgłoski miękkie:
=== Użycie apostrofu ===
Pisze się go przed я, ю, є, ї:
po spółgłoskach wargowych б, п, в, м, ф, chyba że przed nimi znajduje się należąca do tematu spółgłoska inna niż р:
б’ю, п’ять, у здоров’ї, м’ясо, Стеф’юк
мавпячий
торф’яний
зв’язок
po р, z wyjątkiem ря, рю, рє wymawianych jak /rʲa/, /rʲu/, /rʲɛ/:
бур’ян
буряк
po przedrostkach (również w wyrazach obcych):
без’язикий, від’їзд, з’єднаний, ад’юнкт
ale z nazwami własnymi używa się dywizu: пів-Європи
po б, п, в, м, ф, г, к, х, ж, ч, ш, р w wyrazach obcych, jeżeli я, ю nie oznaczają zmiękczenia:
б’єф, Іх’ямас
бязь, Мюллер
Apostrofu nie pisze się przed йо: Воробйов.
== Gramatyka ==
=== Części mowy ===
W języku ukraińskim – podobnie jak w polszczyźnie – występuje 10 części mowy (части́на мо́ви):
5 odmiennych: rzeczownik (іме́нник), przymiotnik (прикме́тник), liczebnik (числівник), zaimek (займе́нник), czasownik (дієсло́во);
5 nieodmiennych: przysłówek (прислівник), przyimek (прийме́нник), partykuła (ча́стка), spójnik (сполу́чник), wykrzyknik (ви́гук).
Ukraińskie rzeczowniki dzielą się na trzy rodzaje gramatyczne (рід): męski (чоловічий), żeński (жіно́чий) i nijaki (сере́дній). Jest to prostszy podział niż w języku polskim, dzielącym dodatkowo rzeczowniki męskie.
Przymiotnik i przysłówki mają po trzy stopnie (ступенюва́ння): równy (звича́йний), wyższy (ви́щий) i najwyższy (найви́щий), podobnie jak w polszczyźnie.
=== Deklinacja ===
Ukraińskie rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki oraz część zaimków odmieniają się – podobnie jak w języku polskim – przez:
dwie liczby (число́) – pojedynczą (однина́) i mnogą (множина́), choć wyjątkowo zdarza się też liczba podwójna;
siedem przypadków (відмінок): mianownik (називни́й), dopełniacz (родови́й), celownik (дава́льний), biernik (знахідний), narzędnik (ору́дний), miejscownik (місце́вий) i wołacz (кли́чний). Występowanie tego ostatniego to cecha wspólna z językiem rusińskim, odróżniająca je od języków białoruskiego i rosyjskiego.
Rzeczowniki dzieli się na cztery wzorce deklinacji (відміна), czyli mniej niż w języku polskim.
=== Koniugacja ===
Czasowniki ukraińskie dzielą się według aspektu (вид) – może być dokonany (доконаний) albo niedokonany (недоконаний). Odmieniają się przez sześć kategorii gramatycznych: osobę, rodzaj (рід), liczbę (число́), czas (час), tryb (спо́сіб) i stronę (стан). Formy czasownika dzielą się na osobowe i nieosobowe – odmienne przez osobę lub nie.
W języku ukraińskim występują cztery podstawowe czasy:
teraźniejszy (теперішній) (tylko czasowniki niedokonane): читає (czyta);
przeszły (минулий): читав (czytał);
dwa czasy przyszłe (майбутній):
dla czasowników dokonanych: прочитає (przeczyta);
dla czasowników niedokonanych (występuje w dwóch równorzędnych formach): буде читати, читатиме (będzie czytać).
Czas zaprzeszły (давномину́лий) we współczesnym języku ukraińskim – podobnie jak w polszczyźnie – jest w zasadzie nieużywany. Obecnie jego użycie uchodzi za archaiczne. W języku potocznym nie jest używany praktycznie wcale; pojawić się może jedynie w stylu literackim.
Wyróżnia się dwa wzorce koniugacji (дієвідміна), czyli mniej niż w polszczyźnie.
=== Składnia ===
Domyślny szyk zdania to podmiot–orzeczenie–dopełnienie (ang. SVO), jednak może być inny, co wpływa na akcent zdaniowy.
== Dialekty ==
Język ukraiński dzieli się na trzy zespoły dialektów (patrz obrazek):
północne – gwary wschodniopoleskie, środkowopoleskie, zachodniopoleskie, podlaskie;
południowo-wschodnie – gwary środkowonaddnieprzańskie, słobożańskie, stepowe;
południowo-zachodnie – gwary bojkowskie, łemkowskie, huculskie, podolskie, wołyńskie, zakarpackie, naddniestrzańskie, nadsańskie, pokuckie, bukowińskie.
Główne cechy poszczególnych odmian:
północna odróżnia się od gwar południowych różnym rozwojem prasłowiańskich *e, *o wzdłużonych zastępczo w sylabach zamkniętych, oraz prasłowiańskiego *ě (we wszystkich pozycjach). Podczas gdy w gwarach południowych przechodzą one wszystkie w i (tzw. ikawizm), tymczasem w gwarach północnych w sylabach nieakcentowanych albo pozostają one jako szerokie e, o albo węższe y, u. Ponadto w tych gwarach w sylabach akcentowanych rezultatem tej przemiany jest nie i jak na południu a rozmaita wymowa dyftongiczna (np. u̯o, u̯e itp.) lub zwykła samogłoska, ale bardziej tylna (np. u, y);
wschodnia charakteryzuje się bardziej przednią wymową y (zbliżoną do polskiej), niezwelaryzowanym l (również podobnym do polskiego) oraz wymowa ky, hy, xy z twardą spółgłoską.
zachodnia w porównaniu z grupą wschodnią jest bardziej niejednolita. Charakteryzuje się bardziej cofniętym lub obniżonym y, zwelaryzowanym ł (podobnie jak po rosyjsku) oraz miękką wymową ḱi, x́i (ale zwykle hy).
== Historia ==
Najdawniejsze ślady języka ukraińskiego pojawiają się już w XII–XIII wieku w tekstach rusko-cerkiewno-słowiańskich, pisanych w zachodniej części południowej Rusi na obszarze halicko-wołyńskim. Na przełomie XIII–XIV w. podstawowe cechy fonetyki ukraińskiej były już ukształtowane.
Współczesny język literacki powstał na przełomie XVIII i XIX w. Prawdziwy przełom nastąpił wraz z publikacją Eneidy Iwana Kotlarewskiego w 1798 r. Wprowadził on do literatury ukraińskiej czysty język ludowy swego macierzystego dialektu połtawskiego. Duży wpływ na stabilizację nowego języka literackiego wywarł również jego dramat Natałka Połtawka.
Duży udział w tym procesie miała również twórczość wybitnego poety ukraińskiego, Tarasa Szewczenki, który oparł swój język na macierzystym dialekcie Kijowszczyzny. Wielki poeta uwzględnił też inne dialekty, a nawet stare elementy języka pisanego wraz z cerkwizmami. Tak więc ukraiński język literacki oparł się na dialekcie połtawsko-kijowskim, który już w XVII w. stał się jednym z najważniejszych dialektów ukraińskich, a jego cechy rozszerzyły się na pozostałe dialekty. Odmianę zachodnią reprezentują m.in. utwory Iwana Franki.
Slawista Josef Dobrovský uznał w swoich pracach, że język ukraiński nie jest językiem samodzielnym i zaliczył go wraz z białoruskim do rosyjskiej grupy językowej. Wywołało to sprzeciw uczonych ukraińskich, m.in. Iwana Mohylnyckiego, którzy opierając się na tezie Jerneja Kopitara z 1816 dowodzili samodzielności języka ukraińskiego i jego odrębności od polskiego czy rosyjskiego, przyjmując również jego tezę, że język literacki powinien rozwijać się na bazie języka ludowego. Pogląd o samodzielności języka ukraińskiego ugruntował ostatecznie Pavol Jozef Šafárik w 1842 w swojej pracy Slovanský národopis.
W latach 50. XIX wieku ukraiński ruch narodowy znajdował się pod patronatem hierarchii unickiej, która pragnęła przeciwstawić się ekspansji języka polskiego. Nie mogąc przeciwstawić mu języka ludowego, który uważano za niedostatecznie wyrobiony, wybrano język staro-cerkiewno-słowiański. Jednak próby te skończyły się fiaskiem. Dlatego też część tzw. starorusinów zaczęła optować za wprowadzeniem języka rosyjskiego jako języka wspólnego, „różnie tylko przez Wielkorusów i Małorusów wymawianego”. Jego najbardziej znanym orędownikiem był publicysta Bohdan Didycki, który posługiwał się mieszanką rosyjskiego i ukraińskiego z dodatkiem słów polskich i niemieckich, nazywaną przez przeciwników jazyczije (pol. języczysko = żargon). W cerkwi ugrupowanie to starało się usuwać z liturgii wszystkie naleciałości łacińskie. Opór ten dodatkowo spowodowały usiłowania namiestnika Agenora Gołuchowskiego w latach 1849–1859 wprowadzenia do języka ukraińskiego alfabetu łacińskiego (wojna ortograficzna). Dopiero interwencja rządu w Wiedniu zakończyła te spory – dekretem ministra dworu cesarskiego z 24 marca 1861 r. zagwarantowano Rusinom w Galicji i na Bukowinie swobodę rozwoju ich mowy i literatury tak, jak sami uznają za odpowiednie.
30 maja 1876 car Aleksander II Romanow podczas pobytu w Bad Ems wydał akt prawny, tzw. ukaz emski, zabraniający drukowania książek w języku ukraińskim, a także używania nazwy „Ukraina”.
=== Procesy historyczne ===
Język ukraiński wywodzi się z języka prasłowiańskiego. Należy do grupy wschodniej, ponieważ:
Występuje w nim pełnogłos, tj. formy typu ToroT, TereT z psłow. TorT, TerT: ukr. борода „broda”, берег „brzeg”, psłow. borda, bergъ.
Psłow. TolT, TelT zmieniły się zwykle w ToloT: ukr. молоко „mleko”, голова „głowa”; psłow. *melko, *golva.
Psłow. samogłoski nosowe (ǫ, ę) przeszły w u, a (ja): ukr. дуб „dąb”, зуб „ząb”, п'ять „pięć”; psłow. *dǫbъ, *zǫbъ, *pętь.
Nagłosowe e- przeszło w o-: ukr. oзepo „jezioro”, oлeнь „jeleń”, ociнь „jesień”, oдин „jeden”; psłow. *ezero, *elenь, *esenь, *edinъ. Ta przedhistoryczna zmiana była żywa jeszcze w XI–XII w., o czym świadczą wykazujące ją pożyczki ze staronordyckiego i z greckiego.
Psłow. połączenia tj/kt', dj rozwinęły się w č, ž: ukr. свічка „świeca”, ніч „noc”, межа „granica”; psłow. *světja, *noktь, *medja.
Procesy odróżniające ukraiński od innych języków wschodniosłowiańskich:
Prasłowiańskie ъj, ьj dało w ukraińskim yj, ij: ukr. мию, шия, cлiпий, зoлoтий; psłow. *mъjǫ, *šьja, *slěpъjь, *zoltъjь.
Rozwój psłow. ě w i: ukr. сніг „śnieg”, гнiздo „gniazdo”, ciнo „siano”, мipa „miara”; psłow. *sněgъ, *gnězdo, *sěno, *měra.
Ikawizm – zmiana psłow. e i o w i w sylabach zamkniętych: ukr. лiд „lód”, кaмiнь „kamień”, вiз „wóz”, кiнь „koń”; psłow. *ledъ, *kemene, *vozъ, *końь.
Spłynięcie prasłowiańskich y i i w jedną samogłoskę pośrednią między polskim y i e, np. липa „lipa”, милo „mydło”, дим „dym”; psłow. *lipa, *mydlo, *dymъ.
Stwardnienie spółgłosek przed e różnego pochodzenia, a także przed prasłowiańskim i (które wskutek tego spłynęło się z y), np. нece (wym. nese), дeнь (wym. deń), тихo (wym. tycho).
== Pokrewieństwo i zapożyczenia ==
Język ukraiński ze względów geograficznych i historycznych wykazuje naturalne podobieństwo do innych języków wschodniosłowiańskich: większe – do białoruskiego i mniejsze – rosyjskiego.
Słownictwo ukraińskie wykazuje duży i stary wpływ języka polskiego. Najstarsza warstwa zapożyczeń pochodzi z okresu przed unią lubelską i dotyczy terminologii administracyjnej i technicznej – przy czym w niewielkiej liczbie były to wyrazy czysto polskie, a głównie zapożyczenia z czeskiego, niemieckiego i łaciny. Dopiero w drugim okresie (1570–1720) rzeczywiste polonizmy przenikają w dużej ilości do wszystkich dziedzin języka literackiego i potocznego. Trzeci okres dużych wpływów polskich, zasadniczo ograniczony do Galicji, to wiek XIX i początek XX w., zwłaszcza okres polskiej dominacji politycznej po uzyskaniu autonomii w roku 1861.
W pierwszym i trzecim okresie silny był jednocześnie wpływ języka niemieckiego. Za pośrednictwem języków czeskiego i polskiego lub bezpośrednio do ukraińskiego trafiły wówczas takie słowa, jak дах ‛dach’ (niem. Dach), ратуша ‛ratusz’ (niem. Rathaus), зрада ‛zdrada’ (czes. zrada, kalka niem. Verrat), друк ‛druk’ (niem. Druck), двірець ‛dworzec’ (kalka niem. [Bahn]hof). Na wschodzie w XIX i XX w. zapożyczenia trafiały również poprzez rosyjski (Rosja była wówczas pod silnym wpływem kultury niemieckiej), np. рюкзак ‛plecak’ (niem. Rucksack) wobec zachodniego наплiчник (z pol.), a ze wschodu poszerzyły się stopniowo na całą Ukrainę.
Podobieństwa z językiem czeskim mają trojaką genezę. Po pierwsze, są to słowa zapożyczone poprzez polski, np. пан ‛pan’ (czes. pán), костел ‛kościół’ (czes. kostel). Po drugie, wspólne rysy słownikowe i gramatyczne wynikające z częściowego oparcia obu odrodzonych w XIX w. języków literackich na języku cerkiewnosłowiańskim, np. закон ‛prawo’ (czes. zákon). Po trzecie, terminologia utworzona w podobny sposób w czasach austro-węgierskich, np. літак ‛samolot’ (czes. letadlo). Niekiedy występują też podobieństwa gramatyczno-frazeologiczne, np. konstrukcja мав би дати ‛powinien dać’ (czes. měl by dát) czy archaiczna forma celownika na -y: по-чеськи ‛po czesku’ (słow. po česky).
Poprzez niemiecki, czeski i polski trafiały też do ukraińskiego zapożyczenia z łaciny, np. каплиця ‛kaplica’ (z łac. capella).
Dzięki zapożyczeniom ze wszystkich tych źródeł język ukraiński w warstwie słownikowej jest stosunkowo bliski językom zachodniosłowiańskim.
Z epoki kozackiej i ożywionych kontaktów z Chanatem Krymskim pochodzą zapożyczenia z języka tureckiego, jak np. майдан ‛plac’ (tur. meydan). Niektóre z nich zostały zapożyczone dalej do języka polskiego, np. базар ‛targ, bazar’ (tur. pazar).
Po ugodzie perejasławskiej w 1654 r. w języku ukraińskim, szczególnie na wschodzie, pojawiają się wpływy języka rosyjskiego. Rzeczywiste zapożyczenia z nowożytnego języka należy jednak odróżnić od naturalnych cech wspólnych pochodzących z czasów staroruskich. Zapożyczenia te widoczne są przede wszystkim w słownictwie związanym z administracją i postępem cywilizacyjnym. Podział ziem ukraińskich między Rosję i Austro-Węgry spowodował wówczas rozejście się dialektów zachodnich i wschodnich, co widać w takich słowach jak zach. потяг ‛pociąg’ (kalka niem. Zug i czes. vlak) i wsch. поїзд (z ros. поезд), zach. двірець (z niem. przez pol.) i wsch. вокзал (z ros.), zach. заля (niem. Saal przez pol. sala) i wsch. зал (przez ros.) Największa jednak liczba pożyczek rosyjskich pochodzi z czasów ZSRR i związana jest z planową rusyfikacją. Wiele z tych form uchodzi za formę zanieczyszczenia i nie notuje się ich w słownikach, jakkolwiek posługuje się nimi znaczna część użytkowników ukraińszczyzny. Są to np. takie słowa jak віддихати ‛odpoczywać’ (ros. отдыхать, normatywnie: відпочивати), мусор ‛śmieci’ (сміття), машина ‛samochód’ (авто). Do kalk gramatyczno-frazeologicznych należy np. używanie konstrukcji по + celownik. Typowy przykład to powszechny zwrot по заказу (за замовленням lub на замовлення ‛na zamówienie’), który wykazuje aż trzy elementy stanowiące wpływ języka rosyjskiego:
przyimek по w normatywnej ukraińszczyźnie nie ma takiego znaczenia;
w normatywnych konstrukcjach по łączy się nie z celownikiem (jak w rosyjskim), lecz z miejscownikiem (z wyjątkiem znaczenia po jakiemu, jak w językach zachodniosłowiańskich);
w języku ukraińskim rzeczownik заказ nie występował pierwotnie ani w znaczeniu rosyjskim, ani polskim.
W XIX i XX w. przez rosyjski napłynęło do ukraińskiego wiele zapożyczeń z francuskiego, np. форс-мажор ‛siła wyższa’ (z fr. force majeure).
Stosunkowo niewielkie jest pokrewieństwo ukraińskiego z językami południowosłowiańskimi. Jest ono jednak wyraźnie większe niż w przypadku wszystkich innych języków Słowiańszczyzny północnej. Można tu wskazać unikalne podobieństwa:
słownikowe, np. держава ‛państwo’ (chorw. država, bułg. държава), борошно ‛mąka’ (chorw. brašno, bułg. брашно), мережа ‛sieć’ (chorw. mreža, pol. mereżka jest zapożyczeniem z ukraińskiego), січень ‛styczeń’ (chorw. siječanj) i nowsze залізниця ‛kolej’ (chorw. željeznica, ale też słowacki železnica, czeski železnice);
gramatyczne, np. czas przyszły prosty tworzony przez dodanie końcówki czasownika posiłkowego do bezokolicznika: писатиму < писати йму ‛będę pisał’, dosł. wezmę pisać (chorw. pisat ću/ću pisati < pisati hoću, dosł. chcę pisać).
== Próbki języka ==
=== Rozmówki ===
=== Inne przykłady ===
== Zobacz też ==
Hryhorij Hołoskewycz
Wikipedia ukraińskojęzyczna
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Jan Kozik: Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1973.
Gwary ukraińskie w Polsce. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków. Projekt Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. amu.edu.pl. [dostęp 2014-03-09].
|
wikipedia
|
Język wilamowski
Język wilamowski, rzadziej też etnolekt wilamowski, czasami nieściśle język wilamowicki (nazwa własna: wymysiöeryś [vɘ̟mɘ̟sʲʏ̯øœrɪɕ]) – język z grupy zachodniej rodziny języków germańskich używany wyspowo w miasteczku Wilamowice koło Bielska-Białej.
Genetycznie związany jest z dialektami wschodniośrodkowoniemieckimi, w szczególności z dawnymi niemieckimi gwarami Śląska, stanowi odrębny mikrojęzyk literacki. Do końca II wojny światowej był powszechnie używany przez większość mieszkańców Wilamowic (zob. Wilamowianie), pod wpływem powojennych represji doszło jednak do zaniku przekazu międzypokoleniowego. Obecnie poważnie zagrożony wymarciem, posługują się nim wyłącznie przedstawiciele najstarszego pokolenia autochtonów i niewielka grupa tzw. nowomówców (new speakers). W 2016 liczbę rodzimych użytkowników szacowano na 25, ponadto około 350 osób znało wilamowski biernie. W spisie powszechnym 2021 posługiwanie się wilamowskim w kontaktach domowych zadeklarowało 10 osób. Od początku XXI wieku prowadzone są działania rewitalizacyjne.
== Klasyfikacja ==
Wśród mieszkańców miasteczka silnie zakorzeniona jest legenda przypisująca im korzenie flamandzkie czy holenderskie, względnie też fryzyjskie, anglosaskie i szkockie. Twierdzenie to pojawia się już w źródłach XIX-wiecznych – np. w wierszu A Welmeßajer ai Berlin (Wilamowianin w Berlinie) opublikowanym przez Jacoba Bukowskiego w 1860 – a rozpropagowane zostało w szczególności w twórczości Floriana Biesika na początku XX wieku. Wzmianki o etnojęzykowych związkach Wilamowian z Holendrami czy Anglikami pojawiają się również w pierwszych opracowaniach popularnonaukowych dotyczących miasteczka i jego języka (Monografia miasteczka Wilamowic Józefa Latosińskiego z 1909, Narzecze wilamowickie Ludwika Młynka z 1907). Podkreślanie nieniemieckich korzeni nabrało szczególnego znaczenia w kontekście politycznym po II wojnie światowej. W dyskursie popularnym narracja o „wilamowskich Flamandach” jest obecna do dziś.
Z „mitem flamandzkim” polemizował już w latach 30. XX wieku Hermann Mojmir, autor dwutomowego słownika wilamowskiego (i prywatnie brat Floriana Biesika), podkreślając bliskość mowy Wilamowic do innych gwar śląsko-niemieckich, w szczególności szywałdzkiej. Jako dialekt niemiecki rozpatrywali wilamowszczyznę Adam Kleczkowski (1920, 1921), Maria Lasatowicz (1992) czy Norbert Morciniec (1995). W niemieckim podręczniku dialektologicznym z 1983 Wilamowice zaklasyfikowane są jako „starośląska wyspa językowa” w obrębie dialektów środkowoniemieckich, wspólnie z Bielskiem-Białą, Hołdunowem, Gościęcinem i Szywałdem. Autorzy gramatyki wilamowskiej z 2016 wskazują, że „większość cech językowych sytuuje [wilamowszczyznę] w gałęzi wschodniośrodkowoniemieckiej, aczkolwiek wpływ innych dialektów germańskich, przede wszystkim dolnoniemieckich, jest całkiem zauważalny” oraz że przodkowie Wilamowian wywodzą się najprawdopodobniej z obszaru nad środkowym Renem i Menem, ale wśród osadników mogli pojawić się również pierwotni mieszkańcy innych regionów.
Wielowiekowe kontakty językowe z polszczyzną w jej standardowej i dialektalnej postaci odcisnęły silne piętno na wilamowskiej fonologii, gramatyce, składni i leksyce. Zapożyczenia są obecne nawet w najbardziej podstawowej warstwie słownictwa (np. kłop – 'mężczyzna'; dźjada – 'dziadek') i występuje wiele wyrazów skonstruowanych hybrydowo (np. obrozła – 'obrazek', wyraz słowiański w polskiej postaci gwarowej z germańską końcówką zdrobnienia; gejźe – 'idźże', wyraz germański ze wzmocnieniem -że typowym dla dialektu małopolskiego). Do charakterystycznych cech systemowych paralelnych z językiem polskim należy np. podwójna negacja czy występowanie wołacza. Według Alexandra Andrasona współczesny wilamowski wykazuje cechy germańsko-słowiańskiego języka mieszanego.
W ostatnich dziesięcioleciach nastąpiła ewolucja w postrzeganiu mowy wilamowskiej. Wziąwszy pod uwagę kryteria socjolingwistyczne, w latach 90. XX wieku spopularyzowany został w odniesieniu do niej termin etnolekt, współcześnie natomiast zdecydowana większość badaczy uznaje wilamowski za odrębny język. Brak wzajemnej zrozumiałości z językiem niemieckim, odrębna tożsamość użytkowników (nieidentyfikujących się z Niemcami), niezależne piśmiennictwo na bazie własnej ortografii i prowadzone działania rewitalizacyjne stanowią najważniejsze argumenty za odrębnością wilamowskiego, który w relacji z niemieckim można określić jako Ausbausprache.
== Historia ==
Etnogeneza Wilamowian wiąże się z kolonizacją na prawie niemieckim w XIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o Wilamowicach pochodzi z 1325, miejscowość została wtedy określona jako Novovillamowicz w odróżnieniu od Antiquo Willamowicz – dzisiejszej Starej Wsi, skąd przenieśli się pierwsi osadnicy. Początkowo była to część bielsko-bialskiej wyspy językowej, która w swoim pierwotnym kształcie obejmowała kilkadziesiąt miejscowości na terenie księstwa cieszyńskiego i księstwa oświęcimskiego. W kolejnych stuleciach doszło jednak do stopniowej polonizacji szeregu z nich, w tym Starej Wsi czy Pisarzowic, co doprowadziło do ukształtowania się Wilamowic jako zupełnej enklawy, rozwijającej się niezależnie od wsi w ścisłym sąsiedztwie Bielska i Białej. Podczas gdy tam w XIX wieku upowszechniła się niemiecka tożsamość narodowa, a lokalną mowę postrzegano jako „chłopski” (päuersch) dialekt niemiecki, Wilamowianie silnie podkreślali swoją odrębność, a ważnym elementem tożsamości było przywiązanie do państwowości austro-węgierskiej. Na ukształtowanie się odrębnej grupy etnicznej silny wpływ miała powszechna aż do czasów II wojny światowej endogamia. W 1880 etnolektem wilamowskim posługiwało się 92% mieszkańców miasteczka (1525 osób), w 1890 – 72% (1271 osób), w 1900 – 67% (1152 osób), a w 1910 – 73% (1300 osób). Jako że Wilamowice wchodziły w tym czasie w skład Galicji, językiem administracji, szkolnictwa i kościoła stał się język polski, co sprzyjało procesom polonizacyjnym. Równolegle obecny był jednak w życiu mieszkańców standardowy język niemiecki (w 1912 powstała obok polskiej również niemiecka szkoła podstawowa), powszechna była trójjęzyczność: wilamowski w życiu codziennym, polski i niemiecki w obiegu oficjalnym oraz kontakcie z obcymi. W spisach powszechnych w okresie międzywojennych narodowości niemieckiej w Wilamowicach – inaczej niż w gminach przyległych do Bielska i Białej – niemal nie deklarowano: w 1921 uczyniło tak dwadzieścia jeden osób, a w 1930 jedynie trzy. Jednak podczas drugiej wojny światowej około trzy czwarte mieszkańców miasteczka zostało przypisanych do jednej z kategorii Deutsche Volksliste.
Wilamowski funkcjonował przez wieki przede wszystkim w mowie i rzadko był zapisywany. Początki literatury wilamowskiej łączą się z postacią Floriana Biesika (1850–1926), który dużą część życia spędził w Trieście i tam na emeryturze (począwszy od 1913) zaczął tworzyć teksty poetyckie po wilamowsku. Znanych jest kilkanaście utworów, część z nich została opublikowana przez Heinricha Andersa w 1933 jako zbiór Gedichte von Florian Biesik in der Mundart von Wilamowice, część dopiero po odnalezieniu oryginalnego rękopisu przez Tomasza Wicherkiewicza w 1989. W szczególności wyróżnia się liczący 2104 wersów poemat Uf jer wełt (Na tamtym świecie) wzorowany na Boskiej komedii Dantego. Na potrzeby swoch tekstów Biesik opracował własną pisownię korzystającą ze znaków polskiego alfabetu, lepiej według niego odpowiadających wymowie wilamowskiej niż ortografia niemiecka. Stworzenie literackiej postaci języka wilamowskiego było ambicją otwarcie artykułowaną przez Biesika, mocno podkreślającego etniczną i językową odrębność Wilamowian.
Kres powszechnemu użyciu języka wilamowskiego przyniosły represje wobec Wilamowian po II wojnie światowej. Pod pretekstem oskarżeń o kolaborację („podpisanie folkslisty”) wiele rodzin zostało wyrzuconych ze swoich gospodarstw i domostw przez mieszkańców okolicznych, etnicznie polskich wsi za przyzwoleniem miejscowych władz, kilkadziesiąt osób zesłano na roboty przymusowe do ZSRR, inni trafili do obozów pracy na terenie Polski i więzień polskiej bezpieki, dochodziło do licznych aktów przemocy. Używanie języka zostało w 1945 wprost zakazane. Często przytacza się w tym kontekście opowieść o odczytaniu w kościele na Wielkanoc roku 1945 następującego komunikatu: By raz na zawsze usunąć odrębności i przyśpieszyć proces całkowitej asymilacji – wszak wilamowianie zawsze podawali się za Polaków – z dniem dzisiejszym zakazuje się używania tak w rodzinach, jak i prywatnych rozmowach, gwary wilamowskiej oraz używania odrębnych strojów wilamowskich. Mimo że zakaz przestał po kilku latach obowiązywać (najprawdopodobniej w 1950), powojenne prześladowania pozostawiły traumę, która doprowadziła do zaniku międzypokoleniowego przekazu języka. Stosunek do wilamowszczyzny po 1945 badacze ilustrują w ten sposób: W dekadach powojennych język i jego używanie były dla starszych przypomnieniem dawnej traumy, dla średniego pokolenia wyśmiewaną oznaką niepożądanej odmienności, a dla wnuków niezrozumiałym symbolem przestarzałej „dziadkowości”. Gdy w latach 80. i 90. XX wieku wzrosło zainteresowanie naukowe i medialne Wilamowicami, lokalna mowa była postrzegana jako nieuchronnie skazana na wymarcie. W 2003 szacowano liczbę jej użytkowników na około stu, spośród nich wszyscy mieli powyżej 60 lat (ponadto wilamowskim w pewnym stopniu władało dwóch czterdziestolatków wychowywanych przez wilamowskojęzyczne babcie).
Zanik języka wilamowskiego został zahamowany w związku z działaniami rewitalizacyjnymi podejmowanymi od początku XXI wieku. Szczególną rolę odgrywa w nich Tymoteusz Król (* 1993, publicznie używa również wilamowskiego imienia i przydomka: Tiöma fum Dökter), który nauczył się języka w dzieciństwie od swojej sąsiadki-opiekunki i już we wczesnym wieku poświęcił się nagrywaniu rodzimych użytkowników oraz popularyzacji wiedzy o języku, a dziś kontynuuje tę działalność jako profesjonalny etnolog i czołowy lokalny aktywista. W 2004 zorganizowane zostały pierwsze lekcje języka wilamowskiego dla dzieci, które prowadził Józef Gara (1929–2013), będący również pierwszym po latach autorem wilamowskiej poezji. Gara opracował też słownik i współpracował w latach 2012–2013 ze stowarzyszeniem Wikimedia Polska przy dokumentacji wymowy wilamowskiej.
Język wilamowski zaczął pojawiać się w przestrzeni publicznej miasteczka (w 2011 ustawiono dwujęzyczne witacze, a w 2016 powstała trasa turystyczna oznaczona tablicami z informacjami po polsku, angielsku i wilamowsku) oraz w internecie, w szczególności w mediach społecznościowych. W drugiej dekadzie XXI wieku ukazało się szereg publikacji po wilamowsku, m.in. poemat S'ława fum Wilhelm autorstwa Tymoteusza Króla (2011), elementarz Wymysiöejer fibl opracowany przez Justynę Majerską-Sznajder (2014), podręcznik dla dzieci Heći Peći autorstwa Tymoteusza Króla, Justyny Majerskiej-Sznajder i Tomasza Wicherkiewicza (2016), rozmówki polsko-wilamowskie Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa przygotowane przez Tymoteusza Króla i Justynę Majerską-Sznajder (2018) oraz tłumaczenie Małego Księcia (Der Kliny Fjyśt) autorstwa Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019). Od 2013 rewitalizację języka wilamowskiego wspiera poprzez projekty grantowe Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego, na miejscu z kolei najważniejszą organizacją zaangażowaną w te działania jest istniejące od 2000 Stowarzyszenie Na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”. W lipcu 2024 w nowowybudowanym obiekcie przy ulicy Więźniów Oświęcimia otwarto Muzeum Kultury Wilamowskiej (Müzeum fu Wymysiöejer Kultür), w którym wszystkie opisy ekspozycji oraz napisy użytkowe są dwujęzyczne wilamowsko-polskie. W tym samym roku ukazał się podręcznik do nauki wilamowskiego dla dorosłych autorstwa Pawła Szutowa.
W 2016 liczbę rodzimych użytkowników wilamowszczyzny szacowano na 25, a na 350 liczbę osób znających ten język biernie. Efektem działań rewitalizacyjnych jest pojawienie się w ostatnim czasie tzw. nowomówców (new speakers) – młodych osób, które podjęły się nauki języka przodków. Niemniej wilamowski pozostaje językiem klasyfikowanym przez UNESCO jako „poważnie zagrożony wymarciem” (severely endangered), a według niektórych opracowań wręcz jako „wymierający” (dying) czy „niemal wymarły” (nearly extinct). W spisie powszechnym 2021 posługiwanie się nim w kontaktach domowych zadeklarowało 10 osób. Od 2015 podejmowane są próby nadania wilamowskiemu statusu języka regionalnego w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, pozostają one jednak bezskuteczne.
== Fonetyka ==
=== Samogłoski ===
=== Spółgłoski ===
== Alfabet ==
W ostatnich latach Józef Gara opracował odrębny alfabet języku wilamowskiego, składający się z 34 liter wywodzących się z alfabetu łacińskiego i w większości opartych również na języku polskim:
== Przykładowe teksty ==
=== Poemat Uf jer wełt ===
Pierwszych dwanaście wersów poematu w zapisie oryginalnym na podstawie rękopisu Floriana Biesika, zgodnie ze współczesną ortografią (ustandaryzowaną przez Tymoteusza Króla), oraz w tłumaczeniu polskim umieszczonym w serwisie Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej.
=== Mały Książę (Der Kliny Fjyśt) ===
Początek pierwszego rozdziału Małego Księcia w tłumaczeniu Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019) i porównanie z wersją niemiecką (Ulrich Bossier, 2016) oraz polską (Agata Kozak, 2021).
=== Podstawowe zwroty ===
Wybrane podstawowe zwroty, wersja wilamowska zaczerpnięta z rozmówek Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa (Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder, 2018).
=== Wilamowski w przestrzeni publicznej ===
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Alexander Andrason, Tymoteusz Król: A Grammar of Wymysorys. Duke University, Slavic and East European Language Resource Center – SEELRC, 2016. (ang.).
Grzegorz Chromik. Wilmesau/Wilamowice – die noch existente Sprachinsel im schlesisch-kleinpolnischen Grenzraum und die Legende über ihren niederländischen Ursprung. „Lingustica”. 60(2), s. 45–63, 2020. DOI: 10.4312/linguistica.60.2.45-63. (niem.).
Justyna Majerska-Sznajder. Rozwój i stan krajobrazu językowego: Przypadek języka wilamowskiego. „Adeptus”. 14, 2019. DOI: 10.11649/a.1981. (pol.).
Maciej Mętrak: Wilamowice – przywracanie języka, przywracanie pamięci. W: Język jako świadectwo kultury dawnej i współczesnej. Stanisław Cygan (red.). Kielce: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2016, s. 127–134. ISBN 978-83-944748-0-5. (pol.).
Maciej Mętrak: Wymysorys (Vilamovicean) and Halcnovian: Historical and Present-Day Sociolinguistic Situation of Microlanguages in a Southern-Polish Language Island. W: Slovani od preloma 19. in 20. stoletja do danes: jezikovne, zgodovinsko-politične spremembe in književni doprinos. Lidija Rezoničnik, Nina Zavašnik (red.). Ljubljana 2019: Študentska sekcija Zveze društev Slavistično društvo Slovenije, 2019. ISBN 978-961-6715-32-4. (ang.).
Tomasz Wicherkiewicz: The Making of Language: The Case of the Idiom of Wilamowice, southern Poland. Berlin – New York: Moyton de Gruyter, 2003, seria: Trends in Linguistics. Documentation 19. ISBN 3-11-017099-X. (ang.).
Tomasz Wicherkiewicz, Tymoteusz Król, Justyna Olko. Awakening the Language and Speakers' Community of Wymysiöeryś. „European Review”. 26(1), 2017. DOI: 10.1017/S1062798717000424. (ang.).
Tomasz Wicherkiewicz. Mikroliteratura mikrojęzyka mikrospołeczności. Wilamowice, Fliöra-Fliöra i ich literatura. „Litteraria Copernicana”. 30(2), s. 113–124, 2019. DOI: 10.12775/LC.2019.023. (pol.).
== Linki zewnętrzne ==
Baza informacji o języku wilamowskim na portalu Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej tworzonym przez Wydział Neofilologii UAM
Revitalizing Endangered Languages – portal projektu grantowego poświęconego rewitalizacji języka wilamowskiego, łemkowskiego i nahuatl
Słownik języka wilamowskiego w Wikisłowniku
Słownik wilamowski Hermanna Mojmira (1930–1936) w zbiorach Wikimedia Commons
Narzecze wilamowickie Ludwika Młynka (1907) w Wikiźródłach
Monografia miasteczka Wilamowic Józefa Latosińskiego (1909) w bibliotece cyfrowej Polona
Monografie Adama Kleczkowskiego: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: fonetyka i fleksja oraz Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: składnia (szyk wyrazów) w bibliotece cyfrowej Polona
|
wikipedia
|
Język zachodniopoleski
Język zachodniopoleski – mikrojęzyk używany na południowo-zachodniej Białorusi, północno-zachodniej Ukrainie i na wschodnich obrzeżach Polski (głównie na Podlasiu, gdzie określa się go mianem ukraińskich gwar podlaskich oraz na Polesiu Zachodnim). Wykazuje przejściowość pomiędzy językiem białoruskim a ukraińskim.
Język zachodniopoleski nie jest objęty statusem oficjalnym w żadnym z państw, w których jest on używany. Próba stworzenia języka standardowego w latach 90. nie przyniosła żadnych większych sukcesów, a jego użycie sprowadza się głównie do nieformalnej, codziennej komunikacji wśród już nielicznych użytkowników.
Do grup etnicznych używających języka zachodniopoleskiego zalicza się: Poleszuków, Podlaszuków oraz Tutejszych.
Do przykładowych miejscowości w Polsce, gdzie w codziennych kontaktach używa się języka zachodniopoleskiego, należą m.in. Dawidowicze, Moskiewce, Soce, Trześcianka.
== Przykład języka ==
Wiersz Aljaksandra Irwaneca, Дзякуем перабудове
== Linki zewnętrzne ==
Артыкул Г. Цыхуна: Пра заходнепалескую літаратурную мікрамову
|
wikipedia
|
Nauki humanistyczne
Nauki humanistyczne, humanistyka – grupa nauk badających człowieka jako istotę społeczną i jego twórczość. Przynajmniej częściowo należą do nauk empirycznych. Do humanistyki czasem włącza się też filozofię, przykładowo w klasyfikacji OECD. Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych bywała przyznawana za prace filozoficzne.
Przedstawiciel humanistyki to humanista, przy czym to słowo dotyczy też przedstawicieli humanizmu, np. tego renesansowego.
== Humanistyka a inne grupy nauk ==
=== Nauki ścisłe i przyrodnicze ===
Granice między humanistyką a naukami ścisłymi i przyrodniczymi bywają płynne i umowne. Przykładów dostarczają antropologia – dzielona na fizyczną i kulturową – oraz językoznawstwo:
ma ono obszary ścisłe jak lingwistyka matematyczna i w korzysta się w nim z technik informatycznych;
fonetyka wiąże się z naukami przyrodniczymi jak anatomia, fizjologia czy akustyka – istnieją dyscypliny jak fizjologia mowy czy akustyka mowy;
innym działem bliskim przyrodoznawstwu jest neurolingwistyka.
Jednym z przedmiotów humanistyki jest sztuka, która czasem wiąże się z pojęciami matematycznymi i fizycznymi – tak się dzieje w teorii muzyki, akustyce muzycznej i sztukach wizualnych, które czasem korzystają z geometrii i teorii barw. Sztuka korzysta też z techniki, przykładowo architektura z budownictwa, malarstwo z technologii chemicznej, a fotografia z optyki; do tego literatura artystyczna opisuje różne technologie, zwłaszcza w fantastyce naukowej, która prognozuje rozwój techniki i jej wpływ na człowieka. Przez to analiza dzieła sztuki może wymagać wiedzy z dziedzin ścisłych.
Innym punktem styczności jest dziejoznawstwo – ściśle rozumiana historia jest nauką humanistyczną jako badanie piśmiennictwa, jednak przeszłość jest poznawana także przez archeologię i kryminalistykę korzystające z różnych technologii i dorobku nauk ścisłych. Historia gospodarcza również korzysta z metod ilościowych jak kliometria. Archeologia bywa włączana do humanistyki, np. w klasyfikacji OECD; łączy się z przyrodoznawstwem nie tylko przez swoje metody, ale i przedmiot – badania prehistorii człowieka, np. antropogenezy, przechodzą płynnie w paleontologię.
Do humanistyki włącza się też filozofię; ona również ma zarówno obszary humanistyczne, np. antropologia filozoficzna, jak i bliskie naukom ścisłym, np. filozofia matematyki, fizyki czy przyrody.
Z tych i innych powodów zdarzali się humaniści będący jednocześnie ścisłowcami lub przyrodnikami jak:
Leonardo da Vinci – artysta i filozof rozwijający też fizykę i technikę;
Mikołaj Kopernik – z zawodu prawnik, urzędnik i dyplomata, amatorsko też filolog klasyczny, czasem włączany w poczet filozofów; zajmował się również medycyną, astronomią, matematyką i bywa nazywany fizykiem;
Isaac Newton – zajmował się biblistyką, historią i filozofią, choć jest najbardziej znany jako fizyk i matematyk;
Gottfried Wilhelm Leibniz – z zawodu prawnik, dyplomata, historyk i bibliotekarz, wpływowy również jako bibliotekoznawca, filozof, matematyk i inżynier-wynalazca;
Jean le Rond d’Alembert – filozof, teoretyk sztuki, matematyk i fizyk;
Thomas Young – lingwista, lekarz, fizjolog i fizyk;
Hermann Grassmann – lingwista, filolog, matematyk i fizyk;
Bertrand Russell – filozof i matematyk;
Michał Heller – filozof w stopniu profesora, teolog chrześcijański, historyk, fizyk teoretyczny i kosmolog.
Mimo to ścisłowiec bywa nazywany antonimem humanisty.
=== Nauki społeczne ===
Badania humanistyczne łączą się ze społecznymi wielorako; przykładowo historia bywa zaliczana do obydwu kategorii, przy czym ma obszary bliższe humanistyce jak historia sztuki, ale też te bliższe naukom społecznym jak historia społeczna czy wspomniana gospodarcza. Pewne obszary humanistyki są łączone z obszarami społecznymi przez nauki interdyscyplinarne; przykłady to kulturoznawstwo i jego działy jak religioznawstwo i orientalistyka.
W anglosaskim kręgu kulturowym nauki humanistyczne dzielą się na:
arts, czyli nauki związane z kulturą, sztuką, jak historia sztuki, filologia, muzykologia, niektóre działy filozofii;
social sciences, czyli bardziej związane ze społeczeństwem, z jego stronami użyteczną i praktyczną, i z jego kontaktem ze środowiskiem naturalnym, jak historia, archeologia, socjologia, psychologia, ekonomia i antropologia.
== Dyscypliny humanistyczne ==
Dyscypliny nauk humanistycznych w Polsce:
== Instytucje humanistyczne w Polsce ==
Pojęcie humanistyki bywa używane w organizacji uczelni, np. w nazwach całych szkół, ich wydziałów lub kierunków studiów.
=== Wydziały uczelni ===
W latach 20. XXI wieku wydziałów humanistycznych istnieje w Polsce co najmniej kilkanaście; w kolejności alfabetycznej są to:
Wydział Humanistyczny Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (AGH);
Wydział Humanistyczny Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim (AJP);
Wydział Humanistyczny Politechniki Koszalińskiej (PK);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie (UJD);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach (UJK);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego (UKW);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Szczecińskiego (USz);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Śląskiego (UŚ);
Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Zielonogórskiego (UZ);
Wydział Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (KUL);
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW);
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu w Siedlcach (UwS);
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu SWPS (SWPS);
Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Akademii Marynarki Wojennej (AMW).
=== Uczelnie ===
Humanistyka pojawia się też w nazwach całych uczelni jak:
Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi (AHE)
Bałtycka Wyższa Szkoła Humanistyczna w Koszalinie
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny (SWPS)
=== Inne ===
Istnieją kierunki studiów poświęcone humanistyce ogółem, bez ograniczania się do jednej z jej dziedzin. Przykłady to Międzydziedzinowe Indywidualne Studia Humanistyczne (MISH), nazywane też inaczej i prowadzone na kilkunastu polskich uczelniach. Absolwentem takiego kierunku na Uniwersytecie Warszawskim jest przykładowo polski pisarz Jacek Dehnel. Powstały też czasopisma badawcze o różnych obszarach humanistyki, np. „Roczniki Humanistyczne”. Polska Akademia Nauk (PAN) zawiera Wydział I – Nauk Humanistycznych i Społecznych, obejmujący różne instytuty.
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Henryk Kiereś, Humanistyka, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
ABC Humanistyki, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński (CKBI UJ), kanał „Copernicus” na YouTube [dostęp 2024-10-12]:
Andrzej Borowski, Humanista, 20 lipca 2019.
Tenże, Humanistyka, 31 lipca 2019.
|
wikipedia
|
Antropologia
Antropologia (gr. ἄνθρωπος anthropos „człowiek”, λόγος logos „nauka”) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie w kontekście historycznej zmienności, biorąc pod uwagę warunki socjalno-ekonomiczne oraz kulturowe; poszukuje zrozumienia roli kultury i struktur władzy w życiu człowieka. Ma dwa podstawowe nurty:
antropologię fizyczną zajmującą się zmiennością biologiczną i fizjologiczną człowieka;
antropologię kulturową (antropologia społeczna) zajmującą się człowiekiem w społeczności (zbliżony do socjologii).
Istnieją też inne podziały antropologii, np. w USA jest rozpowszechniony podział nauk antropologicznych na cztery nurty:
antropologia fizyczna
antropologia historyczna, czyli archeologia
antropologia lingwistyczna
antropologia kulturowa lub społeczna.
Poza tak rozumianym podziałem pozostają następujące nauki czy dziedziny wiedzy mające w nazwie słowo "antropologia":
antropologia filozoficzna
antropologia religijna (nie mylić z antropologią religii).
== Działy antropologii ==
Z uwagi na pole zastosowań lub zasadniczy przedmiot badań wyróżnia się między innymi następujące działy antropologii:
antropolingwistyka
antropologia słowa
antropologia religii (nie mylić z antropologią religijną)
antropologia ciała
antropologia polityczna
antropologia organizacji
antropologia sportu
antropologia tańca
antropologia edukacji
antropologia jedzenia
antropologia płci i seksualności
antropologia sztuki
antropologia wizualności
antropologia widowisk
== Przypisy ==
== Linki zewnętrzne ==
Fryderyk HenrykF.H. Lewestam Fryderyk HenrykF.H., Antropologija, [w:] Encyklopedia Orgelbranda, t. 1, Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1859, s. 984 .
|
wikipedia
|
Archeologia
Archeologia (z gr. ἀρχαῖος archaīos – dawny, stary i -λογία -logiā – mowa, nauka) – nauka, której celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich.
== Źródła archeologiczne ==
Źródła archeologiczne obejmują wytwory ręki ludzkiej (artefakty), ślady wpływu człowieka na środowisko naturalne (ekofakty), jak też i szczątki samych ludzi.
Źródła archeologiczne można podzielić na:
nieruchome (obiekty); do kategorii archeologicznych źródeł nieruchomych należą np. pozostałości budowli, groby, starożytne drogi czy ślady orki.
ruchome (przedmioty); do tej kategorii należą np. narzędzia krzemienne czy fragmenty naczyń glinianych. Ruchome źródła archeologiczne występować mogą w powiązaniu ze źródłami nieruchomymi (obiektami), tworząc z nimi zespół, bądź też występować osobno w postaci tzw. znalezisk luźnych.
Efektywne źródła archeologiczne, czyli te, które rzeczywiście wykorzystywane są przez naukę przy tworzeniu rekonstrukcji przeszłości, są wynikiem całego łańcucha następujących po sobie przekształceń:
tworzenia się materialnych śladów (korelatów) działań ludzkich w przeszłości (np. wytwarzania narzędzi, wznoszenia budowli czy karczowania lasu),
procesów depozycji (np. wyrzucania śmieci czy chowania zmarłych),
procesów podepozycyjnych (np. rozkładu substancji organicznej w ziemi) oraz
procesu odkrywczego i dokumentacyjnego (działalności archeologów).
Te kolejne przekształcenia powodują nieodwracalną utratę znacznej części informacji o przeszłości, co utrudnia jej rekonstrukcję.
Ponadto proces odkrywczy w archeologii obejmuje zazwyczaj metody niszczące, a mianowicie wykopaliska archeologiczne, w czasie których świadectwo przeszłości jest niszczone i przekształcane w dokumentację.
Rozwój archeologii zmierza w związku z tym do wypracowania nieniszczących metod badawczych (archeologia niedestrukcyjna, obejmująca m.in. zastosowanie metod geofizycznych, geochemicznych i analizę zdjęć lotniczych i satelitarnych), jak również do objęcia ochroną autentycznej substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych zachowanych w ziemi (potencjalnych źródeł archeologicznych).
== Miejsce archeologii w systemie nauk i jej subdyscypliny ==
Ze względu na cel tej dyscypliny archeologia w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) ściśle łączy się z historią. Natomiast w krajach anglosaskich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, archeologię uważa się za wiążącą się ściśle z antropologią i etnologią, ponieważ w Nowym Świecie istnieje ciągłość między żywymi społeczeństwami plemiennymi badanymi przez antropologię kulturową a społeczeństwami badanymi przez archeologów. We Francji, gdzie powstanie naukowej archeologii wiązało się przede wszystkim z geologią, archeologię uważa się często także za związaną z naukami o Ziemi.
Chociaż archeologia pierwotnie zajmowała się jedynie najdawniejszymi dziejami człowieka (termin ten pochodzi od greckich słów archaios – starożytny i logos – słowo), obecnie wspomaga również rekonstrukcję czasów historycznych, w tym także i najnowszych.
W związku z tym można wyróżnić:
archeologię prahistoryczną (pradziejową, prahistoria, archeologia pradziejowa)
archeologię protohistoryczną (protohistoria)
archeologię historyczną
Rola źródeł archeologicznych i archeologii jest odmienna dla czasów nieoświetlonych źródłami pisanymi (wówczas archeologia jest jedyną nauką dostarczającą wiedzy na temat przeszłości społeczeństw ludzkich) i dla czasów historycznych, dla których istnieją źródła pisane (wówczas archeologia pozwala zweryfikować obraz uzyskany dzięki analizie źródeł pisanych i go uszczegółowić).
Nauką różniącą się co do celów, ale podobną ze względu na stosowane środki jest paleoantropologia, zajmująca się poszukiwaniem szczątków ludzkich. Nauką zajmującą się poszukiwaniem i badaniem szczątków zwierząt kopalnych jest paleontologia.
Powstanie archeologii było związane z pozyskiwaniem zabytków do kolekcji starożytności, dopiero w XIX w. archeologia uzyskała status nauki.
== Metody badawcze archeologii ==
Metody badań archeologicznych można podzielić na:
metody poszukiwania i pozyskiwania źródeł archeologicznych
metody analizowania źródeł i wydobywania z nich informacji
Na etapie poszukiwania źródeł archeologia posługuje się np. analizą dawnych map, analizą historycznej sieci osadniczej, analizą środowiska naturalnego, poszukiwaniem artefaktów na powierzchni ziemi (np. wyoranych fragmentów ceramiki zabytkowej), obserwacją powierzchni z aparatów latających (archeologia lotnicza), analizą zawartości fosforu w glebie (badania geochemiczne), jak również rozmaitymi metodami geofizycznymi (metodami elektromagnetyczną, elektrooporową czy magnetyczną). Odnalezione miejsca występowania źródeł archeologicznych mogą być badane wykopaliskowo (wykopaliska archeologiczne) lub objęte ochroną rezerwatową.
=== Metody datowania w archeologii ===
Ustalanie chronologii źródeł archeologicznych obejmuje:
ustalanie chronologii względnej
ustalanie chronologii absolutnej (kalendarzowej).
Metodami ustalania chronologii względnej są:
analiza stratygrafii stanowiska archeologicznego
seriacja chronologiczna
Metodami ustalania chronologii absolutnej są np.:
analiza analogii z obszarów o ustalonym datowaniu
analiza importów z obszarów o ustalonym datowaniu (np. z obszaru Cesarstwa Rzymskiego)
metody izotopowe (np. metoda radiowęglowa i metoda potasowo-argonowa)
metody termoluminescencyjna (TL) i optoluminescencyjna (OSL)
tefrochronologia (ustalanie datowania na podstawie identyfikacji warstw popiołów wulkanicznych pochodzących z wybuchów wulkanów o znanej chronologii)
dendrochronologia (analiza sekwencji słojów w elementach drewnianych pochodzących z wykopalisk i porównywanie ich ze skalami dendrochonologicznymi)
=== Archeologia i nauki biologiczne ===
Archeologia korzysta również z możliwości poznawania przeszłości, jakie wynikają ze współpracy z naukami biologicznymi.
Paleobotanika, dzięki identyfikacji i analizie szczątków roślinnych (pyłków i/lub szczątków owoców i nasion) pozwala m.in. na:
odtworzenie dziejów zasiedlenia danego miejsca (na podstawie analizy zmian w diagramie pyłkowym – palinologia)
ustalenie właściwości środowiska naturalnego w danym okresie (na podstawie znajomości warunków, w których rosną gatunki zidentyfikowane dzięki obecności pyłku lub makroszczątków roślinnych w depozytach archeologicznych);
odtworzenie charakteru gospodarki i rodzaju spożywanych pokarmów roślinnych (rodzaje uprawianych i zbieranych roślin);
ustalenie preferencji kulturowych do korzystania z pewnych gatunków roślinnych (jeśli pewne gatunki są nadreprezentowane w spektrach pyłkowych).
Archeozoologia dzięki identyfikacji i analizie szczątków zwierzęcych pozwala m.in. na:
ustalenie jakie zwierzęta były eksploatowane konsumpcyjnie, jakie były hodowane, na jakie polowano – a więc również na odtworzenie warunków środowiska i ustalenie preferencji kulturowych;
ustalenie wielkości stada i ilości spożywanego mięsa;
rekonstrukcję cech morfologicznych zwierząt w przeszłości (dane dotyczące ewolucji zwierząt)
Paleoentomologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków owadów pozwala na:
ustalenie warunków klimatycznych (temperatury powietrza, wilgotności), roślinności, pokrywy glebowej i świata zwierzęcego (pasożyty) oraz intensywności działań ludzkich.
Paleolimnologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków organizmów żyjących w wodach śródlądowych (głównie okrzemek i wioślarek), pozwala na:
odtworzenie przemian klimatycznych i procesów antropogenicznego zmieniania krajobrazu, ponieważ poszczególne warunki mają określone wymagania środowiskowe.
Antropologia fizyczna, dzięki identyfikacji i analizie szczątków kostnych człowieka, pozwala na:
ustalenie cech anatomicznych człowieka przeszłości (dane dotyczące ewolucji człowieka);
ustalanie zmienności człowieka w czasie i przestrzeni
ustalenie stanu i struktury biologicznej populacji pradziejowych,
ustalenie przyczyn śmierci i nękających chorób,
ustalanie pokrewieństwa na podstawie grup krwi i badania DNA
reakcji morfologicznych człowieka na warunki życia w pradziejach
== Historia archeologii ==
W najszerszym tego pojęcia znaczeniu historia archeologii zawiera następujące zagadnienia:
Historia odkryć archeologicznych
Opis rozwoju technik stosowanych podczas wykopalisk
Historia prospekcji
Ewolucja metod datowania
Rozwój analizy zabytków
Ewolucja myśli teoretycznej
=== Starożytność ===
Prawdopodobnie zainteresowanie epokami minionymi istniało już w starożytności. Nigdy jednak nie stało się nauką, która zajmowałaby się rekonstrukcją przeszłości na podstawie dostępnych źródeł materialnych. Nieliczne świadectwa pisane z okresu XVIII dynastii znalezione na opuszczonych budowlach egipskich, babilońska kolekcja Nabonida, czy wzmianki w dziełach greckich pisarzy Tukidydesa i Pauzaniasza świadczą o sporadycznym zainteresowaniu zabytkami, a nie o systematycznym, celowym poszukiwaniu wiedzy. Rzymianie zainteresowani byli kulturą grecką. Sporą kolekcję zabytków materialnych zgromadzili Cyceron i cesarz August. Zainteresowanie jednak miało i negatywne skutki: podbite miasta były rabowane, a dzieła sztuki masowo wywożone do Rzymu, jak na przykład stało się to po zniszczeniu Koryntu w 146 roku p.n.e. czy Aten w 80 roku p.n.e.
=== Średniowiecze ===
Średniowiecze wywarło swój wpływ na późniejsze interpretacje znalezisk archeologicznych. W tej epoce wykształcił się pogląd, że pewna wiedza o minionych epokach pochodzi tylko z Biblii oraz zachowanych źródeł pisanych greckich i rzymskich. Nastąpił spadek zainteresowania przeszłością i jej dorobkiem kulturowym. Jedne obiekty, wzniesione przez starożytnych, wykorzystywano do pozyskania budulca wtórnego, inne (megality, kurhany itd.) plądrowano w poszukiwaniu skarbów. Jeśli natrafiano na skamieniałości w kształcie roślin lub zwierząt, uważano, że powstały wskutek działania natury (dla przykładu, Jan Długosz wspominał o samoistnie rodzących się z ziemi garnkach).
=== Renesans ===
Poszukiwanie wiedzy w źródłach greckich i rzymskich w dobie renesansu przyczyniło się do stopniowego zwiększenia zainteresowania dziełami sztuki i architektury, na które w tym okresie patrzono przez pryzmat estetyczny. Cyriak z Ankony w pierwszej połowie XV wieku zebrał liczne materiały (notatki, szkice budowli starożytnych, kopie starożytnych inskrypcji) podczas swoich podróży po Italii, Grecji i Bliskim Wschodzie. Prace budowlane w Rzymie przyczyniły się do odkryć takich zabytków, jak Grupa Laokoona, Wenus Medycejska i Apollo Belwederski. W Tarquinii, po otwarciu grobowców etruskich, znaleziono zabytki etruskie i wazy greckie. Znaleziska z okresu klasycznego trafiały do kolekcji wielkich rodów włoskich. W drugiej połowie XVI wieku zainteresowanie przeszłością poszerzyło się o zabytki dziedzictwa narodowego. Dla przykładu, William Camden badał zabytki rzymskie i wczesnośredniowieczne, które odkryto w Anglii. Założone przez niego w Londynie stowarzyszenie Society of Antiquaries miało na celu studia nad lokalnymi starożytnościami.
Wykopaliska archeologiczne nie były jeszcze prowadzone na masową skalę. Do interpretacji dziejów korzystano ze źródeł pisanych. Badania nad zabytkami sprowadzały się do odwiedzenia miejsca, opisania, naszkicowania i zmierzenia zabytku, a także do zebrania i spisania legend związanych z danym miejscem.
=== Oświecenie ===
Pod wpływem myślicieli epoki oświecenia na dzieje kultury ludzkiej zaczęto patrzeć przez pryzmat ewolucji oraz postępu technicznego i społecznego, skierowanego na ulepszenie warunków życiowych. Uważano, że społeczeństwa dążą do rozwoju, a na ich poziom kulturowy wpływa środowisko naturalne, w którym ewoluują. Te prądy filozoficzne wywarły wpływ na ruch antykwarystów (np. Royal Society), który zaczął poszukiwać odpowiedzi na pytania o sposoby budowania i wykorzystywania narzędzi, a także o czas powstania zabytków, na temat których nie zachowały się żadne świadectwa pisane. W 1733 roku założono w Londynie stowarzyszenie Society of Dilettanti, które podjęło się badań nad kulturami starożytności basenu śródziemnomorskiego. Jednocześnie wykształcona warstwa społeczeństwa, która była zainteresowana zabytkami starożytności, zaczęła domagać się udostępnienia zasobów kolekcji prywatnych, co doprowadziło do sponsorowania przez możnych wpierw uczelnianych, a później również publicznych bibliotek i muzeów. Tak, w 1643 roku, otwarto w Paryżu pierwszą publiczną bibliotekę fundacji Julesa Mazarina, w 1734 roku – Muzea Kapitolińskie w Rzymie, w 1743 roku władze toskańskie udostępniły publicznie kolekcję Medici, a w 1753 roku utworzono Muzeum Brytyjskie.
Od drugiej połowy XVIII wieku zaczęto organizować prace wykopaliskowe, które miały na celu zaspokojenie zapotrzebowania na uzupełnienie kolekcji lub na kolejne cenne przedmioty do sprzedania. W 1710 roku Emanuele Maurizio d'Elbeuf prowadził prace w Herkulanum, od 1748 roku Roque Joaquín de Alcubierre – w Pompejach. Nie były to wykopaliska archeologiczne we współczesnym tego słowa znaczeniu, ponieważ nie sporządzano żadnego planu i dokumentacji na temat postępu prac. W Wielkiej Brytanii w pogoni za artefaktami Bryan Faussett rozkopał ponad 750 grobowców.
W 1764 roku Johann Joachim Winckelmann opublikował swoją Geschichte der Kunst des Alterthums, w której opisał ewolucję sztuki klasycznej na podstawie analizy zgromadzonych w Watykanie rzeźb antycznych i zachowanych tekstów starożytnych pisarzy. Dzieło Winckelmanna stało się podstawowym źródłem do dalszych badań nad sztuką grecką dla środowiska naukowego na następne półtora stulecia. Jednym z prekursorów naukowego podejścia do badań archeologicznych był Thomas Jefferson, który na swojej posiadłości w 1784 roku rowem sondażowym przeciął kurhan, co pozwoliło mu na odnotowanie warstw, odpowiadających różnym okresom dziejowym.
=== XIX wiek ===
Pod wpływem badań geologicznych Jamesa Huttona (stratyfikacja warstw skalnych) i Charlesa Lyella (aktualizm geologiczny) archeologia na początku XIX wieku zaczęła się przekształcać w samodzielną dyscyplinę naukową. W 1836 roku Christian Jürgensen Thomsen – na podstawie analizy stylu znalezisk zgromadzonych w Muzeum Narodowym w Kopenhadze oraz kontekstu, w którym zostały odkryte (np. przedmioty pochodziły z jednego grobu lub skarbu) – wyróżnił trzy epoki:
Epokę kamienia
Epokę brązu
Epokę żelaza
Prawie trzy dekady później John Lubbock podzielił epokę kamienia na paleolit i neolit. Jens Jacob Asmussen Worsaae w połowie XIX wieku korzystał z doświadczenia i pomocy biologów i geologów, wprowadzając tym samym do archeologii interdyscyplinarność badań naukowych.
== Archeologia w Polsce ==
Pierwsze polskie muzeum archeologiczne powstało w połowie XIX w. w Krakowie (przy Akademii Umiejętności), a pierwsza katedra archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1866, kierował nią Józef Łepkowski.
Pierwszą służbą ochrony zabytków po odzyskaniu niepodległości było powołane w 1918 Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Archeologicznych. W 1928 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej utworzono Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. W okresie międzywojennym istotną rolę w rozwoju polskiej archeologii odegrały wykopaliska w Biskupinie.
Jedną z najważniejszych postaci polskiej archeologii był Kazimierz Michałowski, którego badania i prace wykopaliskowe sprawiły, iż polska szkoła archeologii zaczęła być rozpoznawalna na całym świecie.
Polskim czasopismem popularnonaukowym poświęconym archeologii i naukom pokrewnym jest kwartalnik „Archeologia Żywa”.
Lista polskich uniwersytetów prowadzących studia w kierunku „archeologia”
Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych w Tomaszowie Lubelskim
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Uniwersytet Gdański
Uniwersytet Jagielloński
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego – od roku akademickiego 2007/2008 odrębny kierunek studiów
Uniwersytet Łódzki
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Uniwersytet Rzeszowski
Uniwersytet Szczeciński – od roku akademickiego 2008/2009
Uniwersytet Warszawski
Uniwersytet Wrocławski
Wyższa Szkoła Edukacji Integracyjnej i Interkulturowej w Poznaniu
=== Przepisy ===
Zgodnie z ustawą z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami prowadzenie badań archeologicznych wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 36). Za prowadzenie ich bez pozwolenia albo wbrew jego warunkom grozi kara grzywny (art. 117). Znalezienie przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, zobowiązuje znalazcę do zabezpieczenia przedmiotu i oznakowania miejsca znalezienia oraz bezzwłocznego powiadomienia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, w ostateczności miejscowego przedstawiciela administracji (wójta lub burmistrza) który powiadamia konserwatora (art. 32n). Zlekceważenie tej powinności zagrożone jest karą grzywny i ewentualnie nawiązki do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami (art. 115n).
Znalezisko stanowiące zabytek archeologiczny przechodzi na własność Skarbu Państwa (art. 35). Odkrywcy (z wyjątkiem zajmujących się zawodowo badaniami archeologicznymi lub zatrudnionych w grupach zorganizowanych w celu prowadzenia takich badań) przysługuje nagroda (art. 34).
== Zobacz też ==
archeologia współczesności
datowanie
destrukt
kultura archeologiczna
oszustwa archeologiczne
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Ławecka D., Wstęp do archeologii, Warszawa 2003. ISBN 83-01-13966-8.
Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), [w:] Wielka historia Polski, t. 1, Kraków 1998.
Paul Bahn i Colin Renfrew, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002.
Andrzej Abramowicz, Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa-Łódź 1991.
Oxford, Wielka Historia Świata
|
wikipedia
|
Choreologia
Choreologia – nauka o zasadach, technice, historii i metodologii nauczania tańca. Jest to też notacja tańca według systemu stworzonego przez Joan i Rudolfa Beneshów w latach 1947–1955.
Specjalistą w zakresie techniki, historii i metodologii nauczania tańca jest choreolog.
== Zobacz też ==
choreografia
kinetografia
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Ekosemiotyka
Ekosemiotyka – nauka łącząca semiotykę z ekologią człowieka, zajmująca się badaniem relacji znaków pochodzenia kulturowego z organizmami żywymi, ich społecznościami i środowiskiem. Pojęcie ekosemiotyki zostało zaproponowane przez Winfrieda Nötha i Kaleviego Kulla.
Główną sferą zainteresowania ekosemiotyki jest wpływ konceptu (idei, modelu opartego na znakach semiotycznych) na projektowanie środowiska i zmiany w nim. Ekosemiotyka zajmuje się wpływem znaków na środowisko ekologiczne. Jest więc nauką o znakach (zarówno ludzkich, jak i zwierzęcych) w ramach geograficznych. Bada udział procesów semiotycznych w mniejszych, jak i większych strukturach.
Ekosemiotyka jest silnie związana z ekolingwistyką. Ekolingwistyka, zajmująca się wpływem znaków pochodzenia lingwistycznego na środowisko, jest integralną częścią ekosemiotyki, która obejmuje także znaki nielingwistyczne.
== Historia pojęcia ==
Ekosemiotyka jako dział semiotyki powstał w 1998 roku dzięki artykułom autorstwa Nötha i Kulla. Swoistym prekursorem ekosemiotyki była biosemiotyka, dziedzina semiotyki badająca znaki w świecie ożywionym. To właśnie badacze związani z tą dziedziną stworzyli ekosemiotykę. Rozwijająca się biosemiotyka doprowadziła do zainteresowania się działaniem znaków w środowiskach i społecznościach. W 2001 roku kolejne wydanie artykułów zaowocowało serią konferencji, kursów i rozmaitych studiów nad nową dziedziną. Samo pojęcie pierwszy raz zostało użyte przez Nötha w 1996 roku, chociaż już wcześniej rozważano ekologię semiotyczną. W 2002 roku przyznano pierwszy grant naukowy związany z ekosemiotyką. Uzyskał go Kalevi Kull z Uniwersytetu w Tartu.
== Ekosemiotyka w praktyce ==
Ekosemiotyka, nauka jednoczącą kulturę i środowisko jako nauka interdyscyplinarna, może być wykorzystywana w praktyce w ekologii i ekokrytycyzmie. Paradygmat ekosemiotyczny był wielokrotnie wykorzystywany w badaniach nad krajobrazem i jego ekologią.
== Krajobraz w ekosemiotyce ==
W ekosemiotyce krajobraz rozumiany jest jako zbiór znaków w określonej przestrzeni geograficznej. Wobec tego krajobraz jest systemem semiotycznym, obfitującym w rozmaite znaczenia i tworzącym pewną całość. Ekosemiotykę można więc rozumieć jako semiotykę krajobrazu.
== Główne zasady ==
Ekosemiotyką kieruje osiem głównych zasad zaproponowanych w pracy Marana i Kulla pt. Ecosemiotics: Main principles and current developments:
Większość wewnątrz gatunkowych i międzygatunkowych struktur społecznych jest oparta na relacjach znakowych. Oznacza to, że komunikacja budująca hierarchię i relacje w grupie społecznej (ludzkiej bądź zwierzęcej) oparta jest na semiotyce.
Zmiana znaku wpływa na zmiany w środowisku. Organizmy żywe kształtują je na podstawie swojego pojmowania środowiska.
Ekosystem jest modyfikowany przez semiozę. Semiozyczne działania zwierząt integrują i stabilizują środowisko.
Semioza ludzka i jej zdolność do dekontekstualizacji jest powiązana z degradacją środowiska. Jest to unikalna zdolność, którą dysponuje wyłącznie człowiek.
Kultura ludzka jest integralną częścią ekosystemu. Ekosystem tworzy kontekst kultury, a pojęcie kultury bez kontekstu jest niekompletne (patrz pkt. 8)
Środowisko jest swoistym interfejsem relacji semiotycznych rozmaitych gatunków. Wobec tego jest integralną częścią tych relacji i aktywnie na nie wpływa.
Do opisu ekologicznych narracji semiozy wymagane są symbole, opis narracyjny jest nieadekwatny. Wynika to ze złożoności i wielowymiarowości tych zjawisk.
Pojęcie kultury bez uwzględnienia elementu środowiskowego jest niekompletne.
== Przypisy ==
|
wikipedia
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.